nga Ardian Vehbiu
Shekulli, 20 dhjetor 2007
Një shoqëri që kërkon të jetë demokratike nuk bën dot pa mbajtur gjallë një proces të vijueshëm dialogu publik dhe jo vetëm në institucionet përfaqësimtare, por edhe në mediat e në çdo hapësirë tjetër ku qytetarët mund të komunikojnë publikisht me njëri-tjetrin. Megjithatë, nëse sistemi shumëpartiak ose vota e lirë mund të vendosen me dekret e të zbatohen me rrugë formale, dialogu kërkon një maturi e cila nuk arrihet dot me rrugë administrative, ose vetëm falë vullnetit të mirë të palëve, por duhet kultivuar.
Kohët e fundit vihet re një irritim me fjalën publike dhe me intelektualët publikë ndonjëherë të quajtur “analistë”, të cilët tregohen me gisht në biseda private e në forume publike si njerëz “të llafeve” jo të veprave; dhe se Shqipërisë ose shqiptarëve, në këtë moment u duhen njerëz të veprimit, jo të fjalës. Këto akuza, sa anonime aq edhe të sinqerta, janë para së gjithash shprehje e një keqkuptim të madh të rolit të fjalës dhe të intelektualit publik në demokraci; i cili rol, që të ketë sukses, kërkon bashkëpunimin sistematik të institucioneve shtetërore, shoqërisë civile, mediave dhe të publikut.
Kush këmbëngul se sot Shqipërisë i duhen vepra jo fjalë, ende nuk e ka kuptuar që, nga njëra anë, edhe fjalët mund të jenë vepra dhe, nga ana tjetër, një shoqëri demokratike dhe pluraliste ka nevojë edhe për të parat, edhe për të dytat. Dialogu publik nuk e pengon as i vonon zgjidhjet e punëve e të problemeve, por vetëm ndihmon që problemet të ravijëzohen mirë e të zgjidhen në të mirë të publikut, jo thjesht të atyre që kanë pushtetin e sidomos jo të ekzekutivit, as të interesave okulte.
Konfuzioni me rolin e intelektualit publik lidhet edhe me aktorët që kërkojnë ta luajnë: editorialistë gazetash, moderatorë programesh televizive, artistë, ekspertë të ndryshëm, politikanë partiakë, ministra e drejtorë gjithfarësh. Jo rrallë sheh intelektualin të ngatërrohet e të veshë petkun e ekspertit, ndërsa ministrin të filozofojë; çka mund të shpjegohet me një megalomani të induktuar nga protagonizmi, por edhe me mbeturinat e barazitizmit të trashëguar nga regjimi i shkuar. A nuk ishte Lenini që na mësonte se në socializëm “çdo kuzhinier duhej të mësonte të drejtonte shtetin”?
Qarkullon një përshtypje se një pjesë e “analistëve” janë ekspozuar shumë, sidomos në televizion. Mirëpo televizioni ka për qëllim, në thelb, të shesë produktet e reklamuara duke e dëfryer publikun dhe nuk mund të shërbejë mirë si forum i dialogut demokratik, me gjithë dëshirat e mira të këtij apo atij producenti, ose pjesëmarrësi në debatet. Kjo mangësi e mediumit televiziv mund të ndikojë që heronjtë e programeve të atjeshme të perceptohen si “të shitur” ndaj interesave politike, dhe fjala e tyre ta humbë forcën që përndryshe do t’ia jepte virtyti i pavarësisë.
Megjithatë, vetëm ekspozimi i tepruar nuk mjafton për ta shpjeguar irritimin e publikut me fjalën. Publiku shqiptar sot është vetvetiu i irrituar me të gjithë ata që zënë vend në tribuna elitash, sepse natyrshëm priret që t’i bëjë me faj për vështirësitë e mëdha që po kalon vendi; edhe pse jo të gjithë ndër elitat janë njëlloj të përgjegjshëm. Tek e fundit, intelektualët në mediat më shumë do të formulojnë pyetje e probleme, sesa do të angazhohen në zgjidhjen e tyre; njëlloj sikurse ministrat e deputetët nuk do të gjykohen nga shija që tregojnë për të zgjedhur çorapet, markat e celularëve dhe sekretaret, as nga restorantet që frekuentojnë.
Irritimi i publikut, ose vetëdija se sistemi ynë politik tashmë ka dështuar, mund të ushqejë dhe praktikisht ka ushqyer një lloj fashizmi “nga poshtë”, ose të bindjes se disa gjëra nuk zgjidhen më me llafe, por kërkojnë dorë të fortë. Tundimi i dhunës është gjithnjë i pranishëm, pas çdo pakënaqësie, frustracioni, ose akuze për korrupsion ndaj pushtetarëve; meqë dhuna premton të sigurojë atë çka institucionet nuk e garantojnë dot – drejtësinë sociale. Kur shoqëria ndihet e zhgënjyer, e mashtruar ose e fyer, nevoja për të rivendosur drejtësi merr përparësi ndaj vullnetit për ta mbajtur të pandërprerë dialogun, ose pjesëmarrjen e palëve në formulimin dhe zgjidhjen e çështjeve; edhe pse koncepti i drejtësisë pa dialog nuk duket të ketë bazë as etike, as historike.
Dihet se fashizmi ishte edhe kult i veprimit si reaksion ndaj “pallavrave” e “pazarllëqeve” të demokracive parlamentare; alegoria e përsosur e metodës fashiste për trajtimin e problemeve do të gjendej, me këtë rast, te gojëdhëna e zgjidhjes që i dha Aleksandri i Madh Nyjes Gordiane – duke e prerë me një të rënë të shpatës. Kultura shqiptare, për shkak të traditës shekullore, tundohet më lehtë nga fashizmi, sesa nga sistemet demokratike pluraliste të përpunuara në Perëndim. Prandaj intelektualët publikë e kanë kaq të vështirë për ta ruajtur rolin e tyre nga ndotjet politike dhe të interesave të ndryshme jopublike.
Nga ana tjetër, sistemi i sotëm politik në Shqipëri nuk është zhvilluar natyrshëm, por është rezultat më tepër i adoptimit artificial të institucioneve, ligjeve dhe praktikave që janë përpunuar dhe përsosur në kontekste shoqërore të ndryshme nga ai shqiptari; dhe për më tepër, kërkon të funksionojë me një shoqëri e cila ende i ka të forta lidhjet psikologjike dhe kulturore me sistemin politik totalitar.
Mirëpo shpesh harrohet se, brenda sistemit totalitar, fjala publike ishte atribut, por edhe prerogativë e klikës që kishte pushtetin politik; madje krejt ligjërimi publik buronte, simbolikisht, nga goja e Udhëheqësit suprem. Shumë prej nesh, sot e kësaj dite, e kanë të vështirë ta disociojnë ligjëratën e këtij apo atij intelektuali publik nga ligjërata e pushtetit; duke e interpretuar çdo lloj kritike si formë të luftës politike. Kjo dukuri e dobëson shoqërinë civile, sa kohë që ia kanalizon të gjitha përpjekjet për të qenë palë e jetës publike pa synuar drejtpërdrejt pushtetin politik.
Fjala publike, në Shqipëri sot, nuk mund të përcillet veçse nëpërmjet mass mediave; dhe dinjiteti i së parës shpesh do të varet nga respekti që kanë arritur të fitojnë të dytat në publik. Me gjithë mangësitë e njohura, mediat, veçanërisht gazetat, kanë mundur tashmë të bëhen instrumente të domosdoshme të dialogut dhe garante të procesit demokratik; por ende nuk munden gjithnjë të diferencojnë midis dëshirës për t’i folur publikut dhe dëshirës tjetër, njëlloj legjitime, për t’ia marrë paratë.
Nga kjo pikëpamje, obsesioni i shtypit të përditshëm të Tiranës me politikën e kuadrit, ose me peripecitë publike dhe private të personave që janë në krye të institucioneve ose zëvendësve e deri edhe truprojeve të tyre, nuk i shërben procesit demokratik; madje përkundrazi, e degradon dialogun në kënetë thashethemesh dhe banalitetesh. Këtij obsesioni nuk i shpëtojnë ndonjëherë edhe analistët që duan të jenë të pavarur, edhe pse vijnë e shndërrohen pashmangshëm në portretistë e fotografë, herë zyrtarë e herë paparazzi, për llogari të këtij apo atij lideri politik ose VIP-i radioaktiv.
Që fjala publike të rifitojë statusin e vet të domosdoshëm në demokraci, kjo varet edhe nga ç’përpjekje bëjnë autorët – intelektualë, ekspertë, teknokratë dhe pushtetarë – për të ruajtur dinjitetin e tyre përballë publikut. Jo paratë, pronat, shtëpitë e vilat, titujt shkencorë, udhëtimet jashtë shtetit, zërin e trashë, fotozheninë, shpatullat e gjëra dhe të ngrohta, aftësinë për të dëfryer të pranishmit e modelin e këmishës; por dinjitetin, që ndonjëherë shkon në kah të kundërt me shenjat e ekzagjeruara të mirëqenies materiale. Tradicionalisht, shoqëria i do priftërinjtë e vet pak asketë, sikurse i do luftëtarët të vrazhdë dhe punëtorët fjalëpak e duarartë. Disa të vërteta vetëm konfirmohen nga ndërrimi i stinëve historike.
Fjala në demokraci është edhe vepër, por vetëm kur zë vend mirë në kontekst të dialogut publik. Përndryshe pakënaqësia sjell pakënaqësi, tribunët e djeshëm intelektualë emërohen ministra, ministrat shkruajnë kolona për tabloidët, ekspertët nisin të rrëfejnë barceleta në televizion, VIP-at filmohen me celularë, teknokratët i bien oboes, shoqëria civile bën plane të marrë pushtetin, protesta profesionalizohet, analistët gdhihen biografë dhe shqiptari i rrugës nis të psherëtijë për dorën e fortë – të gjitha këto efekte anësore jo të procesit demokratik, por të talljes me të.
Të njëjtat gjëra mund të thuhen për përkthimet. Në shumicën e këtyre rasteve bëhet fjalë për përkthime gramatikisht të rregullta por konceptualisht të pakuptueshëm me ndërrimin e kontekstit brenda të cilit lëvizim. Po mar shëmbullin e ligjeve meqënse në atdhe është aktual dhe po bëjmë çmos të përafrojmë legjislacionin tonë me vendet më “demokratike” të botës. Zakonisht në një vend demokratik ligjet janë prodhim i atij vendi ose një përshtatje e diçkaje që ka funksionuar diku tjetër. Nuk mund të kufizohemi tek përkthimi i një ligji, ai duhet MENDUAR në gjuhën mëmë. Duke lënë mënjanë ligjet le të marrim shëmbullin e reklamave. Firmat më të mëdha në botë zakonisht bëjnë reklama të ndryshme në vende të ndryshme, edhe pse një model reklame mund të ketë funskionuar mirë në Itali, Portugali apo Austri; nuk mund përsëritet në të njëjtën mënyrë në Danimarkë, nëse ata që e kanë ideuar e kanë menduar për publikun italian.
Kam përshtypjen – por qofsha i gabuar – që shumë ligje dhe akte nënligjore në Shqipëri janë përkthyer me ngut të madh nga gjuhë të tjera e sidomos nga kultura të tjera. Papajtueshmërisë për të cilën bën fjalë z. Ademi, vjen e i shtohet cilësia e dobët e përkthimit, e cila i bën ndonjëherë këto ligje e akte nënligjore shumë të vështira për t’u përdorur në praktikën gjyqësore, meqë nuk merret vesh se çfarë duan të thonë. Megjithatë, vetë papajtueshmëria kulturore ndikon në rendimentin e dokumenteve të përkthyera, sa kohë që shqipja zyrtare nuk i ka përpunuar dot mjetet e nevojshme për të shprehur nocionet e ndërlikuara dhe shpesh tepër abstrakte të legjislacionit model (perëndimor). Një arsye kryesore që sistemi demokratik nuk funksionon në Shqipëri ka të bëjë pikërisht me përkthimin e keq – dhe nuk e kam fjalën vetëm për përkthimin gjuhësor. Edhe institucionet, kur huazohen nga kultura të tjera, kanë nevojë të përkthehen. Shqipërisë i duhej një sistem i tillë politik që të lehtësonte kalimin nga krahinizmi, ose segmentimi gjeografik dhe tribal i shoqërisë shqiptare, drejt shtresimesh moderne pluraliste, që t’i kapërcenin interesat tribale. Për fat të keq, përkthimet e këqia institucionale dhe të praktikave demokratike kanë dhënë efekt të kundërt, meqë shqiptarët sot gjithnjë e më tepër nuk po gjejnë dot gjuhë të përbashkët mes tyre, përtej pak klisheve kombëtariste. Kushtetuta vërtet e garanton, formalisht republikën demokratike, por politika shqiptare ende flet gjuhën kaotike, madje karnivaleske të të marrëve që kanë marrë nën kontroll jo më çmendinën por krejt qytetin – diçka si në filmin King of Hearts.