Nga fëmijëria mbaj mend që, si provë “e sigurt” diagnostike se dikush kish luajtur mendsh, ishte që ky fillonte të lyente – me fece – muret e shtëpisë. Ime gjyshe, por edhe ime më, do ta tregonin këtë me emocion të përzier me hilaritet, sidomos po të bëhej fjalë për ndonjë kushërirën a të njohurën tonë.
Më vonë kam menduar se fecet, njëlloj si pështyma dhe urina – si produkte të trupit – shërbejnë edhe ato, në situata të tendosura ose ekstreme, si mjet komunikimi a si armë të dëshpëruara. Një e afërmja jonë, kur u plak dhe u sëmur me demencë, filloi të lagte dyshekun sa herë që kish ndonjë pakënaqësi me gruan që i shërbente…
Por krejt trupi i njeriut është makinë komunikimi – që nga fjala që nxjerr nga goja ose që shkruan, qoftë edhe duke e gërvishtur në mur; zëri nuk ka nevojë për fjalën, që të thotë diçka – mjafton ulërima, ose një artikulim glosolalik, një abra-kadabra; sikurse mjafton një fishkëllimë e befasishme. Fëmija dhe i sëmuri, për të komunikuar, mund të shtrihen përdhe, të gërricin me thonj dhe të kafshojnë të tjerët dhe veten (veçanërisht organin par excellence të komunikimit, gjuhën), të përplasen pas sendeve të ndryshme, të vetë-lëndohen.
A nuk është edhe ekspozimi i trupit lakuriq një lloj komunikimi? Çfarë kërkon të na thotë qyqari që zhvishet lakuriq në park, dhe fillon të tërheqë vëmendjen e kalimtarëve? Plaka që u nxjerr mjekëve të ndenjurat në azil? I njëjti trup, ku kanë gjetur bukuri sublime piktorët dhe skulptorët, por që tani e ka kapacitetin të përcjellë edhe shëmtinë, ndoshta njëlloj sublime?
Sanitarët, pastruesit dhe infermierët e spitaleve psikiatrike janë në vijë të parë të këtyre betejave – janë ata që pastrojnë të pëgërat nga krevatet, dyshemetë dhe muret; që ndërrojnë çarçafët e qullur me urinë, që përpiqen të hedhin ndonjë peshqir, mbi trupin e zhveshur – dhe befasisht të deseksualizuar – të një pacienteje. Më të thjeshtët mes tyre, i interpretojnë këto shenja si të urrejtjes; më të komplikuarit, si shenja të dashurisë.
Kanë të drejtë ata – mjekë qofshin a filozofë a poetë – që i shohin këto spitale, klinika a azile si qendra të grumbullimit të trupave. Njeriu është vërtet dual, mendje a shpirt i kyçur në mish, por dryni i çmendinës e bën burgun e mishit të pashkyçshëm; dhe ashtu ia lë trupit në dorë përfaqësinë e pranisë. Ashtu trupi përpëlitet, dridhet, përfshihet në konvulsione, shtrihet përdhe dhe lëshon përreth lëngje të ndryshme; një lloj poezie primordiale – po aq primordiale dhe po aq poetike, sa fecet që ia dhuron foshnja të ëmës.
Vizitorët në çmendinat e kamotit e kanë të pamundshme të shpërfillin erën e rëndë të trupave – si të tillë, masa të mbuluara me djersë dhe lyrë, por edhe në përpjekje për të dhënë shenja elementare. Këta vizitorë rrëfejnë për ulërima, hungërrima, rënkime, psherëtima, mallkime dhe manifestime të tjera të zërit të zhytur në një pellg të ndyrësisë. Tregojnë për të sëmurë që mjaullijnë, që blegërijnë, që lehin, që që kakarisin; si ta kishin zbuluar – më në fund – forcën primitive, ktonike, të komunikimit animal.
Kjo është një botë ku sundon jashtëqitja, ekskrementi; dhe trupat e mbyllur e riprodhojnë ekzistencën e tyre – sado të mjerë – duke “qitur jashtë” gjithçka që munden; në mënyrë që më shumë se vetë gjërat e pahijshme që lëshojnë trupin – jargët, gëlbazat, shkuma nga goja, qurrat, lotët (që në rrethana specifike mund të qark-shkurtojnë elektrodat e elektroshokut), acidi i të vjellave, urina, të pëgërat, mukusi, qelbi, lëngjet menstruale, madje edhe gjaku por edhe britmat, vikamat, angullimat, vajtimet për të vdekur abstraktë, ninullat që u këndohen jastëkëve, pordhët e mëdha dhe të vogla, të qeshurat pa shkak shungulluese – më shumë se të gjitha këto, të jetë vetë performativi i jashtëqitjes, që të shërbejë si kanal, sado i brishtë, për identitetin. Jashtëqitem pra jam, do të thoshte Descartes-i.
Ironia këtu është se çmendinat e dikurshme, por edhe spitalet psikiatrike, klinikat dhe azilet gjithfarësh, i kanë parë si vende për grumbullimin e ekskrementit social – mbeturinave, trupave (dhe mendjeve) të padëshiruara, mishërimeve të përbindshme të entropisë; të së gjithë atyre që shoqëria nuk dëshiron dhe ndonjëherë edhe nuk mundet t’i konsiderojë më si të vetët. Njëlloj siç bën sistemi tretës, i cili merr nga ushqimi gjithçka i duhet për jetën, dhe pastaj hedh përjashta vdekjen, entropinë – si jetë të çorganizuar, të çuar në kaos; pra, njëlloj siç bën sistemi tretës, edhe shoqëria, me instrumentet e veta shtypëse, nga policia te këmisha e forcës dhe elektroshoku dhe barnat depersonalizuese dhe natyrisht dryni, i dëbon këta të mjerë nga zhgualli i vetvetes sociale, për t’i kallur në gropa septike dhe për t’i mbajtur gjithsesi larg syve të vetëdijes.
Institucione të tilla sot në botën e qytetëruar ndoshta nuk i gjen më; por edhe tërheqja madje zhdukja e tyre do parë si produkt i këtij vullneti për ta larguar nga vetja të shëmtuarën, të pahijshmen, të papranueshmen, atë që kutërbon erë të keqe, atë që të bën pis, atë që “të prish gjakun”, atë që – duke u rebeluar qorrazi – merr në pyetje të gjitha ato rregulla të bashkëjetesës, që për ty përbëjnë përkufizimin e qytetërimit. A nuk thuhet, tek e fundit, që qytetërimin e një vendi mund ta kuptosh nga mënyra si i trajton jashtëqitjet e veta?
Por ekskrementi i imponohet komunikimit, në klinikë, edhe tërthorazi, nëpërmjet koprolalisë, ose depërtimit dhe deri mbizotërimit të “fjalëve të ndyra” në ligjërim, edhe ato jashtëqitje të leksikut, fjalë të mbuluara me tabu, shqiptimi i të cilave pëfaqëson të paktën një sfidë, në mos thyerje, të disiplinës së komunikimit, duke e themeluar këtë në një nivel tjetër, më afër “dheut”. Fjalë të tilla janë mveshja gjuhësore e mjedisit të degraduar të klinikës, dhe si të tilla e normalizojnë papastërtinë e përgjithshme, ose atë që Mary Douglas do ta kish quajtur dirt: pisllëku i trupit, pisllëku i “gojës” dhe pisllëku i vetë statusit të pacientit psikiatrik, si i refuzuar nga shoqëria e normalëve.
Ndotja e klinikës – me ekskremente trupore, me fjalë dhe me akte të turpshme – ka të bëjë edhe me kontestimin e territorit: të kujt janë shtretërit, korridoret, banjat, dyshekët, dritat, hekurat e dritareve, drynat? Ndryshe nga disiplina, qoftë në trajtë rutinash qoftë si ndëshkim arbitrar nga autoriteti, dhe që mishëron projektimin e pushtetit institucional mbi pacientin, territori i klinikës është gjithnjë i kontestuar – në kuptimin që përdhosja e tij, qoftë kjo me pështymë, me gjak, me fece ose me urinë, përfaqëson edhe një markim të këtij territori nga pacientët; ekskrementimi si formë simbolike e pronësimit.
Kam qenë – vizitor – edhe te famëkeqi Pavijon 17 në Tiranë, edhe te Spitali psikiatrik no. 5; nuk kam parë asgjë nga këto që përmenda më lart dhe që i gjen në paraqitjet standard të “çmendinave” në kinema, në letërsi, në teatër; nga Pavijoni 17 mbaj mend vetëm një lloj grije të trishtuar të çarçafëve dhe të mureve, ajrin e nxirë nga tymrat e lavanderisë përbri, dhe hapësirën brenda, si të shkelur nga zhurma që ndizeshin dhe fikeshin për së largu; siç mbaj mend muzikën prej amoniaku, klorine dhe muhalebie të thartë, që më shoqëronte në korridoret. Nga Spitali no. 5 mezi mbaj mend linoleumin e llamburitur dhe ndonjë të sëmurë fillikat, të vetmuar në pizhamet e veta, duke shijuar arratisjen afatshkurtër të një cigareje “Partizani”, në oborrin me stola të rrallë e të rrjepur.
Më fort më kujtohet tabloja e çmendinës, tek “Ushtari i mirë Shvejk” i Hashekut; kjo, edhe ngaqë Shvejku ishte shndërruar, për brezin tim, në një vademekum që na ndihmonte për të përballuar jetën kolektive në kapanonet e stërvitjeve ushtarake (zborit) dhe të aksionit në ndihmë të bujqësisë; dhe për t’u orientuar në marrëdhëniet me autoritetin. Në fakt, çmendina përbënte, në vetvete, provën më flagrante pse njerëzit nuk mund t’i mbledhësh, dhe as mbajtur bashkë në mjedise të tilla, pa i shndërruar sakaq në ekskremente. Mbase kjo metaforë lidhet njëfarësoj edhe me atë që nevojtoret – edhe te Shvejku, edhe te kapanonet tona – ishin shndërruar në vende të mirëfillta kulti, ku të gjithë ne hynim në kontakt intim me esencën (tonë dhe të sistemit).
Por këto ditë, kur po lexoja për një çmendinë të viteve 1950, ndesha rastësisht në informacionin se atje, në pavijonet dhe strukturat e tjera, të sëmurëve nuk u lejohej të mbanin dhe të përdornin paratë; ndoshta ngaqë paraja, nga të gjitha instrumentet, është ai që e shoqërojmë më kollaj me lirinë, ose të paktën me iluzionin e lirisë. T’i heqësh dikujt të drejtën për të pasur dhe përdorur paranë është si t’i heqësh letërnjoftimin, pasaportën, patentën, leje-daljen; ose çfarë ia mundëson marrëdhënien me botën.
Vasili i Madh dhe më pas edhe Shën Françesku e patën quajtur paranë “bajga e dreqit”, për të dënuar njëherazi të keqen sociale të akumulimit të pasurive dhe kopracinë, si mëkat të rëndë, një nga shtatë kryesorët. Por në kohët moderne për lidhjet mes parasë dhe jashtëqitjes shkroi edhe Freud-i, kur përshkroi disa forma të neurozës obsesive, përfshi këtu edhe vesin e kopracisë, si rikthim të fiksimit fëmijëror me fazën anale të zhvillimit psiko-seksual, ose preokupimin e fëmijës për t’i “mbajtur” fecet. Për Freud-in, pasioni i papërmbajtshëm i disave për ta kursyer dhe grumbulluar paranë duhej parë si manifestim – simbolik – i dëshirës për retencion të jashtëqitjes gjatë fazës anale.
Në vizionet e çmendinës që mban tani gjallë filmi dhe letërsia, nuk gjen zakonisht asnjë shenjë të këtij retencioni; përkundrazi, pacientët kronikë, rastet e dëshpëruara, të braktisurit prej njerëzimit, e vendosin jashtëqitjen në qendër të strategjive të tyre për komunikim. Ashtu çmendina katandiset në një hapësirë ku fjala si vegël që e lidh mendjen me Tjetrin dhe botën ia ka lënë vendin komunikimit subhuman nëpërmjet funksioneve më të ulëta të trupit.
Gjetiu te Shvejku, kur ushtari i mirë përfundon në një spital ushtarak i dyshuar si simulant, lexuesit i prezantohet një tjetër institucion total i Perandorisë, i ngjashëm me çmendinën, por krejt i pakëndshëm; dhe ku të sëmurët mbaheshin në dietë absolute, trajtoheshin me aspirinë për t’u shkaktuar djersitje dhe me kininë, u nënshtroheshin lavazheve të stomakut me ujë të ngrohtë dhe klizmave me ujë të sapunisur dhe glicerinë dhe banjave me ujë të ftohtë. Duket sikur qëllimi final i të gjitha këtyre përpjekjeve institucionale të organizuara ishte purifikimi i trupit deri edhe nga mundësia (në mos liria) për jashtëqitje spontane. Një nga simulantët që takon Shvejku në spital tregon si kish simuluar marrëzinë duke predikuar pagabueshmërinë e Papës, por pastaj kish arritur të merrte kancerin e stomakut “nga një berber diku.” Në përshkrimin e Hashekut, ky spital i ngjan shumë më fort çmendinës, se vetë çmendina. Më pas, kur Shvejku përfundon në ushtri, lexuesi do të bindet se ky institucion – ushtria – ia kalon edhe çmendinës edhe spitalit të simulantëve, për nga larmia e ekskrementit njerëzor.
Ishte Ervin Goffman-i që i quajti spitalet psikiatrike “institucione totale”, duke i futur në një grup me vende të ngjashme stivimi të trupave – nga shtëpitë e fëmijës dhe shkollat e riedukimit dhe kasermat, te burgjet dhe kampet e punës së detyruar dhe, më në fund, kuvendet dhe manastiret; duke shkruar për format e organizimit social në Shqipërinë e para-1990-ës, kam sugjeruar se jeta nën regjimin e Hoxhës, në tërësinë e vet, ka pasur mjaft tipare të përbashkëta me eksperiencën në një institucion total; veç të tjerash, edhe ngaqë rregullat formale të disiplinimit brenda institucionit synojnë, pashmangshëm, që t’ia zënë vendin individualitetit dhe vetëdijes individuale. Një shembull do të ishte identifikimi i të burgosurit me një numër, ose i të sëmurit me një diagnozë dhe një regjim barnash ose trajtimesh të tjera.
Në klinikën psikiatrike, hallka e dobët e këtij sistemi rregullash disiplinore ka të bëjë me regjimin ekskremental – ti mund ta vësh një pacient agresiv në këmishën e forcës dhe ta gjunjëzosh me lobotomi dhe elektroshok, por nuk mund ta pengosh dot që të ulërijë, të pështyjë, të vjellë dhe të defekojë; sepse këto funksione të trupit janë aq elementare, sa nuk i konsideron dot as si të drejta. Të sëmurin mund ta lësh pa ngrënë, por nuk mund ta dënosh dot me mos-vjellje (edhe pse mjekët e Shvejkut e synonin këtë njëfarësoj, kur i vinin pacientët e tyre në regjim të detyruar lavazhesh stomaku); dhe as me mos-jashtëqitje (sërish, mjekët e Shvejkut e kishin ndaluar jashtëqitjen spontane në klinikë, duke organizuar një regjim klizmash). Të sëmurit mund t’ia heqësh të drejtën e fjalës, por jo të drejtën e piskamës.
© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Shënim: kopertina është realizuar me Ideogram.