Dikur, kur i faleshim televizionit italian si ta kishim altar shtëpijak, dëgjonim ndonjëherë të na thuhej se një pjesë e emisioneve, në mos të gjitha, nuk pasqyronin jetën “andej”, por ishin produkte propagandistike, të sajuara për ne “këtej”; arsyetim ky përndryshe tipik për paranojën.
Nëse ato që shihnim në ekran, sidomos reklamat, synonin të na bënim të ndiheshim të mjerë në varfërinë dhe izolimin tonë, kjo u jepte më shumë të drejtë edhe të gjithë atyre që e shihnin altarin televiziv si burim të helmit dhe të dyshimit, në një shoqëri përndryshe të shëndetshme.
Komunikimi ndonjëherë u shpëton palëve nga kontrolli. Kështu, filmat e Kinostudios “Shqipëria e Re” kishin sukses të madh në Kinën autarkike të viteve 1960-1970, ku shiheshin si dritare ndaj Perëndimit. Një melodi me kitarë, nga kolona zanore e filmit Ngadhënjim mbi vdekjen, ishte kthyer në një prej këngëve më popullore atje, madje edhe shumë kohë pasi në Shqipëri filmi vetë, bashkë me këngët që përmbante, u hoq nga qarkullimi (kushedi për shkak të aktores së ndaluar Edi Luarasi).
Ishin edhe kohët kur romanet e Kadaresë filluan të përkthehen në frëngjishte e më tej në gjuhë të tjera të Perëndimit; dhe kur ky sukses ndikoi në Kadarenë shkrimtar dhe subjekt kallëzimtar të veprave të veta; aq sa shumëkush u bind se Kadareja po shkruante tash e tutje me lexuesin e huaj në mendje.
Publiku jo vetëm është i pranishëm në një vepër (lector in fabula) por edhe ndikon, ndonjëherë rrënjësisht, në vetë strukturën e mesazhit që komunikohet. Një fjalim i Enver Hoxhës me popullin e Burrelit ka tingëlluar dhe ende tingëllon krejt ndryshe, në të gjitha nivelet, nga një fjalim i Enver Hoxhës në një mbledhje sekrete të KQ të PPSh.
Në përgjithësi, sa më i pamundshëm për t’u kontrolluar të jetë publiku, aq më i kontrolluar është mesazhi.
Shembulli klasik i një mesazhi për publikun zero është pllaka që udhëton jashtë sistemit diellor, së bashku me sondën hapësinore Pioneer.
Dinamika e publikut pasqyrohet, ndër të tjera, në raportet midis asaj çka thuhet dhe asaj çka nënkuptohet në mesazh. E megjithatë, të gjithë ne gabojmë dhe, përballë një vepre ose teksti çfarëdo, lejohemi të supozojmë se autori e ka përgatitur duke na pasur ne, pikërisht ne në mendje.
Ndoshta qasja tjetër, ajo e antropologut ndaj pllakëzave rongo-rongo të ishullit të Pashkëve, do të ishte më e frytshme.
Në vitet 1980, kur shteti shqiptar filloi t’i hapte dyert në kufi për gazetarët, qëllonte që televizioni italian të jepte ndonjë reportazh për Shqipërinë.
Këto ishin reportazhe të prodhuara nga gazetarë italianë, për publikun italian; të mbështetura në pritjet dhe presupozimet e atij publiku. Kjo shpjegon edhe ndjenjën e pakëndshme të jetërsimit, që të pushtonte kur të qëllonte të shihje një emision të tillë, i cili edhe të fliste, edhe nuk të fliste.
Kontakti me mesazhe të tilla, që nuk ishin krijuar as destinuar për ty, të vendoste në pozitën e dikujt që përgjon nga vrima e çelësit: këndvështrimi është i ngushtë dhe si kontekst të vetëm ke errësirën.
Gjithsesi, as autori as autoritetet mbikëqyrëse a mirëmbajtëse të kanalit të komunikimit nuk arrijnë të kontrollojnë reagimin e publikut ndaj një mesazhi që nuk ishte “taksur” për të.
Këndvështrimi vlen edhe për ato produkte artistike dhe mediatike, të këtyre njëzet vjetëve të fundit, që i referohen një bote të mirënjohur për ne, por që nuk janë menduar për t’u konsumuar prej nesh.
Gazetarë të huaj vijnë rëndom në Shqipëri dhe shkruajnë për lexuesit e tyre ose filmojnë për publikun e tyre, në vendet e origjinës; këto produkte rëndom përfundojnë në faqet e shtypit shqiptar – duke u përdorur, sipas rastit, për të masazhuar egon kombëtare ose për t’u indinjuar me pandjeshmërinë e tjetrit.
Ndodh edhe e kundërta: mediave të huaja ne vetë u servirim informacion dhe tekste të cilat i kemi menduar posaçërisht për konsum të atjeshëm: malësori, shqiponja, populli më i lashtë në Europë, gjakmarrja, besa, ngujimi, bunkerët.
Vetë ne e përpunojmë këtë zhargon, që pastaj na duket pervers, kur ua dëgjojmë të tjerëve.
Duke u përpjekur të marrim me mend se çfarë do t’u interesonte “atyre”, e vëmë veten në vendin e vizitorit të huaj, që pa mbërritur ky akoma.
I huaji, nga ana e vet, u qaset Shqipërisë dhe shqiptarëve dhe kulturës shqiptare për interesat e veta – që mund të jenë sublime, sikurse mund të jenë banale.
Dhe meqë interesi për ne mbetet i lartë, kryesisht ngaqë Shqipëria ka qenë gjithnjë jashtë hartave kulturore dhe turistike të Europës, atëherë t’u flasësh të huajve për Shqipërinë është jo vetëm me interes, por edhe me leverdi.
Tregu i huaj siguron cilësinë dhe sasinë e konsumit; fondet dhe publikun e pjekur; dhe sidomos kundërshtimin e izolimit, i cili pjell orë e çast paranojë.
Dukuria krijon një zhbalancim, sidomos në raportet me publikun vendës, i cili anashkalohet; por edhe tregon indiferencë ndaj produkteve të tilla, duke u lektisur, kryesisht, pas produkteve që nuk janë krijuar për të.
Gjasat janë të mëdha, bie fjala, që një dokumentar për totalitarizmin shqiptar të financohet jo në Shqipëri, por nga një vend ose agjenci tjetër; dhe që të qarkullojë sërish jo në Shqipëri, por në vende të tjera; dhe të shihet shumë më tepër e me më shumë interes nga publiku i huaj, sesa nga publiku vendës.
Raporti i publikut vendës, me një produkt të tillë që nuk e përfill atë shumë, mbetet për t’u shqyrtuar, sepse gjithnjë mund të krijojë keqperceptime dhe deformime të mesazhit.
Për filmin dokumentar Land of the Eagles, të F. Koçit dhe D. Bardhës, më kanë thënë – edhe pse s’e kam konfirmuar dot – se ishte menduar që t’i ofrohej një kanali televiziv amerikan, The History Channel, të specializuar në produkte të tilla që kombinojnë materiale arkivore me analiza kritike të historisë.
Në fakt, filmi i ka disa karakteristika që e bëjnë të përshtatshëm për atë lloj televizioni, i cili ka stilin e vet, filozofinë e vet dhe publikun e vet.
Për shkak të mahnitjes që ka treguar dhe vijon të tregojë, me Luftën II Botërore dhe nazizmin, atë kanal dëgjon ta quajnë ndonjëherë, me qesëndi, The Hitler Channel.
Njëlloj si kontejnerët e transportit, të cilët duhet të kenë përmasa të caktuara për t’u pranuar në anije, edhe dokumentarët e një kanali mass-mediatik, si THC, duhet të përmbushin kërkesa të caktuara – mes të cilave do të veçoja nevojën për ta zbavitur publikun. Tek e fundit, flasim gjithnjë për televizion, jo për salla të kinemasë d’essai, apo të gazetarisë avant-garde.
Natyrisht, sa më i zgjedhur dhe kompakt (homogjen) të jetë publiku, aq më lehtë është që ta zbavitësh edhe duke ia vënë në punë intelektin.
Megjithatë, intelekti nuk është koncepti i parë që të vjen në mendje, kur analizon raportet e publikut amerikan me informacionin për një vend europian atipik, si Shqipëria.
Ndoshta për këtë arsye edhe The History Channel nuk e shfaqi dokumentarin.
Teksti i Kadaresë, që shoqëronte pamjet filmike të nxjerra nga arkivat, ishte i shkruar mirë; edhe pse jo gjithnjë në funksion të pamjeve vetë. Ndonjëherë madje dukej sikur pamjet viheshin në funksion të tekstit.
Por çka është më e rëndësishmja, duke qenë Kadareja protagonist i kulturës shqiptare dhe sidomos i ndërfaqes kulturore të Shqipërisë me botën, teksti i Kadaresë i drejtohej para së gjithash një publiku që e njeh shkrimtarin.
Ky do të ishte, gjithsesi, leximi ideal i atij teksti – çka nuk i përjashton leximet e tjera, as i delegjitimon detyrimisht.
Ironikisht, në një nga skenat e filmit u shfaq Kadareja vetë, disa dekada më i ri, në një mbledhje të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve në Tiranë: moment i denjë për ndonjë nga ato filmat me udhëtim në kohë, kur personazhi ndeshet ballëpërballë me veten, në të kaluarën.
Paradoksi në këtë rast është se versioni më i ri i personazhit do të duhej ta mbante mend këtë përballje; por versioni më i vjetër në fakt këtë kujtim nuk e ka.
Duke e ndjekur filmin dokumentar nga salla e teatrit në Manhattan, edhe mua më shkoi mendja se asnjë prej nesh, personazheve hije të atij filmi, nuk na kish mbetur gjë në kujtesë nga përballja me versionet e vjetra të vetes.
Efekti është i ngjashëm me atë të zbritjes, në Tokë, të një sonde kozmike; me shpresë se ky është kontakti i parë me jashtëtokësorët, mbetemi krejt të zhgënjyer kur zbulojmë, brenda sondës, pllakën e Pioneer-it.
Ose edhe më keq: i ngjashëm me atë që ndjen lundërthyeri në një ishull të shkretë, kur ia sjell deti shishen me mesazhin që kish mbyllur brenda, e ku kërkonte ndihmë.
Land of the Eagles nuk është dokumentar për publikun shqiptar; sidomos për publikun shqiptar që i ka përjetuar ato ngjarje në anën tjetër të ekranit. Dyzimi shkakton dhimbje dhe refuzim – pa çka se ky publik gjithnjë dëshiron të dijë, të mësojë, të informohet për çfarë ka ndodhur atëherë, dhe për çfarë i ka ndodhur atëherë.
Nëse për Kadarenë e viteve 1980 thoshin se shkruan “për të huajt”, për autorët shqiptarë që përnjimend krijojnë vepra dhe mesazhe për të huajt duket njëlloj kundërprodhuese të pretendojmë se e bëjnë “për ne.”
Sa më shumë krenohemi me ta, aq më të largët i kemi.
Njësia e gjakut kompenson jetërsimin në komunikim.
Përndryshe, fati i keq i publikut shqiptar është që të konsumojë obsesivisht, ndonjëherë edhe në nivel elitash, produkte që nuk janë menduar, as destinuar për të.
Një publik aksidental, që mund t’i bëjë vend vetes veç në anën tjetër të ekranit ; ose më mirë, përballë kamerave. I vetmi dallim është se i huaji i sotëm ia ka zënë vendin, si super-ego e komunikimit masiv, Enver Hoxhës së djeshëm, të cilit i drejtoheshin gjithnjë etikisht krijuesit që shpresonin se do t’u qarkullonte mesazhi.