Milan Kundera e botoi romanin Valsi i lamtumirës (Valčík na rozloučenou) në 1972, kur jetonte ende në Çekosllovaki. Ngjarjet e romanit zhvillohen në një qytet të vogël llixhash, ku personazhet ndërveprojnë në çfarë edhe, në sipërfaqe, ka tonet e një komedie burleske.
Një nga personazhet, Jakubi, ish i burgosur politik, sapo ka marrë autorizimin për t’u larguar nga vendi, dhe vjen në llixha që të ndahet me vajzën e vet të adoptuar, Ollgën.
Ollga, tashmë vajzë e rritur, i prezantohet lexuesit si e bija e një miku të Jakubit, të cilin e patën pushkatuar për arsye politike kur Ollga ishte ende e mitur – vetëm shtatë vjeç. Jakubi, që në atë kohë nuk ish i martuar as kish fëmijë, e pat adoptuar Ollgën.
Tani që të dy janë së bashku në llixha, Ollga fillon ta pyesë Jakubin se çfarë lloj njeriu ishte vërtet babai i saj.
Ollgës ia patën pushkatuar të atin gjatë viteve kur regjimi i Pragës ende ushtronte terror stalinist ndaj kundërshtarëve të vet – para vitit 1956 dhe de-stalinizimit; por më pas ky ish shpallur i pafajshëm për krimet, për të cilat e patën akuzuar.
Ollga kërkon të dijë nëse babai gjatë kohës që ishte ende funksionar i lartë komunist u pat sjellë, me të tjerët, ashtu siç u sollën ata me të. Mos vallë nuk kish asnjë dallim moral mes tij dhe atyre që e dërguan në birucë? A nuk kishin këta të njëjtat kredo, a nuk ishin njëlloj fanatikë? A nuk kujtonin të gjithë se edhe devijimet më të vogla mund ta rrezikonin për vdekje revolucionin? A nuk ia dënuan babanë me vdekje në emër të po atyre parimeve të shenjta, të cilave edhe ai u besonte?
A nuk ishte im atë i njëjtë me ata që e pushkatuan? – kërkon të dijë Ollga. Dhe kur Jakubi i thotë se mund të ketë ndodhur vërtet ashtu, atëherë pse të mos ketë qenë edhe ai në gjendje të kryente të njëjtat krime?
Jakubi përgjigjet kështu: teorikisht, edhe babai yt mund t’u bënte të tjerëve ekzaktësisht çfarë i bënë ata. Nuk ka njeri, në botë, që të mos jetë në gjendje – pa e vrarë shumë ndërgjegjja – ta dërgojë vëllanë e vet në litar. Të paktën unë s’kam njohur kurrë një të tillë.
Shumica e njerëzve, vazhdon Jakubi, vijnë rrotull brenda një rrethi idilik, nga shtëpia në punë, nga puna në shtëpi. Jetojnë në një territor të sigurt, përtej së mirës dhe së keqes. I tmerron deri edhe pamja e një vrasësi. Por po t’i nxjerrësh nga ky territor, kjo mjafton për t’i shndërruar edhe ata në vrasës, madje pa e kuptuar ata vetë pse.
Ajo çfarë ka rëndësi, i shpjegon Jakubi Ollgës, nuk është që yt atë ishte në gjendje, teorikisht, të kryente edhe ai vrasje. Këtë nuk e provon dot kush. E vetmja gjë, që duhet të të interesojë ty, është se çfarë bëri ai në realitet. Dhe, në këtë kuptim, ai e pati ndërgjegjen të pastër.
Këtu Ollga i rrëfen Jakubit se prej vitesh po merr letra anonime, të cilat i thonë se ajo gënjehet kur e kujton veten si vajzë e një martiri, meqë i ati, para se të ekzekutohej ai vetë, kish dërguar në burg njerëz të pafajshëm, faji i vetëm i të cilëve ishte që ta përfytyronin botën ndryshe prej tij. Letra që e përshkruajnë atë si njeri fanatik dhe shpirtkazmë.
Jakubi rrëfen se, kur e arrestuan babanë e Ollgës, burgjet ishin plot me njerëz që revolucioni i pat çuar atje gjatë valës së parë të terrorit. Të burgosurit e njohën atë si komunist të shquar dhe, sapo iu dha mundësia, iu vërsulën për ta rrahur keqazi, nën sytë indiferentë të rojeve.
Kjo nuk më habit, thotë Ollga. Të burgosurit i kishin hedhur në birucë pa gjyq, shpesh pa asnjë arsye. Dhe befas u gjendën atje ballë për ballë me njërin prej udhëheqësve politikë, që e konsideronin si të përgjegjshëm për burgimin e tyre!
E megjithatë, vëren Jakubi, kjo nuk e përligj dhunën kundër tij në burg, kur ai nuk ishte veçse një i burgosur mes të burgosurve. Rrahja e atij njeriu nuk ish veçse një hakmarrje burracakësh. Vinte nga dëshira e ulët për të shkelur me këmbë një viktimë të pambrojtur. Madje edhe këto letra që ti ke marrë janë fryte të së njëjtës hakmarrje, e cila i paska rezistuar kohës.
Por a nuk e sheh edhe ti, Jakub, se njëqind mijë vetë u rrasën në burgje, dhe prej tyre me mijëra nuk u kthyen më? – pyet Ollga. Dhe se askush nga autorët e këtij terrori nuk u dënua ndonjëherë? Dëshira për hakmarrje nuk është veçse një dëshirë e paplotësuar për drejtësi!
Të marrësh hak ndaj babait përmes së bijës, kjo nuk ka të bëjë fare me drejtësinë, përgjigjet tjetri. Mos harro se, kur yt atë e humbi shtëpinë, edhe ty të dëbuan nga qyteti yt dhe të refuzuan të drejtën e studimit për universitet. Për shkak të një babai që ti gati nuk e kishe njohur kurrë! Vallë për të njëjtën arsye duhet të vazhdosh të përndiqesh edhe tani?
Më lër të të them zbulimin më të trishtuar që kam bërë në jetën time, thotë Jakubi: të përndjekurit nuk janë më të mirë se përndjekësit. Te kjo logjikë ti mund të shohësh dëshirën për t’ia kaluar përgjegjësinë për krimet nga babai yt te Krijuesi, që e ka bërë njeriun kështu. Dhe ndoshta është mirë për ty, që i sheh gjërat në këtë mënyrë. Sepse të arrish përfundimin që nuk ka dallim mes fajtorëve dhe viktimave është të braktisësh çdo shpresë. Dhe kjo, bija ime, nuk është veçse një emër tjetër për ferrin.
Këtu edhe përfundon biseda mes të dyve. Te Jakubi shumë kritikë dhe lexues kanë gjetur një alter ego të Kunderës vetë, dhe kjo i ka bërë që mendimet e tij t’ia atribuojnë edhe autorit të romanit – edhe pse Kundera e ka refuzuar këtë përqasje.
Por gjërat që i thotë Jakubi Ollgës marrin një kuptim tjetër, kur pak më tutje, në roman, ai i rrëfehet mikut të tij dr. Skretës se historia që ka treguar deri tani, për marrëdhënien e tij me babanë e Ollgës, paska qenë e sajuar.
Mua në fakt më arrestuan me miratimin total të babait të Ollgës, thotë ai. Ishte ai që më dërgoi të vdisja. Edhe pse gjashtë muaj më pas atë vetë e pushkatuan, ndërsa unë pata fat dhe shpëtova.
E paska pasur qelbësirë Ollga të atin? – e pyet dr. Skreta.
Ai përnjëmend kujtonte se unë isha armik i revolucionit, thotë Jakubi. Të gjithë ashtu kujtonin.
Po atëherë pse më kishe thënë se ishte miku yt? – ngul këmbë dr. Skreta.
Ishim vërtet miq. Por për të nuk kish gjë më të rëndësishme, se të shprehej në favor të arrestimit tim. Kjo dëshmonte se ai i vendoste idealet mbi miqësinë. Dhe kur më denoncoi si tradhtar të revolucionit, ai kujtonte se po i shkelte interesat e veta vetjake, në emër të diçkaje më sublime, çfarë edhe e përjetonte si momentin më të rëndësishëm të jetës së vet.
Prandaj edhe ia more të bijën nën mbrojtjen tënde? – pyet dr. Skreta. Paske qenë po aq i qelbët sa edhe miku yt. Me siguri e mendon afërsinë tënde me atë vajzë si aktin më të lartë të jetës sate. E ndrydhe urrejtjen tënde të natyrshme, për të provuar se je shpirtmadh. E kuptoj që kjo mund të jetë e bukur, por njëlloj është edhe pa kuptim.
E ke gabim, proteston Jakubi. Mua thjesht më erdhi keq për atë fëmijë. Që herën e parë që e pashë. Ishte ende kalama, kur e nxorën nga shtëpia dhe e internuan, me të ëmën, te një fshat në majë të malit, ku njerëzit kishin frikë që deri edhe t’u flisnin me gojë. Më pas, ia refuzuan të drejtën e studimit, edhe pse ishte vajzë me talent. Është e ndyrë që të përndjekësh fëmijët, për shkak të prindërve. Mos do që unë, edhe unë, ta urrej atë vajzë për shkak të babait? Mua më erdhi keq për të. Sepse babanë ia kishin pushkatuar, dhe sepse ishte vajza e një njeriu, që e kish dërguar mikun e vet drejt vdekjes së sigurt.
Dhe këtu linja e Jakubit dhe Ollgës përmbyllet. Gjithë duke i lënë dilemat morale të hapura. Këto janë dilema të një kohe tjetër, kur njerëzit mendonin ndryshe. Të sotmit mund ta kenë të pamundur të kuptojnë që babai i Ollgës u ndie moralisht i detyruar, që ta dërgonte mikun e vet në birucë, për arsye mirëfilli politike, për një shmangie nga vija politike ose ngaqë ky po vinte revolucionin në rrezik. Sikurse mund të mendojnë se ata që u përndoqën, prej atij njeriu, kanë tani moralisht të drejtë t’ia përbuzin të bijën dhe t’ia kujtojnë se çfarë përbindëshi ishte i ati.
Kush e ka lexuar dhe e mban mend Vitin 93 të Hygoit, do të kujtohet këtu se Cimourdain-i, prifti revolucionar, nuk hezitoi që ta çonte birin e vet për shpirt, Gauvain-in, në gijotinë – ngaqë ky ia kish lejuar vetes një moment dobësie njerëzore dhe kish liruar nga burgu armikun e betuar, markezin De Lantenac.
Fill pas ekzekutimit të Gauvain-it, Cimourdain-i vrau veten.
Historia e Jakubit m’u lexua si një alegori e idesë se krimet e mëdha të terrorit revolucionar janë drama (tragjedi), para se të jenë krime; dhe se protagonistët e një regjimi terrori e shohin veten të kapur, pa shpresë, në një kurth shekspirian, në atë masë që besojnë te revolucioni.
Terrori i kuq, gjatë regjimit enverist në Shqipëri, ishte shumë më i rëndë dhe i gjatë, se ai në Çekosllovakinë e Pasluftës. Ka qenë e lehtë, për kulturën e pas-viteve 1990, që ta lexojë historinë e atyre viteve me syze manikeiste, bardhezi, duke i ndarë prerazi xhelatët nga viktimat.
Ky lexim, shpesh i pasur me sinjalizime të virtytit, e ka penguar risjelljen e dramës në vëmendje dhe ripërjetimin, qoftë edhe thjesht artistik, të dhunës së atëhershme. Jemi mjaftuar që të hartojmë lista të së mirëve dhe së ligjve, në kërkim të një martirologjie e cila jo rrallë ka rezultuar e zgavërt.
Këtu edhe arti i pas-1990-ës ka dështuar, në vija të trasha, për t’i riprodhuar dritëhijet e periudhës që lamë pas; dhe fajtor për këtë dështim nuk mund të jetë veçse vaniteti, shtysa jonë ndonjëherë hipokrite, për moralizim; deri atje, sa të ngatërrojmë moralizimin me moralin.
Të përndjekurit nuk janë më të mirë se përndjekësit, thotë Jakubi, në një moment relativizimi moral të papërballueshëm. Nuk është se i duhet dhënë doemos të drejtë personazhit, madje as Kunderës vetë, nëse e marrim për zërin që flet me gojën e Jakubit. Personazhi është pjesë e rrëfimit, jo predikues për lexuesin, as moralizues. Por si Jakubi, si Kundera, tingëllojnë megjithatë të sinqertë, në zhgënjimin e tyre moral. Mbase edhe për t’i thënë lexuesit se dhuna politike totalitare nuk mund të kuptohet, dhe as të shlyhet, brenda një kornizimi moral konvencional, me të mirë dhe të ligj, ëngjëj dhe djaj.
Sa do të doja të shihja një dramë, me këtë temë, të vënë në skenë nga teatri në Tiranë!
(c) 2023 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Shënim: përkthimet më lart janë të miat, nga anglishtja.
Kam pershtypjen se lufta brenda llojit, siç me duket se eshte rasti ketu (pavaresisht nga fakti qe i jepet aparenca e nje perplasjeje morale) eshte krejt e ndryshme nga persekutimi qe u krye ndaj njerezish dhe familjesh qe nuk kishin te benin me persekutuesit dhe rrethet e tyre. Me shpesh me ngjan si perpjekje per te shpelare ndergjegjet e pista duke i futur ne te njejtin thes te gjtha rastet e persekutimit.
Edhe mua më shkoi mendja… si tekst, ky është i vështirë për t’u hekurosur. Por pastaj mendova edhe se një numër i madh informatorësh të Sigurimit tradicionalisht vinin nga radhët dhe mjediset e të persekutuarve.
Pa përmendur pastaj që terrori në atdheun e Kunderës ka qenë mjaft më i butë se në Shqipëri, e megjithatë qytetarët atje, në vitet 1945-1955, i kishin më të forta instinktet demokratike se tanët në Shqipëri.
Edhe qe nje numer (nuk e di sa i madh) informatoresh te Sigurimit tradicionalisht vinin nga radhet dhe mjediset e te persekutuarve eshte e vertete, besoj shume prej tyre mund te justifikohen me instinktin e mbijeteses, ose qofte edhe me perfitime te tjera (kjo eshte akoma me keq). Sigurisht jeta nuk eshte asnje here bardhe e zi. Ajo qe une desha te theksoj ne komentin tim te pare eshte thjesht fakti qe edhe sikur nje i persekutuar i vetem jo me prejardhje nga kasta e persekutoreve vete (lufta brenda llojit) dhe i paperlyer me tej me sherbime te pista, te kete qene kudo ne bote, “jorgani” i Kunderes nuk e mbulon dot me tartabiqe dhe nuk mjafton per t’i pastruar ndergjegjen Kunderes, pavaresisht se ç’beri me tej.
Vërtet, është shumë cinik Kundera në këtë roman. Nuk e kisha dalluar kur e kisha lexuar “Valsin” për herë të parë, në Itali, ndoshta në 1991-shin, por tani më irriton faqe pas faqeje. Nga ana tjetër, po të rrëmosh në biografitë e shumë viktimave, edhe të atyre që “vinin nga klasa të përmbysura”, e sheh sa të ndërlidhur kanë qenë, përndjekës e viktima, në rrjedhë të viteve. Unë në rrethin e gjerë familjar, kam pasur edhe njerëz me poste të larta në pushtet, edhe të pushkatuar si “armiq” fill pas Luftës, edhe të syrgjynosur nga gjermanët në Kampin e Prishtinës, edhe të internuar nga regjimi i Enverit, edhe të arratisur, edhe të implikuar me grupet “deviacioniste” (që me grupin e “Zjarrit” e këtej), edhe anëtarë qeverie. Të gjithë këta komunikonin mes tyre më shpesh sesa mund të kujtohet, për mirë e për keq!
Sipas heroit të Valsit, me një vështrim të nuancuar jo bardh e zi, shumica e njërëzve mund të shndërrohen në vrasës. Pak a shumë kështu thotë edhe Arendt tek “Banalitetin i së Keqes”.
Por kjo nuk e shpjegon dot “Nobilitetin e së Keqes”, shkeljen e interesave vetjake në emër të diçkaje më sublime, nrydhjen e instikteve mikroborgjeze personale për glorifikimin e hierarkisë shoqëroroe (komuniste). Apo mos ndoshta sublimja ishte fasadë?
Të persekutosh dikë politikisht, duke qenë i virtytshëm, do të thotë t’i japësh përparësi “idealit revolucionar”. Ka qenë një tekst nga një Gjikë Kuqali, që na e mësonin në letërsi, që i drejtohej të dashurës me fjalët “ty të dua, po ta duash Partinë.” Më tingëllojnë të çuditshme këto fjalë. Por dua t’i jap Kuqalit the benefit of the doubt dhe të supozoj se mbase e kish me tërë mend – dhe dashurinë për Partinë e vinte përpara dashurisë për një vajzë. Unë nuk e kuptoj këtë lloj të menduari, por po dua të kuptoj se disa mund të kenë menduar vërtet kështu – t’i jenë kushtuar kauzës, duke i besuar asaj gjithçka. Kjo mund të quhet edhe fanatizëm. Por fanatizmi për njërin, mund të jetë virtyt për tjetrin.
Ka dhe nje nga Shandor Petef-i ” Per dashurine jap jeten, per lirine jap dashurine”
Ndoshta nje dite do ta mesojme te verteten se si dy fshatare serbe i kthyen komunistet shqiptare te cilet perpara se te binin ne kontakt me ta ,ishin nje tufe te rinjsh idealiste qe thjesht benin llogje kafenesh ne nje bande vrasesish gjakftohte te cilet vrane edhe te afermit e tyre .