Për piktorin grek Apelles, të shekullit IV p.e.s., Plini i Vjetri rrëfen si njëherë një këpucar (sutor, në latinishte), teksa po shihte një vepër të tij të ekspozuar mu para atelijesë së piktorit, vërejti se kishte një gabim në mënyrën si ishte paraqitur këpuca e njërit prej personazheve në tablo. Apelles-i, që ishte fshehur aty afër, dhe përgjonte se ç’thoshin njerëzit për veprën e tij, e dëgjoi këtë vërejtje të këpucarit dhe, po atë natë, e korrigjoi gabimin.
Të nesërmen, këpucarit i ra rruga sërish andej dhe kur pa që vërejtja e tij për këpucën kish qenë e drejtë, mori zemër dhe filloi të bëjë edhe disa vërejtje të tjera, për mënyrën si e kish pikturuar Apelles-i këmbën e po atij personazhi; me ç’rast Apelles-i vetë nuk duroi dot më, por doli që nga vendi ku ishte fshehur, duke thënë: ne sutor ultra crepidam, “këpucari le të mos shkojë më tutje.”
Kjo histori është përmendur e cituar shpesh, në kohët moderne, për të qesëndisur maninë e disa njerëzve për t’u shprehur, sidomos në mënyrë kritike, për çështje nga të cilat nuk marrin vesh shumë. Veçanërisht i ka ndihmuar ajo të gjithë ekspertët dhe teknokratët, që kanë dashur të përdorin autoritetin e ekspertizës së tyre, si argument në diskutimet me njerëz joekspertë – politikanë, ose edhe përfaqësues të publikut.
Ideja, që sot do të konsiderohej si shprehje e elitizmit, është se këpucari duhet të mjaftohet të japë gjykimin e vet për këpucët; ose, në mënyrë më të përgjithshme, se kritiku nuk duhet të shprehet për vepra dhe çështje që i tejkalojnë kompetencat e veta.
Në dinamikën mes piktorit Apelles dhe këpucarit që ka mbetur pa emër, ekspertët e gjejnë veten gjithnjë në rolin e piktorit; duke e parë ekspertizën dhe autoritetin e tyre, por edhe vetë artin dhe gjithçka sublime që arrin të krijojë shoqëria njerëzore, si të kërcënuar nga këpucarët.
Mirëpo rrëfenja e Plinit të Vjetrit, e sjellë në mënyrë alegorike, krijon një dilemë false – atë të një bote diskursive ku vija kalon midis piktorëve dhe këpucarëve, ose ekspertëve dhe joekspertëve. Kjo është edhe bota ideale e teknokratëve, ku gjithsekush ka profesionin e vet dhe ekspertizën e vet të njohur mundësisht me kredenciale institucionesh të autorizuara; të cilat kredenciale janë të mjaftueshme për t’i besuar diskursit ekspert dhe për të mos iu kundërvënë, sidomos nga pozitat e këpucarëve.
Në këtë botë, deri edhe kundërvënia ose kritika është profesionalizuar, duke iu besuar ekspertëve të posaçëm, ose kritikëve të certifikuar nga institucionet ose pushteti, të cilët e ushtrojnë pastaj jo ngaqë ua kërkon pasioni intelektual, por si profesionin e tyre, njëlloj siç pastron fshesari rrugën nga gjethet ose dentisti dhëmbin e krimbur. Kjo është një botë e ngrirë, ku gjithçka i nënshtrohet të mnerrshmes peer review, dhe ku mendimi vetë ka nevojë të autorizohet prej organizmave hierarkikë, për të qenë i lirë. Në këtë botë edhe politika vetë u besohet ekspertëve të politikës, të cilët e zbatojnë njëlloj si inxhinieri matematikën e aplikuar dhe mjeku formulat e biokimisë dhe të kimisë organike. Në këtë botë pozitivisht pozitive, asgjë nuk mund të habitë më, meqë gjithçka tashmë ose ka ndodhur, ose pritet të ndodhë, siç e kanë parashikuar ekspertët.
Shpesh ekspertët, ose kasta e priftërinjve të shkencës, nuk bëhen të tillë ngaqë janë shquar në studimin dhe përpunimin e dijes; por përkundrazi, kanë studiuar dhe përpunuar dijen, për t’u bërë ekspertë; ekspertiza ka qenë synimi final i gjakimit të tyre, ose çelësi që u ka hapur dyert e sallës së kontrollit – të mendjeve dhe të pushtetit.
Për fat të mirë, në këtë botë nuk prodhohet më asgjë, veç hierarkive. Dhe nuk prodhohet më asgjë, sepse ekuacionit teknokratik i mungon një gjymtyrë themelore – publiku, i cili nuk mund të likuidohet aq lehtë, si tërësi kaotike këpucarësh.
Të kthehemi edhe një herë te historia e Apelles-it, për të analizuar çfarë lamë jashtë herën e parë që folëm për të. Aty Apelles-i na paraqitet si një autor, ose artist, që nuk krijon për veten, as për një rreth të ngushtë a elitë njohësish të rafinuar të artit dhe ekspertë të kritikës, me diploma dhe kredenciale institucionale; por që përkundrazi, e nxjerr veprën e vet në rrugë, ose në vendin publik par excellence, sepse dëshiron të dijë çfarë mendojnë për të kalimtarët, ose ata që, me përkufizim, janë e kundërta e ekspertit dhe autoritetit; meqë nuk kanë emra të përveçëm. Madje jo vetëm e nxjerr veprën e vet në rrugë, por edhe vetë vendos që të rrijë i fshehur, duke e larguar veten nga hapësira ku publiku bie në kontakt dhe komunikon me veprën; i vetëdijshëm se autori, pasi e ka krijuar diçka, duhet “të vdesë”, ose të dalë nga skena – meqë publikut i mjafton ai autor që e ka shprehur veten nëpërmjet veprës.
Në vështrim të parë, ky gjest i Apelles-it, që e nxjerr veten si individ nga sistemi vepër-publik bie ndesh me çfarë ndodh në vijim të rrëfenjës, kur Apelles-i del nga vendi ku rrinte i fshehur, për t’ia kujtuar këpucarit vendin e vet, në raport me veprën dhe autorin e saj. Vallë është penduar piktori, kur ka dëgjuar që vepra e vet po komentohet e kritikohet nga njerëz të rrugës; vallë është fyer kur ka dëgjuar se ç’fjalë po thonë për të kalimtarët?
Të mos harrojmë, megjithatë, dinamika e rrëfenjës është e tëra mes Apelles-it piktor dhe këpucarit; dhe se artisti ia dëgjon vërejtjen të parit dhe ia beson fjalën deri në atë pikë sa “të ulet” e ta korrigjojë pikturën e vet natën vetëm e vetëm ngaqë ai, si ekspert i pikturës, e respekton opinionin e një eksperti të këpucës. Kështu, çfarë ndodh mes Apelles-it dhe këpucarit është një shkëmbim mes dy teknokratësh – njëri i imazhit, tjetri i këpucës. Në momentin që këpucari del nga roli i vet i paracaktuar, dhe fillon të bëjë vërejtje për mënyrën si është pikturuar këmba, Apelles-i kërcen përpjetë dhe kundërshton, sepse sapo del këpucari nga roli i vet prej eksperti, edhe vetë ekspertiza e Apelles-it do të vihet në diskutim; ose më mirë, ekspertizën do ta vërë në diskutim vetë ai sistem ku gjithsekush që flet, e bën këtë nga pozitat e një eksperti çfarëdo, ose duke riprodhuar rolin e vet të paracaktuar.
Në këtë botë, këpucarët merren me këpucën, piktorët me pikturën dhe kuzhinierët me gjellën; dhe piktori Apelles vërtet e ka nxjerrë veprën e vet në rrugë, për t’ua treguar njerëzve – por ai i sheh këta njerëz si një koleksion profesionesh dhe ekspertizash; prandaj edhe pret që një këpucar t’i bëjë vërejtje për këpucën, një masazhator për muskujt e këmbëve dhe një kujdestar kuajsh për mënyrën si është paraqitur freri i kalit. Kjo është një botë ideale, aq ideale sa edhe një fole milingonash, ku çdo insekt individual ka detyrën e vet, me të cilën identifikohet dhe të cilën e kryen me përsosmëri, nga lindja deri në vdekje.
Qetësinë sistemit ia prish ndërhyrja e dytë e këpucarit, i cili e harron për një moment rolin e vet dhe flet si kalimtar i rastit, duke dhënë një mendim edhe për çfarë është jashtë kompetencave të tij si këpucar. Ndërhyrja e këpucarit mbështetet mbi premisën – subversive – se nuk është e thënë të jesh ekspert, për të pasur një opinion në lidhje me diçka, edhe pse kjo diçka mund të jetë produkt i një përpjekjeje të specializuar dhe vështirë.
Irritimi i Apelles-it me këpucarin është simptomë e ambivalencës – piktori dëshiron që veprën edhe t’ia shohin të tjerët, edhe mos t’ia shohin; i vetëdijshëm për superioritetin e vet si krijues, ai nuk e duron dot idenë që margaritarët e dalë prej duarve të tij t’u hidhen derrave të rastit. Ky irritim i shoqërohet çdo krijimi artistik; meqë çdo artist që krijon e mbyll veprën e vet në shishe dhe e lëshon në det, para se të mbytet vetë; ai nuk e di, as nuk mund ta dijë, se në ç’brigje do ta nxjerrë dallga shishen, as se ç’efekt do të ketë vepra e tij tek ata që do ta shijojnë.
Jo më kot thonë se autori është kritik i keq i veprës së vet; dhe se nuk duhet dëgjuar, as respektuar për mënyrën si e sheh ose e lexon ose e dëgjon krijimin që ka nxjerrë nga duart.
Ogni scarrafone e’ bello a mamma soja, këndonte dikur Pino Daniele (“çdo buburrec është i bukur për nënën e vet”); por artisti me kohë mësohet me idenë se buburrecat e vet mund edhe t’ia shkelë pa mëshirë shapka e tjetrit; ose të mos mësohet dot, dhe të pushojë së qeni artist.
E megjithatë, vështirë të mos i japësh të drejtë Apelles-it, kur ky kërcen nga vendi ku është fshehur, për t’i kujtuar kritikut të vet të improvizuar se nuk duhet të shkojë më tutje se këpuca; meqë autori i kritikës, ose këpucari i mjerë, përdor të njëjtën metodë si edhe një ditë më parë, duke qortuar teknikën e pikturimit: dje të këpucës, sot të këmbës. Dhe kjo nuk është kritikë dosido; një gjë është të thuash se piktura nuk më pëlqen, ose më kujton gjyshen time ndjesë pastë, ose më ngjall një ndjesi të zymtë, ose më kall krupën, ose më duket se shpie ujë në mullirin e së djathtës; dhe një gjë tjetër të merresh me ekspertizën e atij që e ka pikturuar, për sa i takon pikturimit vetë. Duke kritikuar mënyrën si është paraqitur këmba në pikturë, këpucari vë në dyshim e pikëpyetje vetë statusin e Apelles-it, si ekspert i të pikturuarit; prandaj edhe piktori hidhet përpjetë dhe, status për status, i kujton këpucarit se ku e ka vendin, në hierarkinë e ekspertizave, përkundrejt veprës së artit në fjalë.
Për ta kuptuar edhe më mirë këtë tension, duhet të kemi parasysh edhe se disa piktura të Apelles-it admiroheshin për “natyrshmërinë e tyre”, ose realizmin; çka vetvetiu të bën të mendosh se këto gjykime vijnë nga profanët, ose nga njerëz që e përdorin ngjashmërinë si kriter themelor për vlerësimin e një vepre arti (“tamam si të gjallë ia ka bërë dorën”); thuhet edhe se Apelles-i i kushtonte vëmendje të madhe vizatimit të konturit ose skicës, për çka edhe ushtrohej përditë. Mundet që Apelles-i ta ketë vuajtur obsesionin e masës së “këpucarëve” me virtytin realist të imazhit; mundet që ai vetë ta ketë shfrytëzuar këtë obsesion, për të fituar popullaritet. Meqë asnjë pikturë e tij nuk është ruajtur, historianët e artit janë të detyruar të nxjerrin përfundime duke u mbështetur në gjithfarë anekdotash. Një gjë është e sigurt – Apelles-i, si çdo artist, e vuante raportin e vet me publikun.
Rrëfenja e Plinit të Vjetrit lejon të nxirret edhe një përfundim tjetër: që, në një botë ekspertësh, komunikimi është praktikisht i pamundur, përtej përmasës thjesht didaktike. Në kuptimin që nëse unë jam veteriner dhe ti elektricist, unë mund të të mësoj ty diçka për sëmundjet e kafshëve dhe ti të më mësosh mua diçka për elektricitetin, por përndryshe ne të dy bashkë nuk mund të dialogojmë dot frytshëm. Ky është vizion i rremë; dhe provë e tërthortë se një botë e tillë ekspertësh, sado e dëshiruar prej teknokratëve, nuk mund të ekzistojë.
Në fakt, kundërvënia e ekspertit me joekspertin nuk është e vetmja që përcakton dhe legjitimon dinamikën e diskursit kritik; sikurse sistemi kulturor, për një periudhë historike të caktuar, nuk mund të përshkruhet në tërësinë e tij duke u mbështetur vetëm në ndarjen dhe në kundërvënien midis masave dhe elitës. Ka edhe një ndarje alternative – ajo që i shton një gjymtyrë të tretë ekuacionit dialogjik; dhe pikërisht intelektualin, i cili e gjen veten duke iu kundërvënë njëkohësisht ekspertit dhe masës; ose, më mirë akoma, si përfaqësues i publikut. Përballë intelektualit, eksperti nuk e ka aq të lehtë të dalë nga “mesi i errësirës” si Apelles-i dhe t’i kujtojë këtij që të merret me këpucën; meqë intelektuali nuk merret me këpucën, as me veprën e artit, por me Apelles-in si personazh dhe subjekt të komunikimit kulturor.
Si pol i tretë, intelektuali e normalizon tensionin midis autorit dhe publikut, jo ngaqë ofron kritikë (kritikë mund të ofrojë kushdo); por ngaqë ekspertiza e tij, nëse mund të shprehem kështu, është të artikulojë zërin e publikut. Diskursi intelektual është subversiv ndaj sistemit teknokratik, meqë ia shfryn teknokratit flluskën e autoritetit të bazuar në kredencialet; edhe pse akuzohet rëndom si elitist, në fakt intelektuali ka meritën që ta ulë ekspertin në nivelin e publikut, ose ta ngrejë publikun në nivelin e ekspertit – dhe nuk ka shoqëri dhe sistem komunikimi kulturor që të mos përfitojë nga ky lloj virtyti.
© 2011-2023 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
” Ne kete bote,…kuzhinjeret merren me gjellen “… per te ngrene vete apo per te ushqyer , shijuar e ngopur te tjeret ?!
Ne fakt, ajo qe me ben pershtypje mua eshte besimi qe gezon eksperti tek publiku gjithsesi. Edhe pse intelektuali publik perpiqet te mbaje anen e publikut, publiku ka me shume besim tek eksperti, se sa tek intelektuali publik. Me shume se gjithcka, kjo dinamike mua me ben te mendoj, jo se publiku eshte i pa-emancipueshem, por se eshte ende i pa-emancipuar.
Shpesh ky besim i publikut tek eksperti, me gjithe qe intelektuali publik mban anen e publikut, eshte shfrytezuar nga intelektualet publik ne dem te vete rolit qe luajne, edhe pse pa shume rezultat. Ne menyre qe te fitoje besimin qe gezon eksperti, intelektuali publik i jep vetes nje ekspertize prej filozofi, i cili pasi analizon ne qoshen e tij “te larte,” me terma teknike, apo argumente solide, te verteten e “personazhit dhe subjektit te komunikimit kulturor,” ku fut edhe veten, zbret ne publik per ta bindur kete te fundit me terma qe nuk i perkasin me teknikes filozofike, por “common-sense-it.”
Nuk ka ndonje dallim deri ketu mes intelektualit publik qe eshte filozof profesionist, dhe intelektualit publik qe per profesion ka nje tjeter specialitet nga ai i filozofise. Dallimi fillon sepse aty ku flitet per intelektual publik, metoda filozofike ose eshte e zhvilluar ne ekstrem dhe filozofi mbetet mbrapa kuintave si Apelles, ose metoda filozofike nuk ekziston fare pasi te gjithe jane “filozofe.”
Pra, intelektuali publik shikohet si elektron i lire, me i pabesueshem se sa eksperti, edhe kur eksperti dhe intelektuali publik jane i njejti person. Por, aty ku filozofi (megjithe teknikalitetin qe kjo nenkupton) dhe intelektuali publik jane dyzime te te njejtit person, mosbesimi ndaj intelektualit publik perkthehet njekohesisht ne mosbesim ndaj filozofise.
Kjo e vecon disi filozofine, pasi edhe nje here, ndryshon ceshtja kur fusha e ekspertizes se intelektualit publik nuk eshte ajo e filozofise. Megjithese publiku shfaq mosbesim ndaj intelektualit publik, ky mosbesim nuk e cenon fushen prej nga zbret eksperti per t’i folur publikut si intelektual publik, pervecse po qe se kjo fushe te jete ajo e filozofise.
Ka vetem dy shembuj ekstreme qe perjashtohen nga ky rregull, pra nga rregulli “mosbesimi qe ngjall intelektuali publik cenon filozofine” shembuj qe edhe i permenda shkarazi pak me larte: ato vende ku filozofia eshte “ngritur” ne statusin e ekspertizes, dhe ketu kam parasysh filozofine analitike anglo-amerikane, ku problemet filozofike jane thjesht matematike dhe jo morale, ku ushtrimi i filozofise, zgjidhja e problemeve filozofike, lejon qe filozofi si filozof te jete figure amorale, krejt e vecante nga moraliteti qe mbart i njejti person kur i adresohet publikut si intelektual; si dhe ato vende ku te gjithe jane filozofe, si dhe ndodh bie llafi ne Shqiperi, e kur te gjithe jane filozofe ka vdekur edhe filozofia.
Keto mbeten ekstreme, gjithsesi, te pakeshillueshme per nje sere arsyesh ku me kryesorja eshte pengesa qe ofrojne ne emancipimin e publikut, por eshte observim qe mendoj se vlen te behet, jo vetem nga perspektiva e filozofit profesionist, por edhe nga perspektiva e intelektualit publik, perspektiva qe, ne mos qofshin ekstreme te pashendetshme, duhet te jene e njejta perspektive.
Ne rrefenjen (kaq kantiane) me siper, midis piktorit dhe kepucarit, prodhohet lufte simbolike klasore. Dukshem kjo. Piktori, nga pozicioni i tij dominant ndaj kepucarit (dominant per shkak te jetes se tij materiale, per shkak te njohjes se fames dhe prestigjit, por edhe ndernjohjeve publike me aktore te sferes “elitare”, etj.) i ndalon kepucarit jo vetem te jape nje gjykim, por mbi te gjitha te transgresoje kufinjte midis pozicioneve te tyre sociale. “mos tejkalo lartesine e kepuces” i thote. Me siguri, me lart, paskesh diçka qe kepucari s’arrin dot ta perceptoje.
Problemi qendron (me shume rendesi kjo), ne kete rast, tek ekspozimi i vepres ne nje vend publik, nga ku gjykimet publike, qofshin keto edhe gjykime “vulgare” kepucaresh, jane krejt legjitime. Por, çka eshte problematike ne rrefenjen me siper eshte fakti qe piktori deligjitimon gjykimin e nje kepucari ne solilokun e tij. Ndoshta ne nje kontekst krejt tjeter, ai s’do te kish guxuar t’ja thosh ne sy c’mendonte per vepren e tij?!
Mberrijme keshtu, ne perfundimin e dyte, qe eshte i paster ideologjik, eshte ky iluzioni quasi-fetar qe kane pjesa me e madhe e artisteve se fusha e tyre eshte plotesisht e pavarur dhe askush tjeter s’mund te guxoje te aventurohet ne te. Kjo lloj ideologjie qe legjitimon pozicionet sociale si te ishin statike, te pandryshueshme duke u perpjekur te eliminoje “syrin naiv”, “shijen e keqe”, prodhon dhe garanton, perveç opozicioneve klasore qe i takojme kaq shpesh ne binomet “i bukur/i shemtuar”, “i dalluar/banale”, etj., riprodhimin e sistemit.
Piktori, si agjent i dominuar prane sferes politike delegjitimon shijen e kepucarit, agjent i klases punetore, ne emer te mungeses se ekspertizes, atehere kur ai, duke pare rrethanat, as nuk pretendon se po e jep.
Te duket sikur thenia e Apelles (ne sutor, etj) shkon ne sintoni me “if you live with apes, its hard to be clean” (sipas fjaleve te nje kenge te nje tjeter “kepucari” brenda sferes muzikore). Ndoshta, ne kundershti me ate qe na thote Plini, nje rekonsiderim me me shume respekt i primateve ne teorine e evolucionit do te ishte i rekomanduar.
Me kujtohet para ca kohesh, tek respublica sesi dikush ju jepte “keshilla” mbi drejtshkrimin e shqipes. (artikulli me siper besoj se i dedikohet). Une e kuptoj qe eshte goxha e rende te marresh gjykime e paragjykime nga lloj-lloj anonimesh, por, me sa duket, keto jane rregullat e lojes PIKERISHT ne kete kuader virtual publik (se ka dhe kuadra te tjere virtuale publike).
Kurajo xhaxha, te lexojme si perhere me shume kenaqesi.
Interesante dhe ndofta jo e rastesishme qe parabola e piktorit dhe kepucarit vjen qe nga klasicizmi grek.
Ne fakt kontradiktat midis shumices dhe pakices, ne fushen e dijes, e kane gjenezen qe ne kohen e kepucarit.
Aristoteli merret gjate me “endoxa” (opinioni autoritar) dhe “doxa” ( opinion), dhe eshte po ai qe e ndan shoqerine ne dy grupe, midis “hoi polloi” ( shumica) dhe “hoi oligoi” ( pakica). Shumica, e cila nuk ka ndermend ndonjere te marre “rrugen qe kalon neper te gjitha gjerat”; pakica ,ose te mencurit, qe i hyjne me qef e deshire nje rruge te tille drejt veritas ( si forma me e larte e lumturise ne te ekzistuar).
Simbas Aristotelit, tek e verteta nuk arrihet me ane votash. Por sado e veshtire rruga, e verteta per te nuk ishte dicka mistike, por e mundeshme per njerezit. Ama jo per te gjithe.
Per greket shkenca e vetme ishte filozofia. Te gjitha fushat e tjera te dijes ishin zanate ( Galeni e shihte veten si filozof dhe jo si mjek).
Kjo lloj ndarje aristoteliane midis shumices dhe pakices, ku vetem “hoi oligoi”, “les sages”, te mencurit ishin ne gjendje te arrinin ne maje te malit te “veritas”, dhe se kjo perpjekje ishte njerezisht e mundeshme (por) vetem per kete pakici , u kthye ne dogmen baze te philosofise, apo te parit te jetes deri vone (per shembull Scholae monasticae, apo shkollat manastike vjen ndermend) .
Aristoteli hodhi poshte menyren platonike te afrimit te filozofise kur thote se ” nuk ia vlen ti marresh seriozisht ata, filozofia e te cileve merr forma mistike”.
Kant thoshte se “Platoni ishte entuziast, kurse Aristoteli ishte pune serioze”.
Hegel ishte i bindur se “filozofia e Aristotelit ishte me e thelle dhe me e perparuar se sa ajo e Platonit.
Spinoza e permblidhte gjithe kete gjendje me moton e tij ” Nec ridere nec luger sed intelligere” (as mos qesh as mos qaj, por kupto).
Nje reinterpretim i metodes aristoteliane koincidon me protestanizmin, revolucionin industrial, dhe me vone me ekzistencializmin, kur kerkohet ti jepet dijes, njohurise, filozofise vlera praktike. Heidegger ne menyre te vecante i jep nje interpretim modern mendimit te Aristotelit, kur thote se ” te kujdesesh per “aei” ( te pandryshuaren) nuk eshte e mundur te behet vazhdimisht per nje kohe te gjate”, dhe se ” njeriu ka nevoje te pushoje e te clodhet nga “theorein” ( te menduarit per se). Ai gati e kthen shtepine qe i kane dhene permbys , me idene se ” Phronesis”, ose inteligjenca praktike duhet interpretuar si “dija me e thelle, meqe lidhet drejt per drejte me ekzistencen njerezore”.
Nje qendrim i tille mendoj se mbeshtet dhe merr per baze faktin e daljes ne skene dhe pranise, tashme ne shoqeri, te sferes publike. Tipari kryesor i kesaj sfere publike eshte perdorimi publik i arsyes ne debatet racionale-kritike. Habernas e spjegon me hollesi ne “The structural Transforamtion of the Public Sphere” krijimin e ketij realiteti, se si publiku borgjez i edukuar, kerkoi ti nxirrte debate dhe diskutimet te cdo lloj natyre nga privatja ( shtepi, klube, sallone) ne sferen publike. Me kalimin e kohes kjo sfere publike institucionalizohet , dhe krijon ate qe do te quhesh “konsensus publik” dhe “opinion publik”. Por kjo sfere publike s`duhet te jete tjeter vecse “hoi polloi”, shumica aristoteliane. Sigurisht materialisht me te pasur, me te lexuar, me te edukuar, por prap nje shumice e cila nuk ka ndermend ndonjere te marre “rrugen qe kalon neper te gjitha gjerat”. Ate mundim te lumtur sizifik, ajo, si dikur, e si gjithmone, ia ka “falur” me te dyja duart “hoi oligioi”-it.
Si amortizues, si ndermjetesues, si moderues, si perkthyes, si zbutes te “gjakrave” midis paleve, vihen intelektualet, te cilet kuptojne, shkruajne dhe flasin gjuhet e te dyve. Megjithate jo ralle ndodh qe jane keta qe zihen edhe me gure po nga keto pale. Sado qe kane dhe luajne nje rol inherently positiv ne shoqeri, ka pak te tjere qe behen subjekte te nje mosmirenjohje, gjithnje publike, e shume shpesh te pamerituar, se sa intelektualet
You have to have a calling for it. Perndryshe nuk ka qira qe ta paguaj dot barren.
Ka edhe më. Nëse Apelles-i identifikohet dhe prezantohet si piktor, vallë a është kjo arsye e mjaftueshme për ta prezantuar “kritikun” e tij doemos si këpucar?
Me fjalë të tjera: ç’raport ka publiku me profesionet?
Tek e fundit, këpucari që iu afrua pikturës në rrugë dhe bëri një vërejtje për të, nuk është se e bëri këtë doemos me cilësinë e këpucarit; publiku nuk ka nevojë të jetë i këtij apo i atij profesioni, për të qenë publik dhe për të reaguar me veprën.
Për ta kuptuar këtë, ndoshta duhet të kthehemi mendërisht në botën specifike të Apelles-it, ku individi identifikohej me rolin e vet social shumë më shpesh e më rëndom sesa në kohët moderne.
Në rrëfimet e autorëve klasikë, që nga Herodoti te Plutarku, duke kaluar edhe nga Sokrati (i përcjellë prej Platonit), këta individë të rastit ose të shtresës së ulët, që ndonjëherë edhe nuk përmenden fare me emër, gjithnjë identifikohen sipas profesionit që kanë (një bari, një poçar, një lëkurëtar, një kujdestar kuajsh…).
Mirëpo në anekdotën e Apelles-it më lart, figura e këpucarit është e dykuptimshme – ai është këpucar sepse duhet të jetë patjetër diçka, që të ekzistojë në botën e rrëfimit; por njëkohësisht edhe është këpucar, ngaqë ky tipar i tij është thelbësor për “moralin” e kësaj historie; sa kohë që Apelles-i ia dëgjon vërejtjen e parë dhe ia çon në vend vetëm e vetëm ngaqë ia respekton profesionin që ka, jo përkatësinë e tij në publik.
Sikur të kish kaluar bri pikturës një bari delesh, në vend të këpucarit, dhe të kish bërë një vërejtje për sandalen e personazhit të pikturuar, Apelles-i do të kish dalë nga vendi ku rrinte i fshehur menjëherë, për t’ia kujtuar se një bari delesh nuk ka punë me sandalet.
Përçmimi i Apelles-it ndaj këpucarit ka të bëjë edhe me statusin e ulët social të këtij të dytit, siç e vërejti kolegu ipare më lart; tek e fundit, si çdo artist, edhe ai e ka menduar veprën e vet për një publik “ideal”, ose atë që, me Eco-n, do ta quajmë si mishërim të intentio auctoris; por ky publik ideal ndoshta përbëhet nga aristokratë, estetë, filozofë dhe të tjerë njerëz të sërës së lartë; jo nga këpucarë, barinj dhe të tjera profesione të ulëta.
Edhe pse me dashje e ka ekspozuar veprën e vet në rrugë, ose ndaj së panjohurës, Apelles-i megjithatë shpreson se vetë piktura që ka bërë, me esencën e vet, ose me atë që, përsëri me Eco-n, do ta quanim intentio operis, do të jetë në gjendje ta përzgjedhë publikun e vet vetvetiu, duke i përjashtuar tipa si këpucari nga përvetësimi (enjoyment) i veprës.
Kësisoj, gjithnjë brenda logjikës së kësaj anekdote, komunikimi i këpucarit me veprën e Apelles-it rezulton aksidental, i paparashikuar; edhe pse do të duhej një kontakt i tillë, dhe një përdorim i tillë i pikturës i afërt me abuzimin, që të dallohej gabimi i piktorit në paraqitjen e sandales.
Që këtej, edhe Apelles-i elitar e pranon vërejtjen e këpucarit vetëm e vetëm ngaqë kjo vjen nga një këpucar dhe lidhet me profesionin e tij; përndryshe një i sërës së këpucarit nuk do të kishte të drejtë të konstituohej si publik. Dhe, në fakt, kur të nesërmen këpucari i inkurajuar nga suksesi i një dite më parë vendos të vazhdojë të ushtrojë virtytin e vet kritik, Apelles-i nuk duron dot më, del edhe ai në skenë (në rrugë) dhe ia kujton se ai, sutor-i, mund të komunikojë me pikturën (dhe Apelles-in vetë) si këpucar, por jo si përfaqësues i publikut ideal të veprës.
I njëjti arsyetim vlen edhe për këpucarin; ky, kur vuri re se vërejtja e tij e një dite më parë ishte korrigjuar, mori zemër dhe kërkoi ta përdorë suksesin si trampolinë, për t’u ngjitur më lart në shoqëri; duke kaluar nga roli i vet profesional, në profesionin e lirë të kritikut të artit. Apelles-i, si bir i denjë i kohës së vet, nuk mund ta tolerojë këtë thyerje të etiketës sociale; prandaj edhe del në skenë, për të rivendosur rendin e natyrshëm të sendeve.
“Rrëfenja e Plinit të Vjetrit lejon të nxirret edhe një përfundim tjetër: që, në një botë ekspertësh, komunikimi është praktikisht i pamundur, përtej përmasës thjesht didaktike. Në kuptimin që nëse unë jam veteriner dhe ti elektricist, unë mund të të mësoj ty diçka për sëmundjet e kafshëve dhe ti të më mësosh mua diçka për elektricitetin, por përndryshe ne të dy bashkë nuk mund të dialogojmë dot frytshëm. Ky është vizion i rremë; dhe provë e tërthortë se një botë e tillë ekspertësh, sado e dëshiruar prej teknokratëve, nuk mund të ekzistojë.”
I rreshtuar si nje perfundim anesor, mua me duket se ky perfundim ka nje vlere shume te madhe per te shpjeguar pakenaqesite e sotme ne boten specialist-jo specialist. Rrojme ne nje kohe kur specialitetet jane ngushtuar shume, ku fusha e pamjes e secilit ka nje shtrirje kaq te vogel sa nuk mund te shpjegosh me me te vecse nje pjese te imet te subjektit te trajtuar. Eshte shume me e nevojshme sot te komunikosh me specialistin fqinje se sa ne antikitet. Ky fenomen ben te lulezojne miopet, madje ne zhargon ne i quajme „kopshtare bonzaï“. Puna e intelektualit publik behet sot shume me e veshtire se dikur, nuk e fillon me punen me nje produkt kompakt, me nje ide unanime. Ajo vjen ne publik si mozaik, shpeshhere aspak harmonike, madje dhe kontradiktore sepse secili mundohet te mbroje me shpirt ne dhembe pjesen e vet. Sa me shume ngushtohen trojet e specialitetit aq me shume ndihet nevoja te zgjerohen ato te komunikimit. Gjithkushi ne profesionin e tij ndjek tani kurse komunikimi pa fund. Kufijte e kursit tim te fundit arriten praktiken sufi nen parrullen „Ketu nuk hame gure“, kjo parrulle duhet te na frymezonte te ndanim instiktet nga jo instiktet. Nenvizoj se keto metoda egzotike nuk jane zgjedhja ime (megjithqe nuk jam aspak kunder) por ofrohen nga qendra pune ku pluridisiplinariteti eshte i pashmangshem, mund te filloj me drejtor te nje firme industriale, te kaloj tek juristi dhe te dal tek polici i komunes qe mbledh pershtypjet e para te nje viktime perdhunimi.
A mund te ule tensionet intelektuali publik ne kete klime? Une them qe jo. Tensionet jane tani qe ne baze te produktit qe i paraqitet publikut. Nga ana tjeter publiku i sotem eshte nje konsumator me nje fuqi blerje te konsiderueshme qe syri i specialistit te tregut nuk do ta harroje t’i ofroje nje rruge alternative ne mes te debatit duke prishur ekuilibrin tripolesh.
E ka edhe me te veshtire rolin sot intelektuali publik se eshte kasnec i lajmeve te keqia. Askush nuk deshiron te degjoje se po e vjedhin, ndosin, genjejne, etc.
Të dëgjosh autorët të flasin për veprat e tyre, është po aq patetike sa të rrish të dëgjosh një nënë të flasë për fëmijën e saj… dihet apriori se ç’ka për të thënë.
Përsa i përket aspektit të rolit të specialistit, dhe sidomos të raportit të tij me të tjerët, përveç anekdotës së sjellë në artikull, do të sillja dhe një tjetër:
Apelle shkoi në shtëpinë e Protogenes në Rodi, për ta njohur këtë piktor për të cilin kishte dëgjuar të flitej shumë. Kur arriti në studion e tij, gjeti atje vetëm një shërbëtore plakë që i tha se piktori në atë moment nuk ishte në shtëpi dhe që e pyeti se si e quanin, në mënyrë që t’i tregonte të të zotit se kush e kishte kërkuar.
Duke parë në studio një kavaletë të përgatitur për të filluar një pikturë të re, Apelle mori një penel dhe bëri një vijë të drejtë përgjatë gjithë panelit, duke i thënë shërbëtores që ta prezantonte me “këtë vepër timen”.
Kur u kthye Protogene, shërbëtorja i tregoi se ç’kishte ndodhur, dhe Protogene, duke e vëzhguar vijën, e kuptoi se ishte Apelle, vetëm ai mund të bënte diçka të tillë
Protogene, ngjeu penelin në një bojë/ngjyrë tjetër dhe mbi vijën e Apelles hoqi një vijë akoma më të hollë duke i thënë shërbëtores që t’ia tregonte këtë si përgjigje mysafirit kur të rikthehej.
Kur Apelle u rikthye dhe ju tregua “përgjigjia” e Protogenes, i zënë me turp ngaqë ishte tejkaluar nga dikush tjetër, vizatoi një vijë akoma më të hollë me një ngjyrë tjetër ndërmjet dy të parave, duke mos lënë hapësirë për të bërë një vijë tjetër…
Tani, si “kpucar” që jam, ja u lë në dorë “specialistëve” të gjykojnë rreth moralit të përrallës së mësipërme, por mua, sado të bukura që mund të jenë diatribat/diskutimet mes specialistësh (se kush e bën më të hollë, kush e hedh më larg apo se kush e ka më të madh), kur dobia e llafeve/veprave të tyre mbetet vetëm në rrafshin e konkurrencës personale, rezulton që të jenë shumë më të pavlefshëm se vepra e këpucarit… ai të paktën një mballomë ja ka vënë ndonjë opinge të ndonjë kalimtari të rraskapitur…