nga Gentiana Minga
Më kujtohet një e shtunë paradite e vitit 2000, kur në një supermarket të Appianos*, një radhë zotërinjsh mes të cilëve edhe unë, vënë pas peshores së perimeve e frutave, prisnim të mbaronte punë një zonjë që, pasi kishte vendosur mbi të qesen me speca të kuq, studionte ekranin sa në të majtë e në të djathtë, me gjasë në kërkim të kodit të specave. Proces ky që u zgjat pak si shumë, e ndonëse herë pas here kthehej e vërente njërëzit që sa vinin e shtoheshin, nuk ngjante fort e merakosur. Sakaq rrotullohej nga qesja me specat e kuq e i ri-vihej studimit të numrave me një serbesllëk për ta patur zili. Mbllaçiste me gojën plot një çamçakëz e shpesh kruante me energji veshin e djathtë. Mori e dha kështu një copë herë sa ne të gjithë filluam ta humbnim toruan. Më pas zgjati qafën drejt një burri që sipas meje duhet të ishte i shoqi e i briti:
– S’un ti gjej spect ke kjo gjoja ktu una!
Zbulova, pra, që ishte shqiptare e deri këtu asgjë për t’u habitur.
Të gjithë mund të stërkëmbemi mbi kode e ndërlikime të tilla. Ndoshta ishte e sapoardhur e mbase vinte prej kushedi ç’fshatrave të thella, Hamendësova që mund të ishte vetëm me fillore e që jetonte në Alto Adige duke shkëmbyer vizita e duke dalë veç me bashkëfshatarët e saj me të cilët mund të sillej me të njëjtat modele shprehimore, duke përdorur pak ose aspak gjuhën vendase. Ai që, gjithmonë sipas meje, duhet të ishte i shoqi, nuk pipëtiu, por iu vu më poshtë ca rafteve me pije e ëmbëlsira. Njerëzit po shtoheshin e gjendja po bëhej gjithmonë e më e nderë. Vendosa atëherë t’i flas. Iu afrova, e përshëndeta në shqip e në pak minuta e shkoklavitëm situatën me sukses. Më falënderoi buzagaz e pa u spostuar as një pëllëmbë prej peshores, para një sërë fytyrëngrysurve që shfaqnin ashiqare nervozizëm, me zërin e lartë e kumbues, u vu të më pyeste për emrin, ku banoja, nëse isha e martuar, nëse kisha fëmijë. Si nuk paskam? Oh sa gjynof! Hë se kushedi ç’ka bo Zoti! . E kështu ja nisi pyetje pas pyetje deri kur, pas “ E kush e ka fajin mi?”, e përshëndeta e ia mbatha. Hej Zot ç’mu desh! Mendimi i parë e, natyrisht banal, qe:
– Por pse jemi kaq të pagdhendur xhanëm???
Vite më pas, tek prisja në stacionin e Leçes trenin për në Bolzano, më tërhoqën vëmendjen një grup të rinjsh italianë që ngarkuar me bagazhe shkonin drejt biletarisë e ngacmonin shoqen e tyre që u vinte pas duke tërhequr me mundim një valixhe të madhe e të zezë:
– Zot i madh! Ku shkon me këtë shpifurinë! Si valixhe shqiptarësh !!!
Unë shqiptarja, atë ditë kisha me vete një valixhe të vogël e të lezetshme. Të paktën kështu më dukej mua. Por edhe sikur të kisha një të tillë “të shpifur “, mbase nënkuptonte që po nisesha për ndonjë vend të largët, ku do të më duhej të qëndroja gjatë. Ka shumë arsye rreth përdorimit të një valixheje të madhe e “të shpifur”. Për përdoruesin, sa për të cilësuar një, valixhja “e shpifur” mund të jetë një valixhe praktike, e madje edhe e bukur.
Dikur punoja në Watts Intermes, një fabrikë amerikane në qytezën e Kaldaros* që prodhonte pjesë mekanike për kaloriferë. Një vend ky liqenor tepër i këndshëm, mbushur me turistë lloj lloj e me kremtime birrash pa fund ku barkmëdhenj e barkëmëdha, rëndom, nga fundi i festës, hidheshin mbi tavolinat e gjata prej druri armatosur me salsiçe të yndyrshme në njërën dorë e me birra bavareze në tjetrën. Në këtë qyteze e në këtë fabrikë, mes një morie grash të mira afrikane, rumune gjermane e kështu me radhë, pata fatin të njihja edhe një grua që nuk kontrollonte kurrë menynë e varur në murin e jashtëm të mensës. Shpesh e kapja të fuste gishtin në hundë e ta pastronte ngeshëm ndërsa ne të tjerët rreth saj konsumonim drekën. Më vonë mora vesh që nuk dinte as shkrim e as këndim. Ishte një grua siciliane. Mjaft e bukur. Zeshkane me flokët e dendur korb. E mbushur e me gjinj të rrumbullakët që i mbulonte me merak. Punëtore shembullore e shpirt njeriu.
Me kalimin e kohës, njerëz si gruaja shqiptare në supermarket apo siciliania në fabrikë, kam njohur plot, pa shpëtuar këtu venecianët, tirolezët e Jugut, e kështu me radhë. Mendimi im banal i mësipërm: “Po pse jemi kaq kokëgdhe?” tregoi të ishte i gabuar. Paragjykimi i referohej jo vetëm mungesës së delikatesës në sjellje por, pavetëdijshëm, edhe përdorimit të dialektit nga Shqipëria e mesme. Sikur kjo e fundit të ishte një shenjë pashkollimi. Kisha rrëshqitur pra, pa e ndjerë, në grackën e “identitetit kolektiv”, çka përputhej me perceptimin që kishin italianët për komunitetet shqiptare në Itali e vetë shqiptarët për komunitetin e tyre jashtë kufijve.
Në fakt, shtetësia jonë, status civitatis, i papërfillshëm për sa jetojmë në vendin tonë, sjell marrjen automatike të statusit peregrinos, të të huajit, status që na mëvishet me apo pa dëshirën tonë. Ne rrezikojmë të mbesim veç shqiptarë dhe të huaj, përsa të vijojnë të na identifikojnë si të tillë e të na grupojnë njëherë e përgjithmonë në këtë kategori shumëkombëshe të dorës së dytë.
E pra secili prej nesh:
“… ka një mori karakteristikash ( të tjera) identifikuese që mund të jenë pak a shumë domethënëse: feja, profesioni, morali, idetë politike, shenja zodiakale. Kurthi aktivizohet kur njerëzit reduktohen apo autoreduktohen në bazë të një kriteri” *
Është natyrale që shqiptarët të mos jenë të njëjtë, sikundër po ashtu emigrantët mes tyre. Prej komunitetit shqiptar të Alto Adiges njoh e frekuentoj më pak se 1%. Kaq janë ata me të cilët unë ndjehem mirë. E njëjta gjë ndodh edhe në qytetin tim të lindjes, në Durrës. Duke vënë mënjanë kombësinë, secili prej nesh vjen nga pjesë të ndryshme të Shqipërisë, nga përvoja të ndryshme historike dhe shoqërore, kulturore dhe gatimore. Pa llogaritur këtu atë fetë të të rinjve (me përjashtim të universitarëve) që hyjnë së fundmi në Itali. Të rinj që ngjajnë ta njohin pak të kaluarën e vendit të tyre e që jetojnë duke rendur galop të tashmen. Ajo gjë “shqiptare” që mbartin është shpesh një njohuri e cekët, një dritëhije prej një vendi kaotik e ende me pak mundësi për të ndërtuar aty të ardhmen. E në këtë rendje me fill ndërlidhës kombësinë dhe statusin e të huajit, rrinë në zgrip të perit të rinjtë e brezit të dytë, të lindurit në Itali, apo ata që mbërritën relativisht të vegjël, e që shpesh nuk e gjejnë veten as mes “nesh” as mes “atyre“.
Jemi pra të gjithë shqiptarë e të ndryshëm, të diplomuar e jo, të shkolluar e analfabetë, nga veriu në jug, nga lindja në perëndim, myslimanë e të krishterë, ortodoksë dhe agnostik. Pa përfshirë këtu komunistët apo socialistët, të djathtët apo ekstremisht të djathtët, militantë që popullojnë tashmë dukshëm partitë në Itali, si në pushtet po ashtu edhe në opozitë.
– Po ja më thoni ju… çfarë kujtoni ju se jam unë? Ju jeni italianë, unë jam italian. Po pse mjafton kjo për të qenë njëlloj? Si ty qenkam unë? Po të dal në rrugë me Mimmon, që është i lumtur të jetojë në një barakë si kjo, çfarë do të thonë njerëzit? Se jemi njëlloj?
Ky paragraf është i aktorit italian Nino Manfredi në rolin e Giovanni Garofolit. Me këto fjalë plot ankth i drejtohet bashkëkombësve pularritës me të cilët është i shtrënguar të ndajë përkohësisht një moment të vështirë të jetës së tij si emigrant në Zvicër.
Një shpërkoqje mendimesh kjo e trazuar e që nuk arrin ta çojë në fund, ngase bashkëkombësit hovin drejt dritareve me rrjeta hekuri të barakës për të soditur peizazhin parajsor që u ofron mbërritja e dy apo tre automjeteve luksoze prej të cilëve zbresin nipërit e pronarëve. Janë djem e vajza adoleshentë, me flokë të gjatë biondë, krifa të buta e plot vezullim, me trupa të hollë, silueta eterike të shpenguara që zhvishen serbes e gollomesh me lëkurë të dylltë lozin me njëri-tjetrin hareshëm. Kush ngjitet në pemë, kush bredh mbi bar e kush shijon valët e liqenit e flladin e erës mes degëve të pemëve. E kam fjalën për filmin e mirënjohur të Franko Brusatit: “Bukë dhe çokollatë” në të cilin personazhi kryesor, Nino ( Giovanni Garofoli), pas disa përpjekjesh për të zënë një vend të nderuar në shoqërinë zvicerane, i gatshëm edhe të ndryshojë ngjyrën e flokëve, mënyrën e ecjes, buzëqeshjen e komunikimin, e kupton që është e kotë. Përpjekja e tij për të bërë ndjekur një model të paracaktuar është e papëlqyeshme për vetë atë. Kjo sepse motivi ngucës në vetvete është tepër poshtërues, shtyrë nga vetë situata e tij e nga një ndjenjë inferioriteti e thellë.
Sikundër paraqitet rasti i të huajve në Alto Adige, që gjejnë, jo për faj të tyre, një kontekst historik e politik konfliktor e delikat, që i shtrëngon përvetësimin e të dy gjuhëve, të italishtes dhe gjermanishtes si e vetmja alternativë për të nisur një farë “karriere” në Alto Adige. Karrierë që për një të huaj, të cilit i duhet mes shumë halleve të tjera ti shtrohet edhe përvetësimit të dy gjuhëve tejet të ndryshme mes tyre, mund të ketë si pikënisje edhe punësimin si operator ekologjik, punësim për të cilin kërkohet patentimi i të dyja gjuhëve. Për një të huaj, me cikël shkollor të përfunduar në vendlindje, e zbarkuar në Itali si të gjithë gjynahqarët e tjerë, shpesh kjo është një përpjekje e ngjashme me atë të Sizifit. Në garë për të njëjtat “shpresa” vihen vendasit me një përparësi të qartë, pastaj bashkëkombësit e “të huajt” e tjerë, proces që shpesh kthehet në një “bërrylim” të pacipë, ku pak apo aspak tregohet solidaritet ngase bashkëkombës apo të huaj. Shoqëria derëçelë e radhit shoqërinë e të ardhurve, a priori, në një nënkategori specifike përbuzëse. Që përshtatja të jetë natyrale i huaji duhet të konsiderojë përvetësimin e gjuhës së re një kënaqësi e pasuri, përveçse domosdoshmëri për mbijetesë. Sidoqoftë, si gjuhën e “mikut” e jo “të padronit”, çka turistët, u thërrasin me fjalën e këndshme “ agli ospiti”, pra “ mysafirëve”.
Përtej statusit të “të huajit” e të kombësisë, përtej modeleve të shoqërisë në të cilat jetojmë e që i spostojmë nga një vend në tjetrin, jemi krijesa njerëzore që ndryshojmë në rrugë e sipër. Dimë çka ishim, por nuk dimë me siguri ç’ka jemi e ç’ka do të bëhemi.
Unë tani, ta zëmë, jam ajo që pëlqen picat e qoftet me djathë tirolez po aq sa byrekun me spinaq. Apo kafen në Itali e turken kur e marr në Durrës, duke çlodhur sytë mbi cipën kobalt të detit. Që më mallëngjejnë filmat e Ettore Scolës e të Monicellit po aq sa këngët lirike të Vaçe Zelës. Që përlotem si për herë të parë kur shoh “Dritat e Qytetit” të Çaplinit e Çeçemin (Timo Fllokon) tek jep shpirt me thesin me miell mbi kurriz e nëpër terr *. Kjo jam unë tani e shumë e shumë të tjera më vonë që do të jem përgjatë kësaj. Elemente të mia që do t’i zbuloj vetë ose në marrëdhënie me të tjerët. Si tek çdo kush prej nesh, të gjithë mund të gjejnë brenda meje pjesë këmbimi për vetveten. Shtetësia ime dhe statusi i “të huajës” janë fije ndërlidhëse të papërfillshme për të vënë lidhje të forta dhe të frytshme me botën. Ne jemi, mbi të gjitha, të krijuarit në lëvizje, e shpresoj të popullojmë këtë rruzull që pulson, me të vetmen pikë referimi të sigurt: qenien njerëzore brenda nesh.
(c) 2021 Gentiana Minga. Të gjitha të drejtat të regjistruara.
* Appiano, Kaldaro, qarqe të rrethit të Bolzanos (Alto Adige)
* Të jetuarit bashkë është art / jeta në Tirolin jugor: Lucio Giudiceandrea- Aldo Mazza. red. Alphbeta Verlag.- bashkësia dhe identiteti- kurthi i identitetit. faqe 47
* Nata e parë e lirisë (film).