Çdo kulturë laike i shembëllen fesë, mes të tjerash edhe për nga mënyra si i trajton “heronjtë” e vet: autorët, mësuesit, gurut, ose për ta thënë me një term strukturalist, etiketat a ID-të tekstuale. Aq më e vërtetë është kjo për një shoqëri që i ka disa karakteristika prej grigje të shfetarizuar, si jona, dhe që kërkon prej kulturës atë çfarë duhej t’ia jepte normalisht feja: virtytin, besimin, shpresën në të ardhmen dhe shenjtorët, për t’i imituar.
I njëjti mekanizëm, në thelb absurd, ka vepruar dhjetëra herë, në qasjen tonë ndaj autorëve të shquar: i ngremë në qiell, ua selitim statujat që duam t’u lëshojnë ndonjëherë lot, ua sjellim fëmijëve si modele për t’u ndjekur; pastaj e kuptojmë se e kemi tepruar, dhe se autorët që na pëlqejnë, nuk na pëlqejnë ngaqë janë edhe mishërim i virtytit, por na pëlqejnë për sekretimet e tyre. Në pamundësi “për ta ndarë veprën nga autori” (ja një klishe që nuk e vëmë dot në jetë), duam ta përdorim veprën si shteg për të arritur tek autori, por pastaj veç për ta konfirmuar që ky është i paadhurueshëm.
Komedia e mirëfilltë fillon sapo autori, artisti, intelektuali publik, politikani i shquar, madje edhe një yll futbolli xhanëm, fillon ta kujtojë veten se i ka vërtet ato atribute që ia përmend masa e adhuruesve, dhe të sillet si të ishte shenjtor, duke u ofruar “mbrojtjen” ndjekësve dhe ithtarëve të vet. Kjo i tërbon kundërshtarët e tij, ose ata që kanë zgjedhur të imitojnë “shenjtorë” të tjerë; të cilët hidhen ta persekutojnë të parin aq egërsisht, duke ia derdhur mbi kokë oturakun kur u kalon poshtë ballkonit në procesion, sa rrezikojnë edhe ta shndërrojnë këtë në shenjtor, nëpërmjet poshtërimit dhe torturës.
E gjitha është, në fakt, efekt anësor i mungesës së përmasës mirëfilli fetare, në jetët e njerëzve; sepse vjen si përpjekje instinktive dhe histerike për të mbushur një zgavër që është, por që e ndiejmë se nuk duhej të ishte.
Kjo anekdotë, me gjasë e vërtetë, do ta ilustrojë këtë absurditet. Shkruan Petrus Damianus, në jetën e shën Romualdos, se banorët e Katalonjës, ku ky jetoi për një farë kohe, dëshironin që ky të vendosej atje përgjithnjë, sepse e konsideronin që për së gjalli si njeri të shenjtë. Mirëpo Romualdoja nuk ishte nga ata që rrinë në një vend, prandaj nuk ua plotësoi dot dëshirën katalanasve dhe lajmëroi se do të largohej drejt viseve të tjera. Atëherë këta paguan njerëz që ta vrisnin Romualdon, me arsyetimin se, nëse nuk e mbanin dot atje të gjallë, do ta mbanin të paktën si të vdekur, me shpresë se trupi i tij, në trajtën e relikes, do t’u ofronte mbrojtje, ose pro patrocinio terrae (“si mbrojtje për vendin”).
Rrëfenja e ruan vlerën edhe në leximin alegorik: ne jemi gati t’i “vrasim” shenjtorët tanë laikë, vetëm e vetëm për t’i përshtatur dhe përdorur pastaj në ato funksione që duam, ose “për të na mbrojtur” në mjerimin tonë prej fëmijësh të rritur.
Nga kjo sëmundje nuk shpëtojnë dot as të adhuruarit, ose “të mëdhenjtë”, të cilët – si janë bindur se janë përnjëmend të shenjtë për “popullin” e tyre, fillojnë ta rimodelojnë jetën në mënyrë të tillë, që kjo t’i ngjasë vita-s dhe gestae-ve të një shenjtori; jo vetëm duke marë poza të denja për procesionet fetare, predikimet dhe ekzorcizmat, ose duke marrë pjesë në pagëzimet dhe kungimet dhe ritet e fundit të vdekëtarëve; por edhe duke e rishkruar biografinë e tyre, në mënyrë të tillë që pozita e tyre sot, prej pishtarësh të shpirtrave, të rezultojë si produkt logjik i një vargu ngjarjesh të kuptimshme, përmes së cilave u është shpalosur virtyti siç zhvoshket një kalli misri. Edhe kur nuk janë shkundur krejt nga trutë dhe kur e kanë të qartë se janë thjesht duke luajtur rolin e tyre në një farsë, këta “njerëz të shenjtë” të kohës sonë sërish e pranojnë rolin me zell dhe kujtojnë se po ushtrojnë virtytin e sakrificës, ndaj një qëllimi epror, në mos sipëror. Ose e bëjnë si ai francezi vanitoz, në një satirë të Mark Twain-it, që kur e plagosën në llërë gjatë një dueli për një arsye fare banale, tha me ton solemn: “unë vdes që të rrojë Franca.”
Në këtë proces grotesk ndërhyjnë pastaj edhe institucionet, për të cilat kultura nuk mund të administrohet veçse si proces shenjtërimi, në kuptimin që i jep kësaj fjale Vatikani; me të vetmin dallim se për ne, që jemi laikë, nuk është ndonjë mëkat i madh sikur t’i “vrisnim” simbolikisht shenjtorët ende të gjallë, në mënyrë që t’i përshtatnim më lehtë për kallëpet tona, të cilat janë, në fakt, arkivole. Vetë “shenjtorët”, të vetëdijshëm për mundësinë që u jepet, marrin ndonjëherë pjesë me ngazëllim në vrasjet rituale të vetes.
(c) Peizazhe të Fjalës
Nuk duhet të tregohemi aq naivë sa të besojmë se nuk duam pak falsitet në jetët tona: Bibla, mitet, ndonjë film me zombie, na tërheqin prej nevojës për ta bërë jetën tonë më të plotë, me ndopak qëllim. Procesi është i njejtë ndonëse secili zgjedh një mënyrë të tijën për ta arritur. Përgjatë historisë ka ekzistuar kjo nevojë dhe ka patur një mënyrë ose rrugë popullore për ta arritur. Duhet thënë që gjithmonë, kjo për shkak të natyrës njerëzore (është më thjeshtë të besojmë në dicka, sidomos kur është një dikush, që pa patur nevojë për sqarim, ka fuqi mbi ne), ishte një figurë deike që e ofronte këtë teatër. Këto figura prej zanafillës lidhen pashmangshëm edhe me virtyte dhe vecori njerëzore sepse vetëm kështu e arrijnë qëllimin. Pra në thelb të këtyre figurave kaq të virtytshme që kemi krijuar është pikërisht nevoja jonë për të jetuar rrejtshëm. Për të jetuar me qëllim. Gjithsesi, arsyeja përse po e shkruaj këtë është se përgjatë shkrimit i jepet një tonalitet paksa negativ këtij procesit shqiptar të virtytizimit nëpërmjet veprës të figurave njerëzore shqiptare (në mungesë të një opsioni tjetër, zakonisht fetar), ndërsa unë mendoj se është një gjë krejt e natyrshme dhe pse jo pozitive duke marrë parasysh natyrën e fesë së organizuar sot. Nuk më duket një proces grotesk, thjesht një rrenë e mirëpranuar dhe e nevojshme.
Dakord, nuk jetojmë dot pa idealizuar disa figura – reale, imagjinare, ose edhe ashtu edhe kështu. Por problemi me qytetërime dhe kultura të shfetarizuara, si jona, nuk është aq idealizimi, sa zgjedhja e gabuar që bëjmë: duam të adhurojmë si të shenjtë njerëz që të shenjtë nuk mund të jenë; dhe herët a vonë zhgënjehemi me ta. Investojmë shumë atje ku nuk duhet dhe rregullisht dalim me humbje. Një shoqëri që ka nevojë për të adhuruar disa njerëz, mund ta bëjë këtë nëpërmjet fesë, sepse feja i ka përpunuar me kohë mekanizmat përkatës dhe di si t’i rrëfejë njerëzit e shenjtë; por nuk mund të pretendojmë që këtë ta zëvendësojmë me artin, sportin ose politikën. Mungesa e përmasës fetare, në jetët e njerëzve, ka bërë që të dështojnë deri edhe përpjekjet për një “religjion civil”: nuk kalon ditë pa një artikull që ta ngrejë Ismail Qemalin në qiell, nuk kalon ditë pa një artikull që ta rrëzojë Ismail Qemalin përdhe. Nëse ata që e ngrenë në qiell, e bëjnë sepse u duhet një figurë e shenjtë që “t’i mbrojë” ata dhe kauzën e tyre, ata që e rrëzojnë, e bëjnë duke shpresuar se argumentet e tyre do t’u tingëllojnë bindëse të parëve, po të jenë të vërteta (“ai e ka pasur gruan greke!”). Mekanizëm pervers, rreth vicioz.
Jam dakord që ndoshta nuk kemi qënë të suksesshëm në vendosjen e një civil religion që funksionon, por prapë nuk mendoj se sytë duhen kthyer direkt dhe patjetër te feja. Feja në një shoqëri me mendësi si ajo shqiptare do të ishte shkatërrimtare. “Bashkëjetesa fetare” në Shqipëri vjen vetëm sepse ka një mospërfillje fetare; nëse kjo e fundit do të mungonte nuk mendoj se një popull që nuk pajtohet për asgjë do të pajtohej për fenë. Nëpër botë vendet me harmoni fetare janë përgjithësisht vende që kanë homogjeni fetare, ndërsa në Shqipëri, ku kjo homogjeni nuk është, feja do të sillte përcarje të ngjashme me ato në Ballkan: Bosnja, Kroacia, Serbia, ku ndryshimet fetare përcaktojnë rendin social. Pra, ky religjioni civil shqiptar ndonëse hipokrit në vetvete dhe i ardhur nga instrumente politike të përdorura në Rilindje dhe komunizëm, mua nuk më duket se ka sjellë keq, përkundrazi madje. Dikujt i pëlqen Ismail Qemali dikujt i pëlqen Isa Boletini, dikujt që i pëlqente Camaj tani e shan sepse mendon se ishte spiun serb; tërë këto kanë pak rëndësi kur mendohet se të paktën ka mirëkuptim.
Nëse shihet nga ana tjetër pastaj, nga ana e këtyre figurave që ne zgjedhim për të qenë shenjtë, atëherë lindin probleme. Probleme si ato me Kadarenë e Dritëroin, të cilët vepra i bënë të vlefshëm për të qënë të shenjtë, por njerëzit janë të dyzuar sepse veprimtaria politike e ndoshta karakteri nuk i përshtatet. Ose në rastin e Kadaresë mungesa e dëshirës për të qënë një ambasador i shqiptarisë që mund të përkthehet në reluktancë për t’u kthyer në një nga këto shenjtët e religjionit civil. Gjithsesi këto janë debate për ndonjëherë tjetër.
Ky shkrim me kujton vargjet Kipling-ut:
If you can talk with crowds and keep your virtue,
Or walk with Kings – nor lose the common touch,
If neither foes nor loving friends can hurt you,
If all men count with you, but none too much:
::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
Yours is the Earth and everything that’s in it,
And – which is more – you’ll be a Man, my son!
Kur lexon shkrimin e zotni Vehbiut,me vijne rend te gjithe shkrimtaret shqiptare te soc-realizmit dhe shume regjisore, madje edhe aktore te asaj kohe.Te gjithe “shenjtore laike” par exellence.
Kam pare emisione,dokumentare,intervista etj me to, dhe moralizimet qe bejne ta gerdisin.
I vetmi qe nuk hyn ne kete kategorizim eshte shkrimtari me i madh shqiptar,Ismail Kadareja.Nje gje shume e mire,kjo.
Dhe,per paradoks,gjithe duke qene edhe ai vete “shenjtor laik”…
Eshte “shenjtor”,por nuk ben shenjtorin,domethene.Ne cdo gje qe ka shkruar apo folur Kadareja,nuk ka aspak moralizim(nje arme e munguar kjo per “armiqte” e tij,kur dihet se moralizuesit kane mjaft pika te dobeta,nga ku mund te goditen).Hic.
Kadareja eshte shkrimtari i vetem “antipopullor” shqiptar,padyshim,dhe nder te rrallet shkrimtare “antipopullor” ne bote.E megjithate,eshte nje shkrimtar-shenjt per pjesen me te madhe te shqiptareve.