Dje u mblodhëm te Berk-u për të folur – mes miqsh – për Tiranën, qytetin dhe trashëgiminë e Jane Jacobs; me dëshirën për t’i bërë këto takime të përvitshme. Këtë herë u ndalëm më gjatë tek trotuari në qytet, si një hapësirë që ndërmjetëson mes rrugës së makinave dhe qytetarëve (këmbësorëve), por edhe një teatër ku luajmë, sipas rastit, rolet e blerësve, shitësve, kalimtarëve, vëzhguesve dhe turistëve.

Për trotuaret e Tiranës sot është folur dhe do të flitet – sepse publiku shpesh i percepton si të rrezikuara, veçanërisht nga interesat e ndërtuesve; por edhe ngaqë qyteti ende nuk arrin t’i konsiderojë këto “commons” si të vetët dhe t’u dalë zot. I ngjashëm me bregun e një lumi, trotuari mund të jetë vend i shijimit të së përditshmes nga cilido, por edhe zonë liminale, ku të depozitohen plehra dhe mbetje.

Jacobs ka folur për një trotuar ideal, ku prania e “të huajve” në qytet, gjithnjë burim ankthi dhe pasigurie, të kompensohet nga dyqanet, dritaret e shtëpive të banimit që shohin nga rruga dhe të mirënjohurit “eyes on the street” – të cilët nuk kanë të bëjnë fare, po fare, me kamerat e sotme të survejimit.

Por ajo autore nisej nga eksperienca e qytetit amerikan, i cili – me pak përjashtime të mëdha – e ka prejardhjen nga pak grumbuj ndërtesash kryesisht shërbimi, të ngritura anës rrugës dhe të organizuara në funksion të “xhadesë së madhe”. Kjo bie ndesh me modelin e shumë qyteteve tek ne, tek të cilat rruga (e makinave) është shfaqur vonë, mysafir i zhurmshëm, dhe në mënyrë të tillë që qytetit i është dashur t’i bëjë vend duke u tkurrur e duke u krasitur.

Ashtu edhe m’u kujtua rruga e fëmijërisë sime, Kont Urani, e ngjashme me shumë të tjera në Tiranë, që i kishte vërtet trotuaret edhe ajo, por ku edhe vetë rruga – e shtruar me asfalt – i përkiste në thelb mëhallës, sepse makinat kalonin aty rrallë e tek, duke u lajmëruar që larg.

Rruga ishte vendi ku luanin kalamajtë – bashkë me sheshin “e madh”, që shërbente si fushë futbolli. Aty luanin edhe vajzat, zakonisht “me peta”, por edhe “luftash” dhe lojëra të tjera; ndërsa djemtë ndonjëherë uleshin në trotuar për një nëntsh, një damë ose një lojë me “kopaca”. Kur e lejonte moti, kalamajtë e kalonin gjithë ditën në rrugë, edhe pse të mbikëqyrur nga mëhalla vetë, nëpërmjet plakave që rrinin në dritare ose te dyert e shtëpive; ose të tjerët që venin e vinin te furra e pjekjes në krye të sheshit.

Sot asgjë nuk ka mbetur nga kjo mënyrë jetese, përveç konfigurimit fizik të rrugës vetë. Brenda më pak se gjysmë shekulli, njerëzve në rrugë ua kanë zënë vendin makinat: makinat që kalojnë, makinat që ndalojnë, makinat që frenojnë, makinat e parkuara, dhe vendet bosh të shënuara për parkime. Nuk besoj se mëhallës vetë i ka ardhur ndonjë e mirë, nga ky dorëzim i hapësirës makinave – këto të fundit janë simbol i zhvendosjes, ndërsa mëhalla, me përkufizim, është stacionare.

Nëse në Amerikën e Jacobs-it shumë qytete janë përpjekur t’u krijojnë pak stabilitet banorëve në negocim dhe ndonjëherë konflikt të hapur me rrugën si e dhënë primare, tek ne në Tiranë – por edhe gjetiu në Shqipëri – rruga është shfaqur herë e ftuar herë e paftuar dhe është treguar veçanërisht agresive me hapësirat e tjera, përfshi edhe trotuarin – si vend ndërveprimesh të kuptimshme në qytet.

Vetë rrugën me makina nuk e quan dot qytet; banori futet atje i mbështjellë në hekur, si kalorës mesjetar, dhe nuk ndërvepron dot mirë me të tjerët në rrugë, përveçse me mënyra primitive, si buria ose gjestet vulgare. Njëlloj nuk quan dot qytet as park-imet – që sot ua kanë zënë vendin, nëpërmjet një mizorie edhe etimologjike, parqeve; si kur janë të nëndheshme, si kur janë të mbidheshme.

Trotuari edhe sot mbetet një vend ku qyteti e riprodhon vetveten dhe u jep qytetarëve eksperiencën e përditshme të identitetit, si qytetarë; përkundrazi, makinat dhe qyteti që me shumë zor po u përshtatet, janë mohim i qytetit, sa kohë që drejtuesit e tyre e përdorin qytetin për nevojat e tyre private dhe pastaj largohen.

Rruga ime, Kont Urani, nuk ka pasur kurrë dyqane të bujshme – mëhallës i ka mjaftuar për këtë Rruga e Kavajës ose Rruga e Durrësit. Por kjo nuk pengoi që, për shumë vjet, trotuaret e saj të përdoreshin për tezga shitjesh rrobash të përdorura, çfarë i dha rrugës një gjallëri të re, të ngjashme me atë të një peme që mbin dhe këndellet në rrënoja. Sot tezgat i kanë larguar, duke i shtyrë drejt hapësirash private të braktisura; dhe njerëzit në rrugë, gjithnjë e më të huaj, po mësohen ta frekuentojnë hapësirën si udhëtari një zonë të shkretë në pyll – edhe pse këtë herë pyllin e krijojnë pallatet e reja nga njëra anë, gërmadhat nga ana tjetër.

Sa për fëmijët, që mëhalla ende i ka, këta nuk duken më; nuk e di se ku e kalojnë kohën, por nuk do të doja të isha prind në një qytet në luftë me trotuaret e veta.

© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.