ARVANITËT SHQIP FLISNIN, POR SHQIPTARË S’QENË (III)

nga Eda Derhemi

Gjermanoj etnikë e arvanitë pa origjinë

Isha nënt vitra kur dogjën katudin gjermanojtë. Di muaj në malj rrijtëm. Betëm ati! Çfarë hanit, e pyes. Ljakra pa valj hajëm! – tregon arvaniteja 92-vjeçare. Për gjermanin, sado që si shumëkush në Evropë edhe arvanitët i janë kundërshtarë, s’ka urrejtje në asnjë prej kallëzimeve të shumta të djegieve. As për jo-arvanitët e Greqisë në anekdota historike apo të sotme, s’ka mbetur urrejtje. Në disa prej raportimeve të Kazazit dhe Trudgill-it (shih bibliografinë e mëparshme në I dhe II), ndihet që në raste të rralla arvaniti i vjen shpirti në majë të hundës. Por e gëlltit inatin me një shfryrje fshatarçe. Sot, edhe pse historitë për grekun që nuk e ndante gjuhën me arvanitasin, janë gjithnjë më personale, më konkrete, ku “ligësitë” apo “talljet” shpojnë direkt dinjitetin dhe identitetin e Tjetrit, ato nuk rrezikojnë jetën. Por vërehet qartë që kanë qenë pjesë e jetës së përditshme të arvanitëve. Shumica tregojnë nëpërkëmbje, ligësi, përbuzje, dhe vetëm rrallë arvaniti jep ndonjë përgjigje. Ato përforcojnë vërtetësinë e gjithë gojëdhënave të mbledhura prej studiuesve në 30 vjetët e para pas gjysmës së shekullit të shkuar, që tregojnë nënshtrim ndaj keqtrajtimit, dhe vetëpërçmim. Gjermanojtë ishin të huaj, ishin pushtuesi, zjarrvënësi i largët që jeton ende sot diku në Evropë, dhe që ngurtësohet prej patetikës së kujtesës së organizuar institucionale, por që vazhdon t’i mbetet shenja që le në jetën kolektive përkujtimi i shpeshtë[i]. Elinjtë, ata që s’fjasën arvanjitika, janë të shtëpisë, kanë qenë ngahera të dy palët bashkë, ala i kejën përposh, e i trajtonin ndryshe e keq arvanitët, edhe sy më sy deri para pak vjetësh.

Kam vëzhguar dhe ndjekur nëpërmjet kërkimesh prej gjuhëtarësh e antropologësh situata gjuhësh të rrezikuara në kontinente të ndryshme, përfshirë Evropën. Arvanitët nuk kanë aspak profilin e një minoriteti kryeneç e rebel, në luftë për të drejtën e veçantisë së vet, të të qenit ndryshe. Por ka raste që janë mbrojtur, anipse, duke mos pasur elitë të ndërgjegjësuar dhe shkrime, janë të pakëta dëshmitë e mbetura (pra ato të shkruarat) që shprehin rezistencë. Arvanitët, veç zulmës (jetëshkurtër) gjatë viteve lindëse të Greqisë së re, kanë qenë grupe të margjinalizuara si të tillë, edhe kur individë të ndryshëm ka ndodhur të kenë pasur sukses. Jo vetëm që në proporcion të drejtë me forcimin e shtetit komb grek lëvizën rregullisht drejt fshehjes së identitetit dhe drejt periferive ku edhe u stabilizuan (sidomos në rastin e Athinës), por edhe nëpër katundet joqendrore, populluar masivisht prej tyre, jeta e tyre identitare, imazhi i mëvetësisë, krenaria e të qenit ndryshe u zvetënuan, deri sa mbeti veç gjuha… dhe tani edhe ajo po fiket. Është më pak e vështirë të gjesh arvanitë që krenohen që dinë një gjuhë të dytë (edhe pse me ironi ose tërthorazi) nëpër qendrat e vogla e të mbyllura e të parrahura fort prej turizmit, se sa në të kundërtën. Tashmë flasin si për plagë të mbyllura e të harruara, jo aq sa për vuajtjet prej gjermanit, por gjithsesi nuk ka mbetur më mllef – si në anekdotat për trajtimin e keq prej livadhjotëve në pjesën e dytë. Në këtë rast, livadhjotët jo-arvanitë janë kontakti i parë dhe i vetëm i arvaniteve tregimtare me “grekët” (term i përdorur prej meje, me rezervën e mungesës së provave prej guri dhe të provave të sotme gojore, për dy etnicitete të ndryshme), kontakt dhe përplasje që ndihet qartë; kontakt që, edhe pse është lehtësuar e harruar, nuk është fikur ende. Por kundërvëniet janë të dukshme në të dy rastet, gjermanë apo livadhjotë. Njerëzit që pësojnë në të dy palët e kallëzimeve janë po aq të pezmatuar nga bëmat e ‘tjetrit’ që pa dyshim është i ndryshëm: i keq dhe përbuzës. Sa kollaj duket ende sot në rastin e gjermanit etniciteti i ndryshëm, madje armiku. Sa me vështirësi vërehet, parë nga sot, dallimi etnik mes arvanitëve të Greqisë dhe grekëve jo-arvanitë në historitë e këtyre dyqind vjetëve! Sepse është i fshehur dhe i harruar nëpër kohëra, pa u qëmtuar, pa guxuar të diskutohet deri së fundmi. Sepse komuniteti arvanit është një komunitet i imagjinuar, aq sa edhe komuniteti grek është një komunitet i imagjinuar[ii]. Peshorja e objektivitetit jo vetëm nuk anon nga njëra anë, por është joekzistuese; një shpikje nevojtarësh të vegjël.

Nuk i është bërë kurrë apeli kritik as në Greqi e as në Shqipëri, dhe vështrimet e të dy palëve janë kryekëput esencialiste dhe e shohin etnicitetin si bazuar në kritere objektive. Në Greqi ka nisur t’i gërvishtet sipërfaqja së fundmi, por me dorashka kirurgësh ama, dhe ende mbetet larg rrymës themelore. Në Shqipëri, ideja manipulohet publikisht prej një tjetër perspektive më pak negative, por më shumë infantile. Nuk duhet të harrojmë se, po ndër kohëra, ky etnicitet edhe ka ndryshuar, është përshtatur, e është bjerrë duke iu bashkuar atij dominant. Wicherkiewicz[iii], pasi numëron shumë kritere që përcaktojnë etnicitetin (disa prej të cilave arvanitët nuk i plotësojnë, siç kam thënë në pjesët I dhe II) përgjithëson eksperiencat tipike kur thotë se “gjuha zakonisht konsiderohet si një prej përcaktuesve më të padyshimtë të etnicitetit, … ndaj dhe shpesh përdoret për të ndërtuar një etnicitet të mëvetësishëm.” Por zhguallin e vet mbrojtës arvaniti e ka ndërtuar duke punuar në kah të kundërt me këtë ide të Wicherkiewicz-it, dhe sipas parimit të kamuflimit me etnicitetin rrethues. Dhe mirë kanë bërë në kushtet që kanë pasur! Por të mbajmë veshët ngrehur për çfarë paralajmëron Tsitsipis (1998: 11)[iv]: “ideologjia zyrtare e helenizmit normativ ka penetruar kudo në mënyrë vendimtare, sa edhe gjinitë zakonisht të konsideruara më objektive, si kërkimet akademike, janë infektuar nga ideologjia e vetë-stigmatizimit pikërisht kur bëjnë të vetën pozën e objektivitetit”.  Pa dyshim, është edhe më e vërtetë kjo në rastin e ideologjive justifikuese apo konformiste që kanë përçuar tej e tej shekuj të shkencave sociale tradicionale.

Livadhjesat dhe zeriqiotet i venë njëra-tjetrës kësulën e Tjetrit

I pyes si shkojnë në Livadhja, më mirë a më keq se në Zeriq? Më thonë: Nani mirë jemi. Pastaj, duke iu drejtuar njëra-tjetrës: Ama livadhjesat shumë të poshtra janë! Shumë të poshtra, ia mbajnë edhe dy të tjerat. Vetëm një q’ish martuar me arvanjit ish e mirë! Aaaa, ish aq e mira! Kish marrë vuanë e mëmës. U them: mendova se arvanjitët martoheshin vetëm me arvanjitë. E bëj pyetjen nergut që të pres nëse grupet (arvanitë dhe elinj) do kundërvihen diskursivisht dhe si. Më para ashtu ish. Nuk martoneshin. Cilët nuk ‘martoneshin’, e pyes. Arvanjitë me elinj! E di çë thojën?- më kthehet mua me buzën në gaz. Verë e mirë shkon në vend të tija. Pastaj korrigjon veten: Të saja. Po që kur ikëm na katundi e erdhëm Horë, u trazuam. Më para nuk ikjëm na katundi. Pjakat i kishën nuset për punë. Tjetra gjen me vend të tregojë historinë e vet: Tata nuk kej ara. Na martoi di motra në një muaj. Njëzet e shtatë vitra rrova bashkë me peterenë (vjehrrën E.D.). Me papunë nuk rrova shumë. U sëmur me karqino. Pas pauzës rimerr fjalën tjetra me tonin e atij që i ka treguar vendin dikujt që ia kish bërë borxh: E pasandaj i thashë asaj njëëë…Burri im Vangjeli kish pasur një fatiko e jej me një dorë (dhe bën me shenjë krahun e lidhur). E ajo e kej mbiur dhromin para shpisë. U dej kaloja. E pjeta, ajo fare! E pjeta, ajo fare. E pasandaj tha: Ajde, palo skatarvanjit! U kthye nga unë dhe më përktheu: ‘mut-arvanjit’ më tha, hë! U, trembesha t’i thoja të keqen, se trembesha… Të tjerat tundën kokën duke i dhënë të drejtë që kish ngurruar. Ama, s’e mbajta e i thashë: ala arvanjitët kështu i doni… (dhe bën me gisht shenjën për aktin seksual). E ia thashë edhe me goljë, jo veç me dorë! E motra, katër vjet më e vjetër, gajasej – Mirë ja bëre! Djelmët na i dojën për gabronj, se nani i kemi edhe me gramë! E pyes: sa ka që ta tha këtë livadhjesa? Pesmet vjet, më përgjigjet duke theksuar fjalën mbi e-në e parë të numrit. Nuk na dojën fare; jo, jo, fare! Edhe neve elinj jeshëm! Pse nuk na dojën?! Neve e dijëm edhe atë gluhë! Ata, tënën, nuk e dijën. Nuk jeshëm edhe neve na ktu?! Njerëz jeshëm edhe neve! Tjetra ndërhyn: Për punë na dejën ama, të vejëm e të shërbejëm. E na thojën ‘palo skatarvanjit’. Motra më plakë vazhdon avazin e saj: se u dreqëm Horën, andaj! Livadhjotët i kejën shpitë me cigonja sipër, jo me qeramidhe si na. Ala, na shajën. Na thojën ‘arvanjit’. Na u stolisëm Horën! – dhe tundte kokën.

Është vështirë që arvanitët e vjetër të hapen kollaj për marrëdhëniet e tyre me pjesën joaravnite të grekëve. (Sa për të rinjtë, ata jo vetëm që bezdisen e turpërohen nga përmendja e arvanitëve, por as nuk e shohin veten të ndryshëm a të veçantë nga asnjë pikëpamje. Por ideja e një lidhjeje me gjuhën a zakonet e papujve, i sakëlldis fort.) Duhet të rrish gjatë e të të njohin mirë, që të hapen. Por ama, kur ndiehen rehat, mjafton ta kenë hapur atë shteg… O të ftonj nani një jatër për tim bir kur ish i vogëlj. Vanë djelmët, im bir bashkë me tjerë livadhiotër, në shpitë e Horës[v]. Katër ishin. Djelmëzit ishin të vegjëj e thojën to kalandat shpi më shpi. Këndojën e merrjën para. Ki burrë u dha para atire treve, e tim biri jo. I tha: ti jo, se je arvanjit. Të poshtër livadhjotërit! Më ka lënë mbresë nga një tjetër tregim i saj (kjo histori e ka vrarë shumë, se ma ka treguar edhe më parë), që pikërisht ky bir me historinë mizore që e turpëruan para fëmijëve, sot është rreth 65 vjeç, pedagog në universitet. Është i vetmi ndër djemtë e saj që, kur e merr në telefon të ëmën, do të mësojë çdo herë ndonjë fjalë të re arvanite. Veç djali i parë që ka vdekur në moshën dyzet vjeçare e fliste gjuhën. Ai ish rritur në katund, në Zeriq. Të tjerët u rritën në Livadhja. Por tani si Zeriqi, si Livadhjaja nuk kanë ndonjë ndryshim për gjuhën. Ajo thjesht s’flitet.

Normalisht përdorin të shkuarën e foljeve për të përshkuar ‘livadhjesat’, por nuk përjashtohet e tashmja, si të flitej për një tipar të pakorrigjueshëm karakteri. Dallimi i evidentuar në të dhënat anekdotale nuk është thjesht falë gjuhës së ndryshme, por shumë më i thellë dhe tërësor, i ngjashëm me atë që projektohet subjektivisht mes etniciteteve të ndryshme njëri prej të cilëve konsiderohet inferior. Kundërvëniet mes përemrave kundërshtues janë shumë frekuente: ‘ne’ dhe ‘ata’ ose forma të tjera me këtë origjinë që shënjojnë një marrëdhënie përjashtimore mes dy grupeve; gjë që, kur u bën pyetje direkte: a janë ndryshe arvanjitët prej elinjve – nuk shfaqet; të thonë jo. Po ashtu pyetjes së drejtpërdrejtë kur u kërkon të dëshmojnë me fjalë nëse bëhet fjalë për të njëjtin popull apo jo, pohojnë me patos të veçantë që edhe arvanitët janë grekë. Janë njerëz edhe ata! – thotë Pagona. Ky tranzicion emocional nga njëri pohim (që janë grekë) tek tjetri (që janë njerëz), më shumë se thjesht shprehje e dy të vërtetave, dëshmon një ideologji që logjikisht ka qenë mësimi praktik (i trishtë) që nxorën arvanjitët nga trajtimi i gjatë si qenie (qytetarë?) të dorës së dytë: Që të trajtohesh si njeri duhet t’u takosh elinjve.

Dorian[vi] (1993: 576 dhe 2010: 42) më mirë se kushdo në fushë përshkruan gjendjen e pakicave gjuhësore të margjinalizuara: Folësit e një gjuhe pakice dhe të rrezikuar, me shumë gjasë kanë një status social shumë të ulët të gjuhës së vet në krahinën ku jetojnë. Ndodh kështu me nën-grupet e stigmatizuara fort. Ajo që ata do donin më shumë se gjithçka, është që të lihen rehat, të jenë të patrazuar (të padukshëm – Engl. Inconspicuous). Anekdotat që Gogonas dhe Magliveras sjellin për gjendjen e arvanitëve nëpër Greqi, përforcojnë pikërisht këtë ndjesi: ata janë gati të mos duan edhe financime nga shteti apo BE-ja vetëm e vetëm që të jenë si çdo grek tjetër: kush tha që ne jemi pakicë?! Ne jemi grekë. Nuk duam muze dhe as para për të mbajtur e kujtuar gjuhën e traditat. Dorian vazhdon: banorët e pakicave gjuhësore zakonisht janë në kërkim aktiv të një ngritjeje sociale, që ata mendojnë se mund ta arrijnë vetëm përmes braktisjes së gjuhës së tyre të stigmatizuar. Në artikullin e 2010-ës ajo nënvizon sa gjatë jeton dhe sa kokëfortë është stigma ndaj një grupi pakice dhe gjuhës së tij. “Nuk është aspak çudi që disa komunitete në këto pozita, nuk shprehin ndonjë keqardhje për humbjen e gjuhës së të parëve, sidomos nëse ata e shohin si krejt të mundshëm asimilimin… (dhe mes arvanitëve dhe joarvanitëve të Greqisë nuk ka asnjë dallim sot, as në ngjyrë lëkure, as në gjuhë, as në zakone e as në shkollim E.D.) Dorian përfundon: Pranimi me kaq lehtësi i humbjes së gjuhës është shpesh konsideruar si “vetëvrasje gjuhësore”. Por të pranosh këtë terminologji, thotë ajo, do të thotë t’ia hedhësh fajin viktimës.

Ideologji gjuhësore që shënjojnë kundërshti në zhvillim: ne-ata; ne-ju

Nga çfarë shkruhej në shtypin e para- e pas-revolucionit, dhe nga raportime të gjetura prej autorësh të ndryshëm që studiuan arvanitët, si edhe batuta që vetë arvanitët hedhin e presin mes tyre në praninë time, e di që një stereotip ka qenë ai që arvanitët vidhnin (shih edhe Skulidas më poshtë për shtypin). Ndaj i pyes miket e mia plaka: ç’thoshin elinjët më parë për arvanitët? Thoshin që vidhnin? Normalisht, kur i kundërve ashiqare dy grupet në mënyrë që të shoh reagimin, përgjigja e arvanitëve është: edhe na elinj jemi! Por kësaj radhe nuk u kapën me këtë, sepse tema ishte e nxehtë dhe s’u rrihej pa reaguar për thelbin që u rëndonte. Vidhnjëm se s’kejëm të hajëm. Do të vjedhësh për të rrosh. Unë vras mendjen pse jo ‘që të rrosh’ apo ‘për të rrojtur’. Ndërkaq, tjetra ia pret: Nuk ta japjën vajzën në s’dijëm të vjedhjëm. E para vazhdon muhabetin: vidhnjëm rrush, vidhnjëm kaciq, fruta, dhen e shqerra. Nuk vidhnjën tërë, po të shumët vidhnjën. Me çë do ta rronin familjën?! Bënin edhe na dhjetë!

I pyes po tani në Livadhja, a thonë gjë për arvanitët? Marr përgjigjen që prisja: Nani nuk thonë gjë. Pastaj me ironi: Nuk i shanjën më arvanjitët, se janë tërë me gramë nani. Maria ul siparin: Nuk thomi fare arvanjite nani! Si për të më thënë se, meqë as e flasin më fare gjuhën, është më vështirë të ketë reagime ndaj tyre. Gjuha, si tipar i kapshëm dhe i paevitueshëm, i ndillte keqdashjen dhe sharjet ndaj arvanitëve.  Jooo! Livadhjesat na shanjën; eee, le të thenë çë duan! Thonë: ia ngritët Zeriqit embrin; ia vutë Elikona; se jinni bërë më të mirë nani; jini bërë si na. Po të mbahet lidhja logjike e reagimeve përmendur në të tri pjesët e këtij shkrimi, ‘Jeni bërë si ne’ këtu do të thotë jeni bërë qytetarë, jeni bërë si grekë për së mbari, s’jeni më skatarvanjitër. Pastaj, unë dhe plakat e mia të zgjuara, flasim për muhabetet e vogla që bëjnë njerëzit kur takohen. Njëra prej të vjetrave më thotë se kish hequr keq javën e shkuar prej një infeksioni urine. E thotë shprehjen “bëra analizat” në greqisht. ‘Nuk e kuptova’, i them. Bëra shurrën e ja dhashë jatroit. Ai e pa e më shkruajti farmakët, më sqaron ajo. Pastaj kthehet nga dy gratë e tjera: ç’e qerasët Edën?

Këto më lart janë tri mikeshat e mia më të mira ndër grupet që intervistoj. Dy prej tyre i ndjek prej shumë vjetësh. Nuk hapen në muhabete të tilla njerëz që i takon një a dy herë e me të cilët nuk rri shpesh. Ndaj më vjen mirë që si sociolinguistët, si antropologët gjuhësorë që kanë qenë nëpër katunde dekada para meje, kanë mundur të gjejnë anekdota që dëshmojnë se arvanitishtja si etnolekt nuk është i vetmi element që i dallon dy grupet në mënyrën si e perceptojnë njëri-tjetrin. Është dallimi më i dukshëm dhe i thjeshtë për t’u kapur e shpjeguar (shih Wicherkiewicz më lart), por edhe shënjon një varg me dallime dhe kundërvënie mes grupeve. Biseda e tyre e mbushur me simbolika të çmuara për një analizë të ideologjive gjuhësore dhe pabarazisë mes grupeve që flisnin gjuhë të ndryshme, arvanitofonëve dhe grekofonëve të Greqisë, është thesar për kë do të analizojë kundërvëniet pragmatike mes elementeve anaforike të ligjërimit dhe lëvizjeve të kuptimit në varësi të kontekstit: ne-ata, jonë-tyre dhe përdorimeve të foljeve në të parë dhe të tretë shumës, si jemi-janë. Përveç referencave dhe paraprijësve kundërvënës, këto elemente janë të ngarkuara diskursivisht. Deklaratat, si ato më lart, për “ç’them unë (ne), dhe si ma kthen ajo (ata)” janë informuese të qarta të një etniciteti të padeklaruar[vii] (ndoshta edhe ‘të padeklarueshëm’) arvanit. Po ashtu, mes vetes si ‘unë’ dhe vetes si ‘ne’ ka fare pak lidhje, po të ndiqen qëllimet (të pandërgjegjshmet) e folësit. Diskursivisht çojnë në dy referentë krejt të ndryshëm, njëri si individ (unë Maria), dhe tjetri si pjesë e grupit (unë arvanjiteja). Vetë-identifikimi me arvanitisht-folësit është i natyrshëm, i lehtë, dhe spontan. Në sytë e mi, anëtari i komunitetit arvanitfolës distancohet nga ai greqishtfolës, si përgjithësisht dhe historikisht armiqësor. Fakti që në pasazhin e anekdotave, ku kjo duket më qartë, përmendet më tepër si grup kundërshtar ai i “livadhiotëve” apo “livadhjesave”, nuk e bën të pavlefshme këtë tezë. Për katundin arvanit puqja reale me grekun-joarvanjit bëhet në Horë, ose kur shërben. Nuk ka pasur tjetër rast kontakti. Pra, i vetmi njëgjuhësh “greqisht-folës” per arvanitasin prej katundeve me Horë Livadhjanë, është ai që u takon livadhjotëve dhe livadhjesave. Arvanitasi, kurrë i organizuar si i tillë, ndërgjegjshëm, nuk e njeh “arvanitin” si etnicitet më vete, dhe madje as “grekun-jo-arvanit” si etnicitet kundërvënës. Ndërgjegjësimi relativisht i ulët politik i të përkiturit (ai që do realizohej nëpërmjet veprimtarisë së një elite minoritare përbashkuese dhe ndrituese, që unë e konsideroj një ndryshim të madh të këtij grupi në raport me arbëreshët e Italisë), që pa dyshim nuk është një rastësi, është shkak për këtë. Si dhe pse ndodhi, nuk është çështje shumë e vështirë për t’u shkoqitur. Është e rëndësishme të sqarohet se fakti që arvanitët ishin pjesë e rëndësishme e lëvizjes për pavarësi, nuk është arsye që dëshmon se, që atëherë, identiteti i tyre ish në fakt ‘grek’, dhe mbeti i tillë. Arbëreshët e Italisë që qenë po ashtu faktor i rëndësishëm në Risorgimento, dhe që iu bashkuan me trup e zemër Italisë së bashkuar, patën plot vend brenda vetes të ruanin e mëkonin atë pjesë identitare të tyren që u rritej bashkë me gjuhën e nënës, pa thyerje, pa mangësi, pa frikëra, pa vetëstigmatizim. Edhe pse kanë kaluar edhe ata shiun e breshërin që çdo shtet-komb hedh mbi pakicat e veta.

A e kujtoni barba Sotirin nga pjesa e dytë e këtij shkrimi, që tha se, atyre që nisën të mos përdornin më gjuhën, u thoshin: “nuk duam shkljerishtë të na fljasësh; duam arvanjitika!”? Biseda me të ish e gjatë. Katundi fljisën tërë arvanjite. Të mbëdhenjtë në vitra e dinë edhe nani. Po të vegjëjtë, djeltë tanë, i katallavnjën çë thomi, ala s’boresjën të fljasën. E pyes për moshën e fëmijëve, të vegjëlve që ai thotë se vetëm kuptojnë diçka, por nuk flasin. Djali është 60 vjeç, një djalë tjetër edhe më i madh, dhe vajza 58. Dalim pak a shumë te po ai përfundim që më rezulton nga shumë zona: në vitet 60-70 të shekullit të kaluar nisi braktisja masive e arvanitishtes. Kuptohet, periudha varion pak sipas llojit të familjes. Familje më të izoluara ku fëmijët e lindur në vitet ’70 u rritën me jajajtë, arritën të marrin një farë gjuhe prej tyre. Para 10 vjetësh, mbaj mend arvanitishten e Katerinës, martuar në Kiriaki. Ishte 2012-a. Katerina ishte rreth 30 vjeç dhe vinte nga një katund fare i vogël arvanit aty pranë, po në Vioti. Ende mund ta fliste gjuhën. E fliste me mua, por jo me njeri tjetër. Nuk e kish aq të mirë sa e vjehrra, e zonja e kafenesë. I binte të kish lindur në të parat vite të dekadës së 1980-ës, kohë kur arvanitishtja, tipikisht, nuk transmetohej më ndër të rinj.

E pyes Sotirin: a flet arvanjitika me njeri në katund? Më ka thënë më parë që e shoqja ka nisur të harrojë gjithçka. Fjas arvanjitika me ata me më shumë vitra se u. Ala më shumë elenjika. Por unë s’e kam parë kurrë të flasë me pleqtë në qendrën e vogël të Thespies, veçse greqisht. E di që është 92 vjeç. I them: me cilin prej këtyre këtu në kafene flet arvanitika? Nuk fjas, më thotë Sotiri buzagaz, me kokën që lëviz lart në formë mohuese. Duke u ruajtur të mos sulmoj me pyetje, por edhe duke synuar të nxis një reagim që nuk do e shmangte dhënien e një opinioni spontan a emocional për etnicitetin, kur i njoh mirë, edhe u bëj pyetje provokuese. E pyes në ka bërë shkollë. Kam bërë gjimnazion, më thotë, po nuk e sosa. Tata na dej të skaljisjëm, dhe mbemë ashtu. Rrëmonjëm me capë dhe merrnjëm pak. Rreth 30 minuta para e kam nisur bisedën me një qëllim të ngjashëm; e pyeta në ish grek a arvanit. Më tha se s’kishin dallim.Me një buzëqeshje të mprehtë që I duket në sy më shumë se buzë. Gjej rast përsëri dhe i them: rrëmonit tokat e arvanitëve apo të elinjve? Këtu kish veç arvanjitë, më përgjigjet. E pyes në ka pasur arvanjitë të pasur. Arvanjitët që kejën toka e me para ishjën shumë të paktë, më përgjigjet. Jeshëm ftohonj. Nuk e thonë ‘i varfër’ që ndër arvanitë ka ende kuptimin e hershëm të fjalës: ‘jetim’.

Në zona të ndryshme (Atikë, Vioti, Peloponez) më kanë kallëzuar histori që dëshmojnë për një përdorim strategjik të arvanitishtes për të mos u kuptuar prej fëmijëve, por edhe prej grekofonëve, përdorim të qëllimshëm për t’u “mbrojtur” prej Tjetrit, që shpesh ishte apo sillej si padroni. Kur jeshëm të vegjëj na merrnjën mëmat të skalisnjëm, të rrëmonjëm. Këtë ma ka treguar Shoula, një grua rreth të 80-ave, e cila ende qan çdo ditë vdekjen e hershme të të birit që e la atë mëmë pa djalë. Një herë këndoi për mua një këngë Arvanite. E këndonte këngën gazmore dhe qante. Më tha se ish hera e parë që këndonte pas vdjekjes së djalit. Edhe kjo e Shoulës, ish një histori humoristike. Më thosh mëma: mos e thuaj elenjika se zoja e di elenjika. Thoje arvanjitika! Një herë kejën vatur e mblidhjën pubak… vashëzat e vogla edhe! Njërës i iku një pordhë. E ëma i tha: moj gomare çë bëre ati?! -Pse, e di zoja pordhën arvanite?!- iu përgjigj e bija. Janë histori të vjetra, por dëshmojnë qartë për një ndarje të fortë mes ‘nesh’ dhe ‘atyre’, edhe kur mundeshin fare mirë të komunikonin në greqisht, sepse ajo gjuhë kish hyrë ndërkaq në repertorin e katundarëve më të rinj. Këto strategji janë fikur tashmë, dhe kanë mbetur si barceleta e anekdota komike. Por simbolika e tyre është e prekshme.

Mbi 200 vjet “ghosting” i pakicave ua ka shajnuar atyre identitetin etnik

Në Qiriakat (Kiriaki) ka vjet që e kam kërkuar Nikon. Qiriakati është më i madhi për nga njëtrajtshmëria dhe funksionaliteti i arvanitishtes. Kuptohet, gjithnjë flitet për një moshë të caktuar folësish. Besoj edhe se është katundi i fundit ku arvanitishtja është përcjellë në brezin e ri, para ndërprerjes, heshtjes së madhe. Kësaj radhe e gjeta Nikon e famshëm në katund e jashtë tij. Siç më thotë më vonë Nikoja, deri në Gjermani i ka shkuar fama. Sa herë pyesja për arvanitishten më thoshin se Nikon duhej të takoja, se ai ishte Zoti i arvanitishtes në gjithë Viotinë. Shtëpia e parë e katundit ish e tija! E kisha fiksuar! Por nuk shkova direkt atje. Katerina dhe e vjehrra, para disa vjetësh, më kishin thënë se ai kish ngritur edhe një muze për arvanitët. Muzeu historik i fshatit thua do e përmendte emrin e tyre, emrin e bllokuar?! Kështu ishte kudo: edhe në muzeun historik të Hydrës ku gjithë arvanitët heroikë të Luftës për pavarësi kishin fotografitë dhe hollësi prej jetës së tyre, askund e asnjëherë nuk u përmendej as gjuha, as etnonymi. Nuk flitej kurrë për kohën kur në Hydra flitej arvanitika, edhe pse ajo kohë ish objekti I analizuar në detaj i muzeut. Në muzeun e Zeriqit (ish-shkolla e katundit), po kështu. Peizazhet linguistike (linguistic landscapes) nuk e kanë përfshirë kurrë emrin, ndryshe nga plot vende të tjera në Europë ku ai përdoret gjerësisht nëpër qendra, emra rrugësh dhe shenja në hyrje a dalje fshatrash, qoftë edhe thjesht për të tërhequr turistë.

Pra, e kërkoj Nikon, dhe e pres para muzeut që është mu në krah të Bashkisë së katundit më të . Kam takuar ndërkaq disa shqiptare që jetojnë aty, nga Përrenjasi, Pogradeci, Elbasani. Flisnin shqip me njëra-tjetrën teksa ecnin. Edhe ato e njihnin Nikon që ish ndoshta personaliteti më i njohur në katund. Edhe ato më thonë se ai di gjithë çka është për t’u ditur për arvanitët dhe gjuhën e tyre. Niko ecën ngadalë, si njeri që po shkon drejt të 90-ave. Ka një buzëqeshje të plotë. Është njeri me mirësi të pazakontë dhe që i lexohet në gjithçka. Më tregon me hollësi çdo cep të atij muzeu që është një dhomë e madhe e vetme, e mbushur plot e përplot me foto të tij dhe shkollës , të laboratoreve, objekte shkollore, letra nxënësish e prindësh, fletë nderi për të dhe shkollën e Qiriakatit. Dy orë që më kallëzon me një krenari të pazakontë si mbaroi studimet dhe ia dedikoi jetën asaj shkolle, si e nderuan në komisione në Athinë e botë, si nisi që kur ish atlet e deri kur e bëri shkollën e vet model për tërë Greqinë. Unë pres, pres, pres. Niko nuk e përmend as edhe një herë të vetme arvanitishten, apo gjësend lidhur edhe largasi me rrënjën ‘arv’. Dhe ia kisha shpjeguar qëllimin tim. Por nuk i shkoi ndërmend as së largu, që arvanitët dhe arvanitishtja mund edhe të kishin qenë pjesë e një jete strukturuar tërësisht për katundin dhe rininë e tij

E përgëzova Nikon që i kish falur gjithë jetën e vet shkollës, fëmijëve, dhe Qiriakatit. E pyeta në u kish folur ndonjëherë nxënësve të vet për arvanitishten, dhe në kish bërë ndonjëherë një kurs, a organizuar një program me këngë e poezi të fëmijëve në të. Ky njeri që organizonte për shkollën e Qiriakatit që prej viteve ’50, aktivitetet më të guximshme e inventive për nga fizika, tek letërsia e sportet, kthen sytë nga unë i çuditur. “Pse të bënja, kur kemi elenjika?! Pasandaj arvanjitika nuk e shkruajmë. Arvanjitika nuk e do fare-njeri!” Shkojmë të takojmë gruan e Nikos, Leludhën. Një grua e fortë dhe e fisme. E pyes nëse flet arvanjitika. OOO! – më pohon. E flet arvanitishten shumë më rrjedhshëm se Niko, edhe pse më e re se ai. U ljeshë Qiriakat, më thotë Niko. Edhe gruaja u le Qiriakat. Ecim bashkë në krah të kishës së katundit. “Vija klishë me jajain. Prifti aher ish arvanjit. Po bërdha kljishe nuk flisj arvanjitika. Pasandaj erdh një prift na Jerusalemi. Ki nuk dij arvanjitika.” Kur ndahemi Niko më pyet: O vish meta? I them se do shkoj prapë patjetër. Në autobus mendoj për qindra e mijëra mësues arbëreshë në Jugun Italian, dhe sa e sa vite pune të papaguara secila e secili prej tyre ia ka falur gjuhës dhe mbajtjes së saj ndër më të rinjtë. Mendoj edhe sa ndryshe do kish qenë katundi Qiriakat sikur Niko, diku në radarin e vet të bëmave të mira, të kish pasur edhe arvanitishten. Polli Niko si dukuri Qiriakatin, apo Qiriakati Nikon? Apo gjendja e të dyve është dukuri që pillet pandërgjegjshëm apo nën-ndërgjegjshëm, si pasojë e një kulture më komplekse, ideologjish hegjemonike të tipit Gramsci e Bourdieu[viii]? Mënyra se si një gjuhe i jepet legjitimitet dhe një tjetre, minoritare, i mohohet ai, është i ngadalshëm, pa pranim të hapur, të qëllimshëm apo të ndërgjegjshëm; ai vjen e realizohet në praktika jetësore nëpërmjet ngjizjes së gjendjeve e dëshirave njerëzore që përftohen e normalizohen nëpërmjet sanksioneve të tregut gjuhësor.[ix]  Në rastin e Greqisë, stigmatizimi i arvanitishtes dhe folësve të saj është kryer, si në këtë mënyrë jo-eksplicite, si në të dukshmen e të drejtpërdrejtën, ndërmjet bllokimit nga praktika zyrtare, injorimit dhe sharjeve direkte. Vëreni këtë video njëminutëshe në italisht të një lëvizjeje pro loco në San Cosmo Albanese, për të parë sa e ndryshme është humbja e gjuhës me krenari, ndër arbëreshët e Italisë, krahasuar me humbjen dhe njëkohësisht turpin për gjuhën ndër arvanitët.

Rasti i parë vlen pa dyshim si shembull i dinjitetit njerëzor. Kur ai ruhet, edhe humbja vetë përdoret si forcë pozitive që e ndih komunitetin dhe individin brenda tij. Ajo bëhet vlerë, fat, pasuri. I dyti, si shkelje e tij, sigurisht, ka pasoja negative tek individi dhe shoqëria. Në këtë pikë, mosluftimi rigoroz i këtij ‘etniciteti’ të ndërtuar subjektivisht, jo vetëm që kish gjasë të kish mbrojtur gjuhët dhe diversitetin në komunitetet e Greqisë (kjo do ish e padëshiruar politikisht), por do kish qenë një plus i painjorueshëm në rritjen e cilësisë së jetës së qytetarëve, në mënyrën si ata do përballonin globalizmin pa kontroll sot. Skënderbeu që shihet në videoreportazh dhe figuron në çdo katund arbëresh të Italisë nuk u soll 500 vjet të shkuara nga Shqipëria. Ai madje as nuk jetoi në folklorin vendas. U ndërtua e u soll mes njerëzve diskursivisht atëherë kur u duhej. Në ndonjë rast, me porosi postale nga Shqipëria. Por kurrsesi nuk u dëmtoi krenarinë identitare të të qenit italianë. Përkundrazi, i mbrojti nga stigma e nga vetëstigmatizimi. I lejoi të ndihen mirë për si patën lindur – pra me nina-nana kënduar ndryshe, dhe për të qenët ndryshe në përgjithësi. I bënë ballë më lehtë e me më dinjitet sharjes prej rrethinave. I bëri ta përqafojnë veten, në vend që ta përbuzin dhe divorcojnë. Kuptohet që dikush që merret me real-politikën mund t’i kundërvihej pozicionit tim duke thënë që nëse Greqia do kish mbajtur këtë qëndrim ndaj arvanitëve, apo minorancave të tjera, do kishim atje sot një kombësi si fjala vjen ajo katalane, dhe mundësinë e një copëtimi terrial. Mendoj krejt ndryshe: Greqia do ish një vend më i pasur, i hapur, e i mençur nëse do kish lejuar lulëzimin e tyre. Shqipëria e varfër dhe e kompleksuar, më tej e bërë copë nga komunizmi, që ende s’ka parë një ditë të mirë me krenari të plotë kombëtare (veçse prej ndonjë ndeshjeje futbolli a këngëtareje kosovare), s’ka qenë kurrë rrezik për të, veçse një rrezik i sajuar. Institucionet shqiptare ende sot kanë frikë t’i përmendin arvanitët si folës të një varianti të shqipes, se mos inatosen qeveritarët grekë.

Kemi një grup vullnet-thyer e me identitet të pezmatuar, të ndaluar. Ka një vulë që të gjithë bëjnë sikur nuk e ndiejnë dhe janë mësuar me të, por u rri në ballë sa herë emri arvanit fshihet a nuk përmendet në asnjë muze nëpër katundet Arvanite, kur në shkolla nuk flitet për ta, kur nuk organizohen javë për njohjen e tyre, të gjuhës e folklorit, si nëpër shkollat greke të katundeve Arvanite ashtu edhe më gjerë. Është një mungesë elokuente, që bërtet, edhe pse po, t’i pyesësh, arvanitët vetë mund të thonë që nuk duan t’i përmendin. Është e lehtë të thuhet sot se arvanitët janë grekë. Pa dyshim që janë grekë, por ky element sot ka vetëm vlerë demografike. Ajo që do prekte vlerën e vërtetë, është të diskutohet si kanë qenë dikur “të ndryshëm” si grup, si kanë ndryshuar, pse kanë ndryshuar, dhe si mund të ishte a të bëhet më e mirë, për ta dhe për popullsinë dominante, e ardhmja në shtetin e tyre. Greqia nuk ka më arsye të fshihet pas bedenave mesjetarë. Ndryshimi nis aty ku mendja është më kritike dhe më e hapur, nëpër universitete; dhe në fakt ka nisur. Sa për grupin e stigmatizuar, ja si e përshkruan atë Nancy Dorian: “I pari brez i sigurt për pozicionin e vet social, është edhe i pari brez që vuan për gjuhën e humbur. Bashkë me vdekjen e gjuhës dhe mëkëmbjen e grupit folës, ka rënë edhe stigma për gjuhën dhe folësit e saj.” Madje edhe vetë shtetet, së fundmi, pozojnë si demokratë dashamirë, dhe kalojnë ligje për njohjen dhe mbrojtjen e gjuhës së pakicave… më në fund! Por kjo, vetëm pasi gjuha ka ikur e zor të shpëtohet.

Arvanitët – banorë të hershëm e qytetarë modernë të Greqisë së re, që në erën postmoderne mbetën pa gjuhën e të parëve

Kjo do ishte si do i përshkruaja unë arvanitët sot me një fjali të vetme mbarsur me një folje të vetme. Më poshtë, në formë shënimesh, do përvijoj disa përfundime lidhur me etnicitetin e arvanitëve diskutuar në këto tri pjesë.

Shënim 1.

Ka ende shumë shqiptarë sot që u referohen arvanitëve si shqiptarë të Greqisë. Mund t’u thuash arbëreshëve ‘shqiptarë të Italisë’ – në fakt ata kështu edhe e shohin veten: albanesi d’Italia. Por t’i thuash një arvaniti sot ‘shqiptar’ do e shkundje dhe çudisje aq fort, edhe sikur të ish zhytur në ëndërrimin më të thellë. E kotë t’i shpjegosh atij që gjuha është e njëjtë, që faktet historike thonë që vijnë prej andej, që vetë fjala ‘arvanit’ në fakt është qartësisht e lidhur me ‘albanian’, ‘arbëresh’ apo ‘arnaut’. Ajo që do e bënte arvanitin sado pak shqiptar, do ishte ndjesia e kësaj lidhjeje, identifikimi me të. Dhe ai nuk ka asnjë lloj ndjesie për këtë lidhje. Pa dyshim që arvaniti, ose ai që ka pasur gjyshërit arvanitë, është mësuar kështu. Procesi i këtij të mësuari ka qenë i gjatë dhe i pavetëdijshëm, siç e kam përshkruar më lart. Por, po i tillë ka qenë edhe procesi dhe pritshmëritë tona si shqiptarë, që na thonë se arvaniti në fakt është shqiptar: proces i ndërtuar po aq ngadalë, po aq shoqërisht e në mënyrë po aq të pavetëdijshme. Arvanitët ashtu si edhe ne jemi prodhim dhe pjesë e kulturave tona përkatëse dominante. Dhe ka një fill të qartë institucional që ushqen kulturat dominante.

Shënim 2

Nga të dhënat diskursive që bëhen të analizueshme nëpërmjet tekstit narrativ prodhuar nga arvanitët, ata kanë qenë pa dyshim një grup i mëvetësishëm dhe madje me karakteristika etnike të krahasueshme me çdo grupim tjetër etnik. Por, në kohën e rritjes së shtetit-komb grek, lidhja me të parët a me vendin e origjinës – tipar i çdo etniciteti – nuk u la të zhvillohet.

Duhet përmendur se ka të dhëna të pandërprera në kohë, që edhe nga ana e grekëve dëshmohet ndarja e qartë mes dy grupeve dhe trajtimi diskriminues i arvanitëve, pikërisht ashtu si e përshkruajnë arvanitët vetë. Kudo ku kam shkuar në kërkim të katundeve Arvanite apo individëve folës të arvanitishtes, kam marrë po atë fytyrë të thartuar kur kam pyetur për ta. Edhe në ishujt legjendarë të Peloponezit ku arvanitët veshin aureolën e luftëtarëve të pavarësisë. Në Thiva (Vioti), qytezë me prani të hershme arvanite, një grua e lexuar, më tha madje të mos shkoja fare nga lagjja e tyre në periferi, se ishin “si të them, si arixhinj”. Kjo, kur unë ngulmova të dija përse nuk duhej të shkoja. Deri edhe në qytetin ku jetoj sot në ShBA, një grek i ardhur nga Greqia para pak dekadash, që sot ka një pikë shitjeje të vajit të ullirit, kur i fola për arvanitët, më tha: kanë qenë hyzmeqarë, punonin tokat e të tjerëve. Po aq joentuziast, kur dëgjoi t’i përmendja. Sido që i interesonte t’ia blija të shkretin vaj ulliri.

Nga të dhënat që vijnë prej studiuesve të ndryshëm përmendur në tri pjesët e këtij shkrimi, denigrimi i arvanitëve prej kulturës dominante greke në këta 200 vjet ka qenë i pandërprerë. I tillë ka qenë edhe përvetësimi i kësaj sjelljeje prej arvanitëve dhe pjellja e vetëstigmatizimit (të pafaj) gjuhësor dhe zakonor. Magliveras raporton se shumë përpara se të vinin emigrantët shqiptarë të pas komunizmit, përdorimi i arvanitishtes ishte taboo mes arvanitëve. Stereotipet negative sjellë nga shtypi grek që kur sapo po hidheshin themelet e shtetit grek (Skoulidas), janë konsistente me ato që gjenden sot. Madje aso kohe për arvanitët përdorej ndonjëherë edhe emri shqiptar, emra që, jo pa qëllim, u ndanë krejt prej njëri-tjetrit më pas. Tsitsipis raporton se, edhe në vitet ’80, mësuesit e shkollës në Kiriaki (katundi i mësuesit Niko që keni njohur në këtë shkrim) u bënin mbledhje prindërve që të mos u flisnin arvanitika fëmijëve. Po Tsistsipis, na kallëzon në disertacionin e tij, para se të shkruante librin e vet në fund të shekullit të shkuar, se kur i kish kërkuar gazetës së Livadhjasë të botonte një shkrim për arvanitët (ata që Maria thoshte se e kishin stolisur Livadhjanë), një shkrim që vlerësonte gjuhën dhe kulturën e tyre, kryetari i bashkisë kish reaguar me indinjim: në vend që t’ua lavdëroni arvanitikan informantëve tuaj, ata duhen këshilluar ta braktisin çfarë ka ngelur prej kësaj gjuhe pa vlerë që kontribuon në trashësinë e tyre intelektuale” (Disertacioni i Tsitsipis, f. 88). Studiuesi Tsitsipis madje nuk u lejua as të intervistonte nxënës shkolle prej familjesh Arvanite, me urdhër nga seksioni i edukimit shkollor të Livadhjasë (po aty). Pra nuk është thjesht periudha e Metaxa-së ajo që trajtoi ashpër arvanitët, dhe as ardhja e emigracionit të fundit shqiptar ajo që i turpëroi ata për gjuhën dhe emrin që mbanin si grupim. Rrëgjimi i identitetit të një pakice atje ku ajo stigmatizohet, nuk është i paparë edhe tjetërkund në botë, dhe është gjithnjë i lidhur me marrëdhëniet e pakicës me grupin dominant. Por siç Dorian parashikon më lart, teksa arvanitët harrojnë gjuhën dhe specifikat e tyre, dhe rriten ekonomikisht e shoqërisht (“janë tërë me gramë nani” dhe “kanë shpitë më të bukura të Horës” na thoshte Pagona), vetëstigmatizimi nis e bie, e ata nisin të shohin vlerën e vetes dhe të të qenit ndryshe. Por kjo ndoshta nuk do të ndodhë kurrë ndër të rinjtë.

Shënim 3

Ky shkrim në tri pjesë nuk është për të gjetur shkaqet pse gjuha arvanite po humbet (edhe pse tkurrja dhe vdekja gjuhësore janë përmendur disa herë në të), por për si e shohin (/kanë parë) veten arvanitët në raport me jo-arvanitët e Greqisë dhe anasjelltas, dhe si mund të përshkruhet etniciteti i tyre, shpesh i shtrembëruar në kërkim të një përcaktimi përshkrues. Për sa i përket shkaqeve të rrezikimit të gjuhës unë kam shprehur bindjen time në plot konferenca dhe shkrime. Ky shkrim për etnicitetin e tyre përforcon mendimin tim se, nuk ka një por shumë arsye si për gjitha gjuhët e rrezikuara, shumë prej të cilave janë të përbashkëta. Thyerja e izolimit në shekuj të katundeve, urbanizimi, rritja në infrastrukturat e llojeve të komunikimit, shpërbërja e katundeve dhe lagjeve ku arvanitasit rrinin në grup, martesat e përziera, shkollimi në greqisht dhe gjuha e mediave, fakti që ndanin të njëjtën fe me grupin dominant, janë arsye që arvanitët ndajnë me shumë grupe që humbasin gjuhët e tyre në favor të gjuhës dominante e të kulturës së pushtetit. Në rastin arvanit, rol të veçantë ka pasur një qëndrim institucional veçanërisht negativ ndaj elementeve që lidhen me shqipen, shqiptarët apo Shqipërinë brenda Greqisë së re. Siç thuhet prej Tsitsipis (sjellë në këtë shkrim edhe në pjesët e mëparshme), pas 1830-ës nisin e konturohen qartë ideologjitë e shtetit të ri në kundërshtim me pakicat në Greqinë e re, ide etnocentrike se greqishtja bashkon, shpëton dhe krijon Greqinë e re. Mungesa e fleksibilitetit të këtyre politikave në Greqi ka qenë e padiskutueshme. Tsitsipis na sqaron se “në sjelljen e vet ndaj arvanitishtes dhe gjuhëve të tjera minoritare, periudhat e mëparshme ndryshojnë nga e tashmja vetëm në sasi, por jo në cilësi” (disertacioni i Tsitsipis, 82-86).

Kuptohet që arvanitët përbënin një copë shumë të dukshme me një gjuhë qartësisht tjetër në Greqinë e re, sidomos për hir të rolit të njohur aktiv që ata luajtën në luftën kundër pushtuesit në dekadat e Pavarësimit dhe krijimit të Greqisë. Logjika e do që, sa më e përvijuar figura e kësaj pakice të spikatur në formimin e Greqisë së re, që qartësisht dukej e turpshme dhe e padëshirueshme para ideologjive etno- dhe lingua-centrike të shtetit-komb që sa vinte e forcoheshin, aq më e fortë kundërshtia ndaj tyre. Sa rol pati në këtë ashpërsim marrëdhëniesh megali-idhea dhe synimet jetëgjata të Greqisë që të ketë territore shqipfolëse që më pas u përcaktuan si pjesë e shtetit shqiptar, u mbetet historianëve dhe shkencëtarëve politikë ta shtjellojnë. Edhe sot më duhet të luftoj fort që t’i bind arvanitët se Korça dhe krahina e saj, nuk janë zona ku flitet tradicionalisht greqisht. Konturimi i përforcuar historik i imazhit të këtij armiku tradicional që ‘ka përvetësuar një copë të madhe të Greqisë’, vetëm sa ka ushqyer kulturën politike kombëtariste në Greqi, por nuk i ka ndihmuar as dijes, as njerëzve. Nuk jam historiane, por besoj se ka qenë kështu, dhe besoj se do marrë kohë miqësimi real i dy popujve fqinjë dhe aq të ngjashëm. Mungesa e termit “pakicë” në tekstet verbale kushtetuese dhe zyrtare të Greqisë, si edhe më tej mosnjohja e tyre në praktikë, e bën këtë situatë edhe më të keqe. Këto janë arsyet e vërteta përse gjuha u heshtua, sido që ishte në gjendje të mirë, si strukturore, si leksikore. Janë sidomos këto arsyet që do shpjegonin turpin e të përkiturit në grupin arvanit e, aq më shumë, përdorimi i gjuhës apo krenimi me të. Shqiptarët e ardhur pas 90-ës nuk janë shkak për mospërdorimin e gjuhës. Ajo ish heshtur kohë para mbërritjes së tyre. Ata janë viktimë e së njëjtës kulturë frike ndaj të ndryshmit, me pasojë këmbënguljen absurde për t’u njësuar me çdo kusht, ndërruar emrat, pagëzuar edhe pa besuar në Zot a pagëzim, fshirë të shkuarën dhe harruar gjuhën, Të përkiturit në një fe, edhe po të ishte shkaku i humbjes së gjuhës arvanite siç pretendohet, nuk do ish shkak për stigmatizimin e saj prej popullsisë dominante dhe as për vetëstigmatizimin e saj. Periudhat diktatoriale (Metaxa dhe Junta) kanë qenë ndoshta më të rëndat për Arvanitishten (dhe gjuhët e tjera të pakicave) siç dëshmohet nga të gjithë trajtuesit e kësaj teme para meje bazuar në dëshmitë Arvanite. Arvanitishtja, sido që jetonte nën presion kulturor negativ nga jashtë e brenda, ende përdorej nëpër komunitete. Arsyeja janë ideologjitë e vazhdueshme gjuhësore anti-arvanite, prodhuar e mbështetur institucionalisht dhe përforcuar në popull si sistem kulturor hegjemon.

Shënim 4

U lutem lexuesve të mos i referohen të dhënave të shkrimit për studime strukturore gjuhësore bazuar në elemente fonetike dhe, në disa raste, morfologjike shprehur në anekdotat e përshkruara. P.sh., rastet e kalimeve mb>b dhe nd>d, janë asimilime që i kam hasur shpesh, por jo kurdoherë. Po ashtu, edhe prania e ë/i në disa trajta foljore. Kam vënë re shkurtime, si ‘shtëpi’ dhe ‘shpi’. Po ashtu forma foljore me j dhe sh (si, kej e kish; dejën e deshën; thojën e thoshin), me j dhe nj (vidhnjëm dhe vidhjëm). Më duhet ende punë, si për perceptimin e qartë dëgjimor të tingujve, si për të rritur korpusin e tingujve dhe morfemave dhe për të dalluar ato që bashkekzistojnë si dublete normative apo si tipare subdialektore fshatçe, prej gabimeve të mia, prej luhatjeve prej humbjes së kompetencës gjuhësore të folësve nga mospërdorimi, apo prej arsyesh të tjera. Po kështu edhe format ‘djeltë’ krahas ‘djelmët’, që mund të jenë dy forma që përdoren në fshatra të ndryshme, por mund edhe të bashkekzistojnë brenda të njëjtit grup. Më duhet të punoj ende për shpjegimin e këtyre ndërprerjeve. Të dhënat e gjalla të këtij shkrimi në formë bisedash dhe shprehish ligjërimore, sillen duke pasur si fokus dhe qëllim vlerën kuptimore-pragmatike dhe ideologjitë gjuhësore që gjallojnë në to.

Përfundoj këto shënime me një copëz teksti të vitit 1850 të Konstantinos Paparigopulos, sjellë në Peizazhe të fjalës pak muaj më parë prej Dhori Qirjazit. Studiuesi Qirjazi shpjegon qartë atje arsyet përse ish prodhuar ky tekst në pikërisht atë moment. Por ky fragment i 1850-ës, po ashtu i rri si kapak perfekt përmbyllës shkrimit tim të 2023-shit.

“Dy raca banojnë në Greqi, grekja dhe shqiptarja. Por a përbën raca shqiptare një komb më vete? Ka ndjenja të vetat, interesa të vetat, që bien ndesh apo janë thjesht të ndryshme nga ato greke?Dikur, sigurisht, ka patur; por sot nuk ka (…). Këtë gjë e quaj shkrirje të racës shqiptare në gji të racës greke, mbizotërim të frymës greke, njëherazi fuqizim të kombit grek përmes atyre forcave materiale që ajo racë [shqiptarja] barti me vete.”

© 2023 Eda Derhemi. Të gjitha të drejtat janë të autorit.

[i] Ju kujtohet psh sa herë e sa kollaj në Greqinë e sotme rizgjohen e rimerren narrativa luftarake (ndonjëherë urrejtëse) të viteve 1940, si për italianin, si për gjermanin, për të treguar superioritetin kombëtar grek në momente të vështira të sotmet.
[ii] Anderson, Benedict. 1991. Imagined communities: reflections on the origins and spread of nationalism. Verso.
[iii] Wicherkiewicz, Tomasz. 2014. “Endangered languages, Ethnicity, Identity and Politics”. In   Nau Nicole, Hornsby Michael, Karpiński Maciej, Klessa Katarzyna, Wicherkiewicz Tomasz, Wójtowicz Radosław (2014). Book of Knowledge of Languages in Danger.
[iv] Tsitsipis, Lukas. 1998. A linguistic anthropology of praxis and language shift – Arvanitika (Albanian) and Greek in contact. Oxford University Press.
[v] ‘Hora’ arvanitët e Viotisë i thonë qytetit kryesor të zonës, Livadhjasë.
[vi] Dorian, Nancy. 1993. “A response to Ladefoged’s other view of endangered languages”. In Language, v. 69, nr. 3 575-579 Dorian, Nancy. 2010. “The private and the public in documentation and revitalization”. In Fafan and Ramallo. New perspectives on endangered languages. John Benjamins.
[vii] Ja ku, padashur, e shtova edhe unë një tjetër atribut për t’i dhënë karar etnicitetit hutues arvanit. Veçse ky epitet nuk ia var barrën në qafë viktimës, as e konsideron atë të mangët, dhe as e sheh tërësinë e tipareve identitare etnike si të dhënë absolute e të ngrirë.
[viii] Bourdieu, Pierre. 1991. Language and symbolic power. Cambrige, Mass.: Harvard University Press
[ix] Këtu jam përpjekur të bëj të kuptueshëm një citim të kudogjendshëm, por të fjalëzuar keq, të Bourdieu-së nga volumi i mësipërm (faqe 51)