SI NUK DUHET PËRKTHYER

Ndesha një ditë në një përkthim të një teksti të vogël, por të mirënjohur të Umberto Eco-s, të botuar në një faqe shqip online.

I titulluar “Si të mos flasësh për futboll” nga përkthyesi, teksti përqesh disa huqe ligjërimore dhe jo vetëm, të tifozëve të futbollit.

Eco-ja e ka shkruar në italishte, por përkthyesi ka parapëlqyer tekstin frëngjisht si pikënisje; mund të kish ndodhur edhe më keq, dhe të na e kish përkthyer Eco-n nga gjeorgjishtja ose finlandishtja, po ta kishin hedhur erërat e emigracionit në ato treva.

Gjithsesi, nuk është përkthimi nga gjuhë bedele tema e këtij shkrimi, por vetë mjeshtëria të përkthyerit.

Përkthyesit ia kërkon puna të merret me gjithfarë lloj tekstesh, të cilat ngrihen mbi një pafundësi nëntekstesh.

Nëntekstet janë të pacak, ndërsa mendja e përkthyesit e fundme.

Në tekstin e Eco-s, autori e qesëndis tifozin e futbollit, duke e krahasuar me një personazh sa hipotetik aq edhe absurd, që flet obsesivisht për flautin dhe repertorin për këtë vegël muzikore.

Për ata që nuk e dinë, Eco-ja është jo vetëm autor letrar, publicist, estet dhe semiolog, por edhe flautist i mirë. Në fakt, te referencat ndaj flautit në shkrim mund të gjesh jehona të pëlqesave të vetë Eco-s flautist, sikurse na e konfirmon kjo faqe.

Tani, si të veprojë një përkthyes, kur ndodhet ballë për ballë me një personazh ekspert, që flet për flautin me gjithfarë teknicizmash dhe aluzionesh të brendshme?

Nuk mund të presim prej përkthyesit që të dijë t’i bjerë flautit, as që ta mësojë këtë vegël, enkas për të përkthyer tekstin e Eco-s.

Por mund dhe duhet të presim që ai, si përkthyes, ta kuptojë që në tekst po flitet për çfarë ai nuk e ka idenë.

Me një fjalë, duhet të presim që përkthyesi ta ndiejë që teksti po i del nga kontrolli.

Ka një moment, në dialogun imagjinar të Eco-s, kur personazhi muzikant ia përmend bashkëfolësit fantazitë e Telemann-it për flaut.

Citoj nga italishtja:

Ma la voglio vedere sulle fantasie di Telemann. Ce la fa? Non userà mica la diteggiatura tedesca?

(Fantazitë e Telemann-it për flaut dalin edhe në intervistën e lartcituar; Eco-ja rrëfen aty se këto fantazi i hapin gjithnjë probleme, kur kërkon t’i luajë me flaut.)

Si e përkthen yni këtë pasazh? Kështu:

Do të më pëlqente t’ju shihja në fantazitë e Telemannit. Ia dilni dot? Po ju s’do të më thoni se keni virtuozitetin gjerman?

Si me magji, diteggiatura e origjinalit u shndërrua në virtuozitet!

Natyrisht nuk ka asnjë lidhje mes diteggiatura-s dhe virtuozitetit, përveç faktit trivial që edhe virtuozit i duhet, megjithatë, të përdorë një diteggiatura të caktuar, kur i bie flautit.

Në fakt, diteggiatura, sipas fjalorëve, është një sistem ose kod i përdorimit të gishtave të dorës dhe i pozicioneve të tyre për t’i rënë një vegle muzikore.

Sa i përket flautit – vegël që unë nuk di t’i bie – enciklopeditë flasin për një diteggiatura baroke dhe një tjetër gjermane; kjo e fundit është më e thjeshtuar se e para, përdoret zakonisht nga fëmijët (edhe ngaqë i kanë duart e vogla) ose ata që sapo kanë filluar t’i bien veglës.

Prandaj, kur ai personazhi i thotë tjetrit: “mos më thuaj që përdor diteggiatura-n gjermane”, kjo tingëllon si një lloj qortimi ose poshtërimi i lehtë – sa kohë që një flautist i mirë përdor gjithnjë baroken.

Siç shihet, bëhet fjalë për të kundërtën e virtuozitetit.

Pak më poshtë, kur në tekstin e Eco-s bie prapë muhabeti për këtë diteggiatura, përkthyesi më në fund kujtohet ta japë si “mënyrë (baroke) të gishtave”; por sërish duket se nuk e ka idenë për çfarë është duke folur.

Në anglishte, diteggiatura është fingering; në frëngjishte doigté. Në shqipe nuk kam gjetur një term të kënaqshëm; deri edhe gjithnjë të kujdesshmit Leka & Simoni kanë përdorur parafrazën “teknikë e përdorimit të gishtave.” Besoj se një neologjizëm si gishtëzimi do të zgjidhte punë.

Gjithsesi, përkthyesi ynë i ka rënë shkurt – i ndodhur para këtij termi që kushedi s’e ka kuptuar dot (një nga hipotezat), e ka rishkruar krejt fjalinë, duke futur konceptin e befasishëm të virtuozitetit.

I lejohet kjo një përkthyesi?

Unë besoj se jo, nuk i lejohet.

Po si të veprojë atëherë ky përkthyes, kur teksti ia kapërcen erudicionin?

Fare lehtë – ta ndërpresë përkthimin dhe të hapë ndonjë faqe enciklopedike, për të marrë vesh, në vija të trasha, se për çfarë bëhet fjalë.

Pra, jo të mësojë flautin, por të krijojë një ide se si i bihet flautit.

Po atëherë pse nuk e ka bërë këtë yni?

Këtë nuk e dimë – ndoshta ka përtuar, ndoshta e ka thirrur detyra gjetiu, ndoshta ka vendosur që Eco-ja duhet redaktuar në këtë pikë.

Ka të ngjarë, edhe që jo vetëm të mos e ketë ditur se ç’është “gishtëzimi”, por edhe të mos e ketë marrë vesh që teksti po flet për diçka që shkon përtej njohurive të tij përdhese në këtë lëmë.

Dhe kjo e fundit, ose aftësia e njeriut për të pikasur sakaq mosdijen e vet, për ta dëgjuar këtë zile alarmi dhe për ta ndalur vrapin, është ajo që quhet kulturë e përgjithshme, e cila shfaqet dhe vepron si një lloj shprehie, ose nxitje të brendshme për t’iu drejtuar një burimi informacioni enciklopedik.

Fatmirësisht, jetojmë në kohë kur është më e lehtë se kurrë t’u qasesh informacioneve të tilla online. Mjafton të dish e të ndiesh se kur duhet të fillosh shfletimin.

Pa kulturë të përgjithshme, përkthyesi herët a vonë do të gabojë; sepse nuk do ta pikasë dot se çfarë nuk di.

Në rastin tonë, kultura e përgjithshme na sugjeron se po bëhet fjalë për një vegël muzikore, dhe se personi që flet, në tekst, e njeh mirë këtë vegël dhe muzikën e shkruar për të; dhe se të njohësh një vegël do të thotë që të dish edhe si i bihet.

Jo të dish t’i biesh, por të kesh një ide si i bihet.

Madje edhe thjesht të dish që, për t’i rënë kësaj ose asaj vegle, duhet përvetësuar një teknikë e caktuar, e cila ka lidhje, mes të tjerash, edhe me mënyrën si do të përdoren gishtat, në kombinim me frymën (ose gjatësinë e telave, forcën e goditjes a të pickimit etj.) për të përftuar notat.

Këtë gjë përkthyesi nuk mund ta mësojë duke shfletuar enciklopedira gjatë kohës që përballet me tekstin; ai ose e di paraprakisht, ose nuk e di – dhe nëse nuk e di, është i dënuar të shkasë herë pas here, dhe ta marrë me vete edhe lexuesin në gropën septike.

Dua të them që tekstit nuk mund t’i qasesh si druvari, me sëpatë e me motosharrë – duhet delikatesë, dhe ca pjesë duhen trajtuar me brisk e me limë.

Për ta bërë këtë duhet dashuri dhe përkushtim. Edhe unë i kushtova vëmendje përkthimit më lart, sepse unë e dua Eco-n, ia vlerësoj shkrimet, ia admiroj mendjen dhe erudicionin; dhe më vjen keq kur bie në duar të padenja.

Ndoshta edhe vetë Eco-ja kështu do të ishte llahtarisur, po të kish parë dikë që flautin ta përdorte jo për të luajtur muzikë, po si thupër për të rrahur gomarin.

Shënim 1: Meqë përkthimi në fjalë është bërë nga frëngjishtja dhe unë tekstin frëngjisht nuk e kam këtu, s’e përjashtoj dot që gabimin më lart ta ketë bërë përkthyesi francez i origjinalit italisht, jo yni. Kritika ime, në këtë rast, do të vlente për francezin, ndërsa tonit kushedi do t’i shërbente si përkujtesë se përkthimet mirë është të tentohen gjithnjë nga origjinali, sidomos kur origjinali nuk është në gjuhën kwak’wala.

Shënim 2: Shkrimi më lart nuk synon të japë ndonjë vlerësim të profesionalizmit dhe integritetit të përkthyesit të tekstit, por vetëm të vërë në dukje problemin përkatës. Unë përkthej edhe vetë ndonjëherë; dhe nuk kam dyshim se lexuesi i vëmendshëm do të gjente mangësi të ngjashme edhe në punët e mia.