Në shkrimin e mëparshëm, vërejta se sa më larg të jenë gjuhët mes tyre, nga pikëpamja tipologjike dhe kuptimore, aq më krijuese bëhet puna e përkthyesit.
Shembulli i mëposhtëm, që e kam nxjerrë nga një ese e sinologut Simon Leys, ndoshta do të ndihmojë për ta ilustruar idenë.
Për autorin, natyra “imazhiste” e poezisë kineze ka të bëjë, ndër të tjera, edhe me vetë natyrën e kinezçes si gjuhë, meqë kjo nuk ka as morfologji, as sintaksë – në kuptimin që u japim ne këtyre termave në traditën perëndimore; çka do të thotë se lënda gjuhësore, në çdo thënie apo tekst, nuk vjen me veshur me unformë gramatikore të dukshme (ose si të tillë; edhe pse thjesht renditja e fjalëve lakuriqe mjafton, për të përcjellë një lloj gramatike/dramatike).
Leys citon këtu një poemë të famshme të Weng Tingyun, të shekullit të 9-të, ku përshkruhen udhëtarët që nisen herët në agim dhe që, e përkthyer literalisht, do të tingëllonte kështu:
Gjela-tinguj; bujtinë-kashte; Hëna.
Njeri-gjurmë; dërrasa-urë; brymë.
A është kjo poemë, apo pikturë? Në fakt, është një varg penelatash, thotë Leys, që pastaj duhet rindërtuar dhe interpretuar. Për shembull: “Teksa Hëna ende varet mbi çatinë prej kashte të bujtinës, gjelat fillojnë të këndojnë. Udhëtarët duhet të jenë nisur tashmë, sepse gjurmët e tyre shihen mbi brymë, në dërrasat e urës.”
Në krahasim me poemën, ky tekst i dytë duket sikur ka hedhur mbi supe një pelerinë prej hekuri: atje ku vargu përcjell një eksperiencë, interpretimi ynë e shndërron eksperiencën në narrativë, ose hapësirën e origjinalit në kohë.
Nga kjo pikëpamje, kinezçja është pothuajse e pamundur të përkthehet; çka edhe ia bën, paradoksalisht, punën të lehtë përkthyesit – me kusht që ky ta kapë frymën e origjinalit dhe ta riprodhojë në gjuhën e vet.
Kjo nuk do të thotë se mund të ruhet, gjatë përkthimit, efekti piktorial; siç e tregon versioni literal më lart, teksti shqip pa gramatikë tërheq vëmendjen pikërisht për mungesën e gramatikës – çka në kinezçe nuk ndodh.
Kushedi poezia kineze e sheh botën ndryshe nga ne, e detyruar nga gjuha. Atje ku ne shohim lëvizje, narrativë dhe dramë, artisti kinez sheh një pikturë statike. Gjetiu në esetë e veta, Leys shpjegon edhe si kundërpeshohet kjo, në pikturën tradicionale kineze – çfarë nuk e vazhdojmë dot këtu.
[Simon Leys, The Hall of Uselessness, NYRB, 2013.]
Xhaxha, lermë të ndërhyj me një koment (të gjatë?) mbi këto postimet e tua të fundit, aq interesante. Mua (që përkthej vetëm poezi) shqipja më duket e barazlarguar nga gjuhët e tjera (flas për ato indoeuropiane). E dimë të gjithë që në poezi, ligjin nuk e bën aq sintaksa, sa ritmi, rima (kur ka) dhe, më në përgjithësi, eufonia dhe rrjedhshmëria. Me një fjalë unë nuk pyes për renditjen e fjalëve, por do t’ia shisja shpirtin shejtanit që ritmi e rimat të dilnin mirë. Le të themi që në poezi forma dhe përmbajtja janë lidhur aq ngushtë sa ta përkthesh një poezi mirë nga ana kuptimore nuk është esenciale. Tani, në shqip një poezi të Dickinson-it, për shembull, me rima-asonanca fundore të gjitha njërrokëshe, e fortë si thelb, si gur, mund edhe ta japësh, ndërsa në italisht, për vetë rrumbullakësinë e asaj gjuhe: harroje. Nga ana tjetër fjalët e gjata dhe ritmin e ngadaltë të rusishtes e jep në shqip duke e ngadalësuar vargun: thjesht të theksosh hera-herës ndonjë “ë” të pakthesuar (siç e bën toskërishtja).
Vetë fakti që në shqip, për shembull, mbiemrat rrinë pas emrit, dhe jo përpara, si në shumicën e gjuhëve, i jep një tjetër ekuilibër një vargu si: Tutta la mia fiorita verde etade, për shembull; vargu i parë i poezisë nr. 315 nga Libri i Këngëve të Petrarca-s, që mund të jepet shqip: Gjithë mosha ime e lulëzuar e blertë, pa mundin më të vogël. Duhet vetëm të gjesh edhe tre rima të tjera me: e blertë. Këtu pastaj vimë te teoria e rimave, që është një diskutim i gjatë. Dua vetëm të them që italishtja i ka konsumuar të gjitha rimat, kështu që nuk i përdor më.
Xhaxha, një pyetje, si mendon për përkthimin në shqip nga latinishtja? Ta lëmë mënjanë kinezçen, po për mua latinishtja i jep shqipes, dhe jo vetëm asaj, lirinë maksimale.
Jam dakord, Ben, për latinishten – madje mendoj se në duar të një përkthyesi të mirë, latinishtja do të përkthehej më volitshëm në shqipe sesa në latinishte.
Për fat të keq, nuk e kam lexuar Eneidën në përkthimin e Henrik Lacaj-t, të cilin ma kanë lëvduar shumë. Por gjithnjë ëndërroj ta lexoj Seneca-n shqip, pasi e kam lexuar në italishte madje – e pranoj tani – edhe në latinishte, kur studioja në Romë.