“Një grek i vogël në shtëpi” i D. Agollit dhe “To platì potàmi” (Lumi i Gjerë) i J. Beratis-it
nga Dhori Q. Qirjazi (Universiteti “Aristoteli” i Selanikut)
Λυπούμαι γιατί άφησα να περάσει ένα πλατύ ποτάμι μέσα απ’ τα δάχτυλά μου, // χωρίς να πιω ούτε μια στάλα… (Γ. Σεφέρης).
Si e lashë, lum-ziu, atë lum’ si det, të shkonte, medet, mes gishtave t’ mi, // pa mundur, pikërëni, një pikëz të pi… (J. Seferis).
Vargjet e njohur të nobelistit grek shprehin dëshirën e njeriut të kthejë kokën pas e të kujtojë, të kujtojë e të kuptojë sa shumë gjëra ka lënë pa bërë, e prandaj t’i lypë kohës kohë, siç bën edhe Dritëroi në titullin e njërës prej veprave të tij.
Po të hedhim një sy të shpejtë në letërsinë shqipe, mund të gjejmë motërzime të afërta e të largëta të vargjeve të mësipërm, duke nisur me Nolin (“Anës detit i palarë, anës dritës i paparë…”) e duke mbërritur te “Fjalët e qiririt” naimian, të Poetit që shuhet, por s’vdes, ngaqë rron në Kujtesën e atyre për të cilët u flijua që t’u ipte “pakëz dritë”.
Në letërsinë greke, një motërzim paksa pesimist të vargjeve të Seferis-it e gjejmë te vjersha “Qirinjtë” e K. Kavafis-it, i cili nuk ligshtohet aq për çka nuk bëri sesa për ditët e bukura që la pas…
Kujtesa dhe Harresa. E para na lidh me të Shkuarën, e dyta na ndan prej saj. Përtej Urës së Kujtesës ndodhen Trojet e Harresës! Matanë tyre, me një torbë në krah, shoh devollinë e zbardhur, “Lypësin e kohës”, tek kërkon të takojë grekun e vogël… Shoh dikë që endet në brigjet e “Lumit të Gjerë” dhe pyet ku e ka shtëpinë shqiptari Rakit… Ta pijnë një gotë si ahere në motet e Luftës! …
Nëse ka diçka në “torbën” e iluministit Dritëro (a Didero), shkruar posaçërisht për ne ballkanasit, kam bindjen se tregimi “Një grek i vogël në shtëpi” meriton të zërë kryet e vendit. Kur e lexova për herë të parë, kam mbetur i befasuar e i mrekulluar. Mbaj mend me sa emocion e dëgjonin këtë rrëfim jete studentët e mi grekë, tek përpiqeshim ta kuptonim në shqip, me ndihmën edhe të përkthimit në greqisht të K. Zharkalliut.
Vite më parë, tek rrekesha të kuptoja ç’ndodh mes shqiptarëve e grekëve, çfarë i bashkon e çfarë i ndan, më ra në duar libri “To platì potàmi” (Lumi i Gjerë) i shkrimtarit grek J. Beratis, mjeshtrit që “skaliti” portretin e shqiptarit Rakit, dhe mendova se do të ishte mirë të “takoheshin” diku Dritëroi me Janin, edhe pse ky i fundit kishte ndërruar jetë. Kryqëzimet letrare kështu e kanë. Takohen i gjalli dhe i kalluri. Si te Kostandin’ i Vogëlith…
Dhe, meqë e pruri fjala, Dritit të rritur pranë kufirit me Greqinë i pat qëlluar, thonë, edhe një histori që ia vlen të tregohet. I ndodhur nga mesi i viteve ’60 në një vend mik të Afrikës –shikoni sa të largët i kishte miqtë ahere Shqipëria-, shkon ulet diku për të pirë një gotë dhe ka në tryezën përballë një tip që i ngjan me njerëzit e viseve ku buron e gjarpëron Devolli… Shih njëri e shih tjetri, më në fund qasen e zënë bisedë. Nga je ti e nga jam unë… njëri gazetar shqiptar, tjetri emigrant grek… “Di greqisht ti”, e pyeti greku Dritëronë. “Hm, tha Driti, di vetëm të shaj.” “Atëhere më shaj” i tha vëllai ballkanas, i malluar të dëgjonte gjuhën e mëmës…
Para se të themi dy fjalë për krijimet dhe krijuesit që takohen në faqet e këtij shkrimi, pa qenë nevoja të zgjatemi, po theksojmë se në studimet e viteve të fundit për proceset komb- e shtet-formuese Kujtesës po i kushtohet një vend gjithnjë e më i rëndësishëm. Tharmi i krijimit të identitetit të grupit janë ndër të tjera edhe përjetimet e njëjta a të ngjashme të së kaluarës. Në këtë kuptim Kujtesa kolektive bëhet edhe kujtesë selektive: e shkuara shihet nën dritën e së sotmes, anët e ndritshme të saj do të ndriçohen edhe më tepër, kurse faqet e errëta s’kanë për t’u përmendur fare. Kujtesa kolektive, pra, në varësi të interesave të grupit (por kush i përcakton ato?!), mund të jetë e cunguar dhe e shformuar.
Shembulli i Luftës italogreke, me të cilën pleksen ngjarjet e krijimeve letrare që do të paraqesim më poshtë, është domethënës. Në Greqi ekziston një version zyrtar që thotë se Shqipëria i shpalli luftë fqinjës së saj dhe kjo, de jure, iu përgjigj duke dekretuar Ligjin e Luftës. Vetëm se ky dekret nuk arriti deri te shpirti i grekëve të thjeshtë. Të cilët, përveç de jure-s kishin njohur edhe de facto-n e braktisjes së frontit nga shqiptarët.
Po në Shqipëri? Ka zëra që thonë se ishte një luftë pushtuese. Me gjithë respektin për mendimin ndryshe, të më lejohet të pohoj se ky është një ofendim në radhë të parë për ata që u flijuan në malet e Shqipërisë me shpresën dhe ëndrrrën se po i jepnin dërrmën murtajës fashiste. Dhe murtaja nuk njeh kufij e as bën dallime mes popujsh. Po të kish qenë luftë pushtuese, s’ma merr mendja se do të ishin shkruar ato vepra letrare madhështore kushtuar përpjekjes titanike që njihet si alvanikó épos në historinë e popullit grek. Dhe as do ta vendoste atë epos në kryeqendër të kryeveprës së vet Áksion estí nobelisti tjetër grek Odiseas Elitis, i cili luftoi edhe ai vetë në malet e Shqipërisë.
Kush e njeh sadopak historinë e Greqisë, e kupton mirë përse një faqe tjetër pak më e hershme e saj, konflikti grekoturk i Azisë së Vogël, u përjetua dhe u cilësua si katastrofë (mikrasiatiqi katastrofi).
Kujtesa ka dritëhije. Ajo që për njërën palë mund të jetë faqe e ndritur e historisë së saj, për tjetrën mund të jetë faqe e turpshme. Kujtesës selektive i vjen në ndihmë mekanizmi i Harresës. E cila nga pikëpamja fiziologjike (dhe logjike) është një proces i natyrshëm dhe i domosdoshëm. Mjerë ne, nëse truri ynë do të akumulonte gjithë atë informacion prej të cilit bombardohet përditë. Veçse në rastin e Historisë harresa bëhet shpesh një proces i drejtuar dhe i qëllimshëm. Ndaj edhe shtrohet pyetja çfarë të harrojmë dhe çfarë të kujtojmë? Si i bëhet kur ajo çka përkujtohet nga njëra palë, palës tjetër i “ngre nervat”?! Ja përse, për hir të kultivimit të miqësisë e të fqinjësisë së mirë, duhet bërë kujdes i veçantë me administrimin e Kujtesës e të simboleve të saj. Tepria është gjithnjë e dëmshme. Métron áriston, çdo gjë me masë, thonin grekët e vjetër. Sepse urat e miqësisë (sa shumë është konsumuar kjo shprehje!) mund të jenë solide vetëm kur themelet e tyre të ngrihen mbi të Vërtetën historike dhe jo mbi interesat e çastit.
Në historinë e marrëdhënieve mes vendeve tona e popujve tanë ka edhe periudha të turbullta, të cilat duhet t’i kujtojmë jo për të turbulluar edhe më mendjet tona, por për t’u kthjelluar e nxjerrë mësime prej tyre. Dy popuj fqinjë japin e marrin. Kufiri mes tyre, siç i ka thënë një plak i mençur lab Th. Dinos[1], është si cipa e qepës. I ndjeshëm, por edhe i aftë të përthithë atë çka e ndihmon, dhe të largojë atë çka e pengon osmozën kulturore e shpirtërore të popujve.
Në kufijtë tanë vërtet nuk kemi ngritur kështjella për t’u mbrojtur nga njëri-tjetri. Ndërkaq, në mentalitetin tonë ballkanik janë të shumta barrierat e paragjykimeve e të keqkuptimeve. Ndaj dhe shpesh “Krushqit janë të ngrirë”. Ky imazh, i krushqve që nisen e mbeten në mes të rrugës, me gjymtyrë të ngrira nga “ngërçi a ndryshku i Kujtesës”, më del para syve sa herë sjell ndër mend historinë e rajonit tonë. Agolli dhe Beratis-i, me gjuhën e veçantë të letërsisë, na dërgojnë kumte mirëkuptimi e na tregojnë si mund të “shkrihen” akujt e të vazhdohet rrugëtimi i krushqve:
Me grekun e vogëlith, që i ati ia la amanet mikut shqiptar; me shqiptarin Rakit, që u çeli derën e shtëpisë e të zemrës njerëzve të ardhur prej viseve ku buron Lumi i Gjerë.
Vlen të shënohet se të dy shkrimtarët i vendosin ngjarjet në kohë lufte, mu atëherë kur shpalosen fort shtazëria dhe fisnikëria e njeriut, kur kuptojmë sa e rëndësishme është dora dhe dera e fqinjit.
Në vazhdim po japim disa pjesë nga tregimi i D. Agollit dhe më pas fragmentin e romanit të J. Beratis-it, ku portretizohet shqiptari Rakit.
D. Agolli, Një grek i vogël në shtëpi. 1983. Nga vëllimi me tregime e novela “Zhurma e erërave të dikurshme”. Tiranë 1999, Botimet Dritëro, f. 71-91.
Im atë kishte pasur një mik nga fshatrat greke aty pranë kufirit. Më kujtohet se greku vinte shpesh në shtëpinë tonë, i veshur me qillota shajaku dhe me jelek me kopsa të dendura. … Babai i thoshte grekut qirjes Thoma, dhe ai t’im eti qirjes Rizai.
[Gjyshja]… nuk dilte ta priste qirjes Thomain, se grekërit nuk i kishte qejf që kur e kishin plagosur gjyshin rëndë në mulli andartët e tyre. Dhe çdo grek ajo e quante andart. … kishte parë njerëz të sakatosur me gjak. Prandaj shpesh i thoshte babait:
-Aman, ç’e ke këtë qirjes, more Riza? – dhe prishte buzët sikur të kishte përpara diçka të mërzitshme dhe të keqe.
Babai nuk donte të hynte gjatë në kuvendim me gjyshen time nga frika se mos mposhtej dhe mos zihej në fjalë, pasi ajo kishte shumë gjëra bindëse.
-Qirjes Thomai është burrë i vërtetë! – përgjigjej ai.
-Aman! Ti vetë tetëmbëdhjetëvjeçar ke luftuar me grekun në Zervackë të Pogradecit, kur u vra Gani Butka e Zalo Prodani!… Aman!…
Dhe një ditë qirjes Thomai erdhi në shtëpinë tonë me një djalë të vogël në moshën time. Djali nuk e hiqte dorën nga ajo e babait të tij, sikur të kishte frikë se mos ndahej dhe të mbetej për jetë në shtëpinë tonë, mes njerëzve të huaj.
E kuptova që greku i vogël do të jetonte në shtëpinë tonë… Po si i bëhej puna që ky Pavli s’dinte asnjë fjalë shqip? Si do të merreshim vesh dhe si do t’ia mësoja gjuhën tonë? Mbaroi! Duhej ta merrja me vete në shkollë.
Atëherë greku i vogël ma dha dorën. Dora e tij ishte njëlloj si imja! Ç’thoshte kjo gjyshja që greku ka dorë tjetër?
Greku i vogël mbeti në shtëpinë tonë. Rrinte i pikëlluar si një jetim pa njeri dhe natën unë e ndieja si qante ngadalë…
Pavli nuk kuptonte se ç’i thosha unë, por diçka të mirë ndjente…
Gjyshja në fillim i rrinte ftohtë grekut të vogël dhe nuk e përkëdhelte. Megjithatë nuk e shante. Vetëm e qortonte babanë që e mori në shtëpi.
-Aman! Tërë shtëpia më bie erë grek! – thoshte gjyshja dhe merrte erë me hundë, sikur donte të nuhaste.
-Po mos mbaj erë ti, Nalkë! –tha babai.
Ajo u nxeh:
-Tallu, Riza, tallu, kur të rritet ky greku dhe të vijë e ta bëjë shtëpinë hi! … Dhe ti tani, ja, hopa na marrke një grek, që thyeftë këmbën ai qirjes Thomai i mallkuar, që na e solli! Unë kam hallin e Dritit që fle me dyshek pranë këtij grekushit! […] Ç’frikë thotë! Eh! Po ja, zoti mos e dhëntë, ngrihet natën, ia ngul thikën dhe ikën. Eh, sikur s’i di unë grekërit? …
-Ishte tjetër kohë atëherë! – psherëtiu babai.
-Na qenka kohë tjetër! Aman! Sikur koha është fustan dhe ndërron një herë për behar, një herë për dimër! Aman! – tha gjyshja…
Dhe gjyshja një ditë më tha:-Po ky grekushi, more bir, ka ardhur në shtëpinë tonë goxha derr! Po ta kishim marrë që kur ishte një vjeç a gjashtë muaj, e mësonim me huqet tona! Ku mësohet tani! Ja, si më vjen erë grek! – tha ajo dhe mori erë me hundën rrudha-rrudha.
-Po të paktën ta bëjmë synet! Po ta bëjmë synet gjysma e erës do t’i ikë! – tha gjyshja.
-Nuk do ta bësh synet! Qirjes Thomait unë do t’ia kthej djalin siç ia mora.
-Unë do ta bëj synet dhe shoputkën do t’ia hedh në lumë t’ia hanë zhabat dhe s’të pyes as ty, as Metaksanë, të madhin e Greqisë! […] Si do ta mësojë shqipen ai po të ketë shoputkë? Shoputka nuk e le të mësojë shqipen! E ç’e duam në shtëpi një njeri që s’di të flasë, një memec? Pse me gishtërinj do të merremi vesh?
….
Gjyshja i veshi grekut të vogël atë fustan që më kishte veshur mua, kur u bëra synet, dhe i tha duke ia vënë dorën në flokët:
-Hë! Mos qaj, xhan! Shpëtove tani! E hoqe një të ligë!
[Pavli] Vështronte me sy të hutuar nga që nuk kuptonte se ç’ duhej kjo punë.
….
Kaloi koha dhe Pavli mësoi aq mirë shqip, sa nuk e dallonte njeri që mund të ishte i huaj. E mësoi shqipen me mua dhe me shokët e mi, duke kullotur lopët dhe duke prashitur në arë. Ai luante si ne, qeshte si ne, këndonte si ne, qeshte si ne, shante si ne dhe vishej si ne. Bile edhe gjyshja kishte çaste që nuk e kujtonte si grek. E quante djalë, siç më quante edhe mua. Ndërsa babai i thoshte:
-Ma ka lënë amanet qirjes Thomai, që të të mbaj si djalin tim.
Vërtet koha ishte e ligë. Sa kishte filluar lufta italo-greke dhe nga të gjithë anët vërtiteshin ushtarë me helmeta dhe pushkë…
-Po këta [italianët] do ta thyejnë qafën! – tha babai. –Andej do t’u dalë përpara qirjes Thomai dhe këtej unë. Dëgjomë mua ti!
….
Ne e kishim fshatin buzë kufirit me Greqinë, gjysmë ore më këmbë dhe i kishim parë edhe italianët, edhe grekërit. Italianët hynë në Greqi dhe u thyen. Në fshat erdhën ushtarët grekë me rrobe ngjyrë dheu dhe me kapota të gjata. Por ata qëndruan pak në fshat. Ikën pas gjurmëve të italianëve larg. Greku i vogël i vështronte një nga një të gjithë, se kujtonte mos gjente mes tyre qirjes Thomanë, të atin e tij.
….
Të dy partizanët thanë se qirjes Thomanë e kishin gjetur të plagosur rëndë në përroin e kodrës sonë…
-Vetëm shpresa për të parë të birin e mbajti gjallë gjer këtu! – tha njëri nga partizanët.
….
Pavli tani rrinte si jetim i vërtetë. Ne të gjithë e përkëdhelnim dhe nuk e linim kurrë vetëm. … Gjyshja flinte pranë tij dhe meje. Ajo nuk u nxeh pastaj kurrë me Pavlin. Por që ditën që vdiq qirjes Thomai, iu bë zakon që të dalë në dritare dhe të vajtojë ngadalë me ligje. Vajtonte më shumë për Pavlin.
-O i zi ç’të gjeti! – thoshte ajo.
Dhe Pavli i lutej që të mos qante.
-Mos, gjyshe, mos! Ja, kemi qirjes baba Rizanë!
….
-Erdhi ta marrë Pavlin! – tha babai me hidhërim.
-Ba! Si e marrka? … Të presë sa të mbarojë lufta! Ba! Mos i ndodhë ndonjë gjë e keqe djalit, m’u thaftë goja! – tha gjyshja.
Dy kalorës dolën nga porta jonë e madhe. Njëri nga këta kalorës ishte Pavli, i biri i grekut qirjes Thomai. Dhe këtë kalorës unë nuk e pashë kurrë më.
Tregimi i Dritëroit mund të analizohet në disa rrafshe. Nëse do të shqyrtonim si funksionon mekanizmi i Kujtesës, do të thonim se ai është tepër i ndjeshëm në rastin e gjyshes (çdo grek ajo e quante andart), neutralizohet në rastin e të birit, Rizait, i cili, edhe pse i njeh ngjarjet e së kaluarës, arrin të kapërcejë vetveten, por jo të harrojë çka ndodhur (Babai nuk donte të hynte gjatë në kuvendim me gjyshen time nga frika se mos mposhtej dhe mos zihej në fjalë, pasi ajo kishte shumë gjëra bindëse. -Qirjes Thomai është burrë i vërtetë! – përgjigjej ai.), dhe nuk funksionon tek i nipi, Driti, i cili për arsye të moshës është një tabula rasa, nuk është shndërruar ende në bartës aktiv të kujtesës historike (Atëherë greku i vogël ma dha dorën. Dora e tij ishte njëlloj si imja! Ç’thoshte kjo gjyshja që greku ka dorë tjetër?).
Linja më interesante e tregimit janë marrëdhëniet e gjyshes me grekun e vogël. Episode të vogla të një lufte me Veten e me Tjetrin, ku fillimisht triumfatore duket se është gjyshja. Ajo arrin ta bëjë synet grekun e vogël, se kështu shtëpia nuk do të mbajë më era grek… Vazhdon të jetë e rezervuar ndaj tij, por i vogli ia fiton zemrën. Prandaj edhe vajton me fytyrën kthyer nga mali, kur mëson se i ati i grekut të vogël ka vdekur. Dhe vajton jo aq për të vdekurin sesa për të gjallin e mbetur jetim…
Por që ditën që vdiq qirjes Thomai, iu bë zakon që të dalë në dritare dhe të vajtojë ngadalë me ligje. Vajtonte më shumë për Pavlin.
-O i zi ç’të gjeti! – thoshte ajo.
Dhe Pavli i lutej që të mos qante.
-Mos, gjyshe, mos! Ja, kemi qirjes baba Rizanë!
Ideja qendrore e tregimit, se për hir të diçkaje më të madhe e më të rëndësishme, siç është paqja dhe mirëkuptimi, do të duhet t’i lëmë mënjanë “hesapet” e së kaluarës, se urat me Tjetrin hidhen kur e njohim atë, haset edhe tek J. Beratis, i cili nëpërmjet portretit dhe fjalëve të Rakitit na “zbulon” shqiptarin tipik, që është në gjendje të dallojë mikun e vërtetë nga miku i rremë, ta nderojë bujtësin sipas zakonit e t’i thotë nëntogerit grek fjalët lapidare Zoti është një për të gjithë.
J. Beratis, Lumi i Gjerë. (Γ. Μπεράτη: Το πλατύ ποτάμι, me shënime ditari të papublikuara. Ermis, Athinë 2002, 175-180)
Rakiti
Jashtë zu të erret. Qëndronim të gjithë si t’i ishim bërë barrë njëri-tjetrit dhe as që nxirrnim fjalë nga goja. Për fat, atë çast u dha tek porta Rakiti.
Ishte një burrë me kryet deri aty lart, i fortë, me shtat të hijshëm, rreth të dyzetepesave. Me mustaqe të mëdha në ngjyrë të korbit e me sy të zinj. Kishte veshur kilotat e trasha shqiptare prej shajaku blu të errët dhe një si xhaketë të shkurtër nga e njëjta copë, që e shkopsitur e gjitha përpara linte të dukej këmisha dhe brezi i hirtë, shkuar disa herë rreth mesit. Mbante në kokë diçka si kapele të vogël e të zezë, vënë shtrembazi. Në duar shtrëngonte një tabaka të vogël prej argjendi me katër filxhanë kafe. Vuri buzën në gaz dhe çapiti për nga unë që isha ulur poshtë dritares, mu kundruall derës.
Duhet ta falim, thoshte me një greqishte rënga-zhdrënga, që u vonua kaq shumë e nuk erdhi më shpejt të na thotë bujrum, por qe i zënë me punë dhe s’ka dy minuta që i thanë se mbërritëm në shtëpi të tij. Ta falim që s’iu ndodh gjë tjetër më e sojme për të na bujtur, po kanë pllakosur mote të sëkëlldisura. Ndaj edhe u ngjit ta pijë kafen me ne e të na thotë mirëseardhjen.
Ma afroi tabakanë mua, Politopullosit, Ananiut, e mbështeti mandej në raftin e vatrës dhe mori në duar filxhanin e vet. Sa herë që na zgjaste filxhanin e kafes, bënte një lloj përuljeje të thellë, shtrinte pëllëmbën afër gjoksit dhe mërmëriste një fjalë që s’arrija ta kapja dot.
Rrinte para meje në këmbë, i fuqishëm e shtatmadh siç ishte, dhe çdo herë që afronte te buzët filxhanin e strukur në pëllëmbën hekur të tij, e ngrinte dhe thosh “Is ijìan”.
Dy të tjerët dukeshin të lodhur dhe Rakiti më drejtohej po mua:
Jo, qir-Kapetanje, zotrote nuk e di ç’mote të vështira janë këto që po kalojmë. Herë italianët, herë ju. Nuk thom, ushtri janë, luftë është. Kudo që shkelin vëndi mbetet erimì –e ç’tjetër të presësh, do më thuaç. Por jo, mos më shkojë në mënd se atë e ha fort meraku për gjënë e tij, që e mori lumi –bagëtinë, kuajt e mushkat, gjalpët, djathët e grurët, që motit mbushnin qilarët e tri shtëpive, dy këtu e tjetra në një fshat më lart. Kur bie murtaj’ e luftës, ç’të bëjë njeri-ziu. Po për të birin, një goxha djalë gjer atje lart edhe ai, si të mos i digjet xhani e t’i dhembë shpirti? E patën marrë italianët rekrut, në Vlorë, dhe qyshkur erdhëm ne këtu, s’ka asnjë haber prej tij. Si mendoj unë – ndodhet akoma në Vlorë apo e kanë dërguar në Front?
Një mëndje, Rakit, ma thotë se është akoma në Vlorë. (Ç’të thuash në ca çaste si këto?). Meqë, siç thua ti, ishte rekrut, mbase nuk e ka mbaruar akoma stërvitjen, përgatitjen e tij, dhe kështu duhet të jetë në Vlorë. Ç’t’i duan në front ushtarët që s’kanë haber nga lufta, Rakit?
Rakiti ngriti sy e duar nga qielli dhe rënkoi thellë. Nga goja jote në vesh të Perëndisë, qir-Kapetanje, tha.
-Je Mohamedan, ti Rakit, hë? e pyeta.
-Po, qir-Kapetanje, por Zoti është një për të gjithë.
-Po, Rakit, një është. (Ka shumë të drejtë).
Qëndronim të heshtur, unë i ulur pranë dritares, dhe ai ende në këmbë para meje. I thashë disa herë të rrinte, por nuk pranoi. Ndoshta nuk i dukej e drejtë të ulej përbri të huajve që kishin bujtur në derë të tij.
Ka edhe një djalë tjetër, më të vogël. Ai është këtu. Ja, tek ajo shtëpia atje tej, ku janë mbledhur ai, Rakiti, dhe gjithë familja e tij –mbesat, vajzat e të bijave, kallaballëk i madh, qir-Kapetanje, qysh ahere që i morën shtëpitë e tjera. Janë ngushtë aty brënda, ngjeshur e ngucur, ajo ishte më e vogla e shtëpive të tij, janë njëri mbi tjetrin– po ç’t’i bësh, njeriu i duruaka të gjitha. Këto dy-tri ditë që mbajti kohë e mirë, mundi më në fund edhe djali i tij i vogël të lërë shtratin. Gjithë dimrit dhanë e muarën ta shpëtojnë nga thonjtë e vdekjes –dhe në daç të diç të vërtetën nga Rakiti: ai vetë i kish humbur shpresat. Askush s’mundej t’i jepte karar nga se vuante djali, por zjarrmia e mundonte nga e gdhira në të ngrysur, tre muaj rrumbullak, as më shumë as më pak. A! Është edhe ky që ç’të të them, djalë për kokën e djalit –allasua nga i madhi, gjithë mbi libra e shkon ditën. Dhe po të më dojë zemra, të urdhëroj në shtëpi të tyre, ta njoh e të më njohë. Do të kënaqen shumë edhe ai edhe i biri. Dhe do llafosemi italisht, meqë thua se e di; sa për gërqishten, e! Nuk e sheh? Mbodhisemi nga pak. Si të të them, qir-Kapetanje mu. Djali im ka mbaruar shkollën italiane. Kushedi si e katranos unë gërqishten -e, Kapetanje?
Rakiti qeshte. Fytyra e tij e grunjtë dukej si arë e lëruar thellë. Kafen e kishim pirë. Pati mbledhur ai vetë gjithë filxhanët, duke u përulur si herën e parë në çastin që i merrte, dhe i kishte lënë mbi oxhak. Jashtë qe bërë errësirë e plotë dhe brenda dhomës së zbrazët qe përhapur një ngjyrë hiri në të verdhë, si e ngurosur.
Paskëtaj Rakiti, që vazhdonte të rrinte në këmbë përpara meje, rrëmoi diçka nëpër brez, diku përmbi gjoks, nxori një qelqkë gjatoshe dhe një shishkë të vockël, me një lëng qelibar, mbushi gotën dhe ma zgjati. Është nga rakia ime, ballë kazani, jo si ato që mbase provuam në Përmet apo edhe në Korçë. Ktheje gotën, qir-Kapetanje, të shoç. Por ç’e do që s’ka shumë. Pak i ka mbetur dhe e ruan për sebepe –dhe meqë i madhi Zot na dërgoi në shtëpi të tij…
Zinxhiri i dollive filloi edhe një herë nga e para, në gjysmerrësirë. Piva me fund për shëndetin e të zot të shtëpisë, ia dhashë gotën, e mbushi dhe e rrëkëlleu vetë, pastaj shkoi te Politopullosi dhe tek Ananiu, dhe pas çdonjërit prej tyre pinte edhe ai duke bërë të njëjtat përulje të thella, e duke mërmëritur sërish atë fjalën e pakuptueshme.
Tanimë ndihej shumë i kënaqur. U kthye prapë përballë meje dhe qëndronte buzagaz.
Qysh sot është mik me qir-Kapetanjon. Nesër-pasnesër do të ikim. Dhe mbase s’kemi për t’u parë më kurrë. Por është gjë e mirë që u bëmë miq. Dhe ngase sheh që rakinë na e do mideja, do na dërgojë tani një shishe me të nipin. Natën e mirë, atij i duhet të shkojë se e presin.
Ngjeshi përsëri brezit gotën dhe faqoren, mori tabakanë e lënë mbi oxhak, na tha prapë një “mir’ se ardhët në shtëpi të tij” dhe i rëndë, i papërkulur, i stërmadh, doli sërish nga porta.
Duhet thënë se portreti i mësipërm i shqiptarit Rakit bie ndesh me një traditë të letërsisë greke, që e paraqet shqiptarin sipas stereotipesh te njohura e të përsëritura në mënyrë monotone. Duhet studiuar më imtësisht pse-ja e lindjes së tyre, por kjo mund të jetë objekt i një punimi më të gjerë për mënyrën si e panë e si e përshkruan njëri-tjetrin grekët e shqiptarët. Është për t’u vënë re që këto lloj karakterizimesh zënë e dendësohen nga fundi i shek. XVIII dhe fillimi e vazhdimi i shek. XIX, në motet kur në Ballkan kemi ngjizjen e ndjenjës kombëtare, kur fillojnë të përvijohen konceptet NE dhe ATA. J. Vilaras-i, A. Psalidhas-i, K. Thesprotos-i, letrarë e gjeografë të fillimeve të shek. XIX, që jetuan në viset dhe vitet e Ali Pashës e u vunë (dy të parët) në shërbim të tij, nuk i kursejnë “elozhet” për shqiptarët. Po japim më poshtë disa vargje të poetit Vilarás, që shërbeu si mjek i Veli Pashës, birit të Aliut:
Σαν θελήσεις // να μισήσεις // τη ζωή σου / και τιμή σου, // ν’ αρνηθείς και βιο και σπίτι, // πιάσε φίλο Αρβανίτη! [Të urresh, // në daç, or lalë, // jetën tënde, nderin tat, // të mohosh vatër e farë, // bëhu mik me shqipëtarë!] (J. Vilaras, Ο Αρβανίτης, Vepra, Athinë 1935, f. 108-109).
F. Konica shkruan se “Për mjaft shekuj grekët e kanë njohur shqiptarin vetëm si sulmues, si pirat që grabit qytetet bregdetare, si ushtar të dërguar në ishujt e Greqisë për ekspeditat ndëshkimore, si xhandar ose si taksambledhës. Ana fisnike e shqiptarit është e panjohur për grekun.” (F. Konica, Vepra, II, Dudaj, Tiranë 2001, f. 223-224). Kur e ke parasysh këtë traditë, portreti i Rakitit bëhet edhe më impresionues. Ka gjasa që edhe vetë Beratis-i të jetë befasuar me këtë fisnikëri të “fshehur” në malet e ashpra të Shqipërisë. Me portretin e Rakitit ai krijon traditën e paraqitjes anti-stereotipe të shqiptarëve në letrat greke. Dhe më e rëndësishmja:
Qysh sot është mik me qir-Kapetanjon. Nesër-pasnesër do të ikim. Dhe mbase s’kemi për t’u parë më kurrë. Por është gjë e mirë që u bëmë miq.
Në përpjekjen për të kërkuar “gurin magjik” të miqësisë, na duhet të ndalemi te fakti se në të dy copëzat miqësia lind nga njohja, e madje nga njohja në kohë të vështira. Përndryshe, ekziston gjithnjë rreziku i përgjithësimeve të pathemelta, siç ndodhte shpesh me mediat greke vite më parë, kur për thuajse çdo gjë fajësoheshin emigrantët shqiptarë. Pjellë e atyre kohëve dritëshkurtra është mbase edhe më e shkurtra (a ditëshkurtra!) anekdotë në botë, me gjithë gjithë vetëm dy fjalë, Alvanόs turistas.
Miqësia kërkon fisnikëri e zemër të madhe; ajo nuk i duron “akrobacitë” si këto që po citoj më poshtë. Vini re se si një penë jo pa talent, e cila, siç thotë, përpiqet të cekë me objektivitet e paanshmëri paradokset dhe kundërshtitë e marrëdhënieve shqiptarogreke, krijon edhe vetë një paradoks kur, nga njëra anë, shkruan se “Dhjetëra miq të rinisë së parë dhe miq të vjetër të familjes sime janë njerëz të mirë nga pakica greke në Shqipëri” dhe, nga ana tjetër, pohon që “Në vetëdijen e shqiptarëve të jugut, përgjithësisht pjesëtarët e pakicës greke janë sinonim i prapambetjes, inferioritetit dhe pozitës së ulët shoqërore” !!! (Kthim grek, Tiranë 1995, f. 132).
Nuk e di sa e lehtë është që dikush të marrë përsipër barrën e përfaqësimit të “vetëdijes së shqiptarëve të jugut”. Personalisht, me përvojën e njeriut që u rrit mes “shqiptarëve të jugut”, dhe meqenëse qëllon t’i takoj asaj pakice, le të më lejohet të kujtoj –jo pa emocion– fjalët e një miku nga anët e Vlorës: “Ne e kishim për nder të merrnim nuse nga anët tuaja”…
Është momenti këtu t’i kthehemi një pene të ndritur e të kujtojmë “fjalët pleqërishte” të më të madhit poet lirik të shqiptarëve, i cili kishte për t’u thënë fqinjëve grekë: “Tani, ne që patëm mësuar të urrehemi, ka ardhur koha të mësojmë të duhemi… Edhe djemtë tanë, si djemtë tuaj, në luftën kundër Italisë shkuan jo si rekrutë, po vullnetarë që iu bindeshin vetëm urdhrave të atdheut. Ne, pra, që duam të jetojmë vetë të lirë, e çmojmë dhe e nderojmë lirinë e tjetrit. Kam erdhur në Greqi përmes zjarrit të Luftës së parë botërore. Babai im ishte nacionalist. Më dha gjashtëdhjetë napolona dhe më tha: Shkruaju në çdo shkollë, vetëm jo në ato ku bëhet mësimi greqisht! Dhe unë u shkrojta në liceun francez të Selanikut! … Ishte koha kur na mësonin të urreheshim, por mua, djemtë grekë më deshin kur u thesha se jam shqiptar dhe dilnim së bashku bënim serenada” (P. Kolevica, Lasgushi më ka thënë…, Tiranë 1992, 51-52).
E çuditshme, por e vërtetë! Edhe Lasgushi merr shkas prej Luftës italogreke për të na thënë atë që, sidomos për ne, të rriturit në vendet e bekuara ku takohen gjuhë e kultura të ndryshme, duhet të jetë moto jete: Mësuam të urrehemi, të mësojmë të duhemi. Dhe do ta arrijmë këtë nëse, duke mbrojtur deri në një të drejtat dhe simbolet Tona, do të dimë të respektojmë po aq edhe të drejtat e simbolet e Tjetrit.
Ballkani ka kaluar e po kalon kohë të vështira. Më 1991, ngjashmërisht me eposin shqiptar të grekëve, por zhvendosur gjysmë shekulli më pas, mund të themi se në pothuaj të njëjtat male u shkrua eposi grek i shqiptarëve, në kuptimin që hapësira e krijimit të tij kanë qenë pikërisht malet dhe lumenjtë e Greqisë, ku u flijuan aq e aq jetë në kërkim të Lirisë. Ishte eksodi i dhembshëm dhe i pashmangshëm i shqiptarëve drejt shpresës, i cili jo rrallë u shndërrua në ksodh. Një përshkrim i Beratisit, i atyre viteve, le të jetë një thirrje për këdo që ndoshta ka harruar ç’hoqi dje e që s’mendon çfarë mund t’i sjellë e nesërmja; për ata që, në motet e mirëqenies së paqenë, zgërdhiheshin -dritëshkurtrit- me fukarallëkun e komshinjve:
… nga an’ e veriut, zë fill lumi i stërmjerë i muhaxhirëve. Edhe këta kalojnë grupe-grupe të vogla, katundthe-katundthe, aq të varfër e fukarenj, sa thua se i kanë shpëtuar syrit të vetë Zotit. Shkojnë ngadalë, të kërrusur, duke hequr këmbët zvarrë, gjithë grarì, pleq e fëmijë, që mbajnë mbi kurriz ç’ mund të bartej nga shtëpi-zezat që s’kanë për t’i parë kurrë më. Janë të gjithë të ligur, të verdhur, mjeranë mes dhembjes dhe çapitjes së tyre, dhe lëvizin para nesh si në një ksodh pa fund, të heshtur, pa fjalë, me sytë përdhe, duke ndjekur, thuajse pa zë, të ziun fat të tyre. (Beratis 336).
***
PS –Meqenëse ky shkrim botohet në prag të 28 tetorit, datës që shënon fillimin e Luftës italogreke (1940), mendja më shkon se mu pranë saj qëndron edhe 26 tetori, dita kur qyteti i Selanikut feston shenjtin-mbrojtës të tij, Shën Dhimitrin, por edhe ditën e çlirimit prej zgjedhës otomane, më 1912.
Tani më kujtohet një shkrim i paradokohshëm i Elson Zgurit në PTF, me titullin domethënës KADARE – ΚΑΝΤΑΡΕ, të cilin do të doja ta aktualizoja si MESARE – ΜΕΣΑΡΕ, në kujtim dhe nderim të një figure emblematike për historinë e Selanikut, Hasan Tahsin Mesaré-së, komandantit të forcave otomane, humanistit të madh që e dorëzoi qytetin pa shkaktuar luftë e gjakderdhje. Përndryshe Selaniku do të kishte pasur fatin tragjik të Izmirit, Parisit të Lindjes.
Mesareja u dënua me vdekje në mungesë, për tradhti dhe moszbatim detyre, por mbetet i skalitur përjetë në Kujtesën e qytetit, ndonëse pak prej banorëve të tij të sotëm e dinë se qe shqiptar.
Pas çlirimit të Selanikut, një gazetar nga Athina, që e intervistoi, vërente me admirim sa bukur e flitkej greqishten zoti Komandant. Dhe Mesareja iu përgjigj me krenari se pat qenë nxënës i shkollës Zosimea të Janinës!
(c) 2024 Dhori Q. Qirjazi. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është realizuar me Midjourney.
[1] [Tregon Islam Nuredikaj] Unë kam pasur gjyshin, Bajram Dyrmishi, ka kaluar një kohë të gjatë në Selanik, rreth 12 vjet, ka qenë në një fabrikë tekstile, djalë i ri atëkohë, 20-25 vjeç, rreth viteve 1915-1920. Njihte kulturën greke, jetesën, opinionet e popullit grek për popullin shqiptar, më thoshte gjithnjë, ne me grekun na ndan një cipë qepe, cipa e hollë që është midis guajave të qepës, shumë e hollë, jemi shumë të afërt me njëri-tjetrin si popuj. Th. Dino, Malet e Shqipërisë rreth gjëmuan, Gjirokastër 2007, 190.
