PËR VENDIMIN E GJYKATËS KUSHTETUESE PËR BUTRINTIN

nga Agron Alibali

1.Hyrje; 2. Vendim i paralajmëruar; 3. Goditje e tërthortë për Ligjin Kumbaro – Granoff; 4. Vendimi kufizon rolin e AADF-së; 5. Kërkesa e opozitës është e bazuar; 6. A e ka shqyrtuar Gjykata argumentin për pushtetin vendor? 7. A është Mbreti lakuriq?; 8. Argumentet e Gjykatës i ngjajnë kostumit me porosi; 9. Gjykata nuk ka shqyrtuar as përkufizimin e administrimit; 10. Vetë aktet burimore të Marrëveshjes e zhveshin shtetin nga prerogativat e veta; 11. Ç’kuptojmë me administrim të zakonshëm; 12. Pasaktësi materiale në Vendimin e Gjykatës; 13. Marrëveshja e Administrimit ipso jure ka rënë; 14. Roli i domosdoshëm i Gjykatës Kushtetuese në këtë fazë; 15. Përfundime 

1. Hyrje

Më 30 maj 2024 u shpall më në fund vendimi i Gjykatës Kushtetuese për çështjen shumë të përfolur të modelit të pashembullt rregullator të imponuar në Butrint.[1]

I marrë me shumicën e mekët 5-4[2], Gjykata Kushtetuese humbi shansin historik për të korigjuar cenimin madhor të Kushtetutës së Shqipërisë e të Konventës së Parisit (1972)të ideuar nga arkeologu Riçard Hoxhes.[3] Vendimi i shumicës veniti më tej besimin publik për pavarësinë, paanshmërinë, objektivitetin dhe seriozitetin e institucionit. Sidomos në rastin konkret, ku shkeljet kushtetuese ishin evidente, u shpresua se Gjykata do të vinte mbi gjithshka Kushtetutën e vendit.

Nuk mund të mos vërejmë se, në ndarjen 5 -4 të votave, sikurse edhe në çështjen e Paktit Meloni – Rama, balancën e prishi vota e hedhur e fundit e znj. Zaçaj.[4]

Pavarësisht se promotorët do të deklarojnë sërish se edhe Butrinti “e kaloi testin e kushtetuetshmërisë”, vota 4:5 nxorri qartazi në pah se, me përjashtim të një grushti vendimmarrësish, shqiptarët në tërësi nuk e mbështesin aspak ndërhyrjen e AADF-së në trashëgiminë e tyre kulturore.

2. Vendim i paralajmëruar

Por le t’i kthehemi vendimit. Nga një pikëpamje ai nuk përbënte surprizë.[5] Dhe për këtë duhet të kreditojmë edhe arkeologun britanik me qasje kontroverse[6]Riçard Hoxhes. Qysh më 2021, e me një qartësi mbresëlënëse, Z. Hoxhes shkruante se “AADF-ja ka marrë në dorë menaxhimin e sitit arkeologjik…”. [6/1]  Pra, ai së pari deklaronte një të vërtetë të madhe për rolin real të AADF-së. Po ashtu, Hoxhesi gjithshka e bënte të mbaruar, fakt të kryer, fait accomplit.

Me fjalë të tjera, debatet e nxehta dhe procedurat “miratuese” parlamentare, vetoja e Presidentit, shqyrtimi në rrafsh kushtetues i Gjykatës, të gjitha këto paskeshin qenë vetëm kot. Gjithshka ishte paravendosur?

3. Goditje e tërthortë për Ligjin Kumbaro – Granoff

Gjithsesi, nga leximi i vëmendshëm i Vendimit gjejmë një consensus të pashpallur, të tërthortë, të trupit gjykues për mangësitë thelbësore të Ligjit 27/2018 për Trashëgiminë Kulturore dhe Muzetë, ligji organik që i hapi shtegun tjetërsimit të Butrintit përmes “administrimit indirekt”.[7] Për lehtësi, po e quajmë këtë si Ligji Kumbaro-Granoff.[8] Neni 172.5 i tij parashikonte ndërhyrjen e Kuvendit për miratimin e menaxhimit indirekt të pasurive të trashëgimisë botërore si Butrinti. Bazuar në të Kuvendi miratoi Ligjin 50/2022, ligj me 2 nene e 4 rreshta, i cili i jepte veshje ligjore Marrëveshjes së Administrimit midis Ministrisë së Kulturës dhe Fondacionit për Menaxhimin e Butrintit [FMB], duke ia kaluar këtij të fundit gjithshka që lidhej me Butrintin, përveç tapisë.

Gjykata u mundua shumë me këtë dispozitë.[9] Për shembull, gjyqtari Ilir Toska vërejti me mprehtësi se neni 172.5 flet për “miratim” nga Kuvendi, akt që jo domosdoshmërisht duhet të merrte trajtën e ligjit. Prandaj ai ishte i mendimit që, ndërsa Marrëveshja e Administrimit mund të goditej në gjykatat e zakonshme, anti-kushtetues duhej shpallur vetëm Ligji miratues i saj nr. 50/2022.[10]

Qëndrim të ngjashëm mbajti edhe gjyqtarja Elsa Toska. Ajo kërkoi shfuqizimin e nenit 1 të ligjit 50/2022 pasi, sipas saj, miratimi i një kontrate administrative, si Marrëveshja e Administrimit, përmes rolit ligjvënës të Kuvendit kthehej në një modus operandi jokushtetues.[11]

Kurse Shumica e zgjidhi në mënyrë novatore ngërçin juridik të shkaktuar nga neni 172.5 si dhe nga modus operandi i lartpërmendur.^[12] Gjykata u shpreh se jemi para një rasti atipik, një përjashtimi nga rregulli i natyrës së përgjithshme të aktit të miratuar nga Kuvendi. Gjykata, kësisoj, mori juridiksion kushtetues bazuar në dy kritere novatore: (i) veshja formale me ligj e aktit jo normativ dhe (ii) natyra kushtetuese e pretendimeve të Kërkuesit. [Paragrafet 39 – 46].

4. Vendimi kufizon rolin e AADF-së

Duke iu referuar një vendimi të përparshëm të Gjykatës, Kryeministri Rama citohet të ketë thënë se ai vendim është i pazbatueshëm.[13] Leximi midis rreshtave i Vendimit për Butrintin na sjell në konkluzionin paradoksal se edhe ky vendim është i pazbatueshëm. Vendimi i shumicës, edhe pse e vesh synimin e AADF-së ndaj Butrintit me një vello pajtueshmërie kushtetuese, prapëseprapë paraqet pikëpyetje serioze paligjshmërie sipas së drejtës së brendshme sikurse do ta shtjellojmë më tej.

Së pari, Vendimi vendos disa vija të kuqe jo të parëndësishme edhe ndaj AADF-së, që kontrollon de facto FMB-në, sikurse pranon Hoxhesi. [14] Tingëllon e pabesueshme, por Vendimi i shumicës kufizon kompetencat e AADF-së në Butrint lidhur me financat publike, në rast se vërtetë AADF-ja do ta tjetërsojë Butrintin. Dhe shumica këtë kufizim e bën në mënyrë bizare: duke adoptuar e mbështetur qëndrimin e Kërkuesit për mbrojtjen e financave publike përmes kontrollit të KLSH-së, por pa e pohuar këtë.

Qëndrimi i Kërkuesit ishte se Marrëeshja dhe aktet e lidhura me të ndalonin KLSH-në që të kontrollonte apo auditonte të ardhurat e buruara nga shitja e biletave. Goditja synonte afirmimin e rolit kontrollues të KLSH-së. Qëndrimi i Kuvendit dhe i FMB-së ishte se KLSH-ja mund të kontrollojë vetëm të ardhurat e alokuara nga buxheti i shtetit. Pra, meqenëse Butrinti vetëfinancohet nga biletat e gjeneruara, dhe jo nga buxheti, KLSH-ja – sipas FMB-së – nuk ka punë në Butrint.

Mirëpo, sipas Gjykatës, “nuk vihet në diskutim e drejta e KLSH-së për ushtrimin e kompetencës së saj për kontrollin e fondeve publike të administruara nga FMB-ja, për sa kohë që ushtrimi i kësaj kompetence është i lidhur me natyrën e fondeve (burimin e tyre)”. [para. 65].

E thënë ndryshe, KLSH-ja nuk mundet të kontrollojë vetëm fondet që shkojnë për Qendrën e Vizitorëve, financuar nga AADF-ja. Gjithshka tjetër e gjeneruar nga pasuria publike e Butrintit, qysh nga shitja e biletave, aktivitetet kulturore e tregtare, shitja e imazhit dhe e markës tregtare të Butrintit, e deri tek fitimet nga ekspozimi jashtë shtetit i objekteve të Butrintit, është subjekt i kontrollit nga KLSH-ja. Dhe afirmimi i këtij kontrolli nga Gjykata, duke kufizuar “imunitetin” e AADF-së vetëm për tek Qendra e Vizitorëve, në parim përbën fitore të rëndësishme të opozitës.^[15]

5. Kërkesa e opozitës e bazuar 

Kurse gjytarja referuese Sonila Bejtja dhe gjyqtarja Marsida Xhaferrlari i dhanë të drejtë edhe në themel kërkesës së 36 deputetëve të opozitës. Duke e pozicionuar me të drejtë Konventën e Parisit si të renditur fill pas Kushtetutës, gjyqtarja Bejtja u shpreh se “i takon vetëm shtetit detyra e identifikimit, mbrojtjes, konservimit, prezantimit dhe transmetimit te brezat e ardhshëm të trashëgimisë kulturore dhe natyrore që ndodhet në territorin e tij”.[Para. 5]. Dhe më tej, “ky rol parësor mund  të ushtrohet vetëm nga shteti, edhe pse në forma të ndryshme, dhe se është  e palejueshme nga  pikëpamja kushtetuese tjetërsimi ose delegimi i tyre në entitete jopublike që i përkasin së drejtës private.” [para. 7].[16]

Edhe gjyqtarja Marsida Xhaferllari spikati me opinionin e vet të mprehtë e të qartë. Sipas saj, “ligji  i  kundërshtuar bie ndesh me Kushtetutën dhe Konventën e Parisit për këto dy arsye kryesore: i. nga ana formale, ai nuk respekton parimet kushtetuese që lidhen me funksionet e Kuvendit dhe sistemin normativ; ii. nga ana substanciale, ai nuk garanton vlerën themelore të identitetit dhe trashëgimisë kombëtare, pasi organet shtetërore nuk ruajnë rolin parësor në administrimin e Parkut të Butrintit.” [para. 2][17]

Gjyqtarja Xhaferllari godet me të drejtë edhe thelbin e arsyetimit të shumicës lidhur me rolin parësor të shtetit, i cili nuk garantohet për dy arsye: së pari, administrimi i pasurisë kombëtare me vlera universale është fragmentarizuar, çka sjell rrezik të qenësishëm në konservimin e integruar të saj; së dyti, për një pjesë ai është lejuar të kryhet nga një entitet i së drejtës private”.[para. 16]. Duke kritikuar qëndrimin e autoriteteve lidhur me fshehjen e komunikimeve me UNESCO-n, gjyqtarja Xhaferllari nxjerr çveshur edhe kolegët e vet të Shumicës dhe deklaron se “kjo sjellje,…krijon  dyshimin e arsyeshëm se autoritetet publike, të cilat u provua se ishin informuar dhe u ishte komunikuar ky dokument në kohën e duhur, jo vetëm që kanë qenë në dijeni të problematikave të modelit të administrimit të Parkut të  Butrintit, por edhe se ato kanë kuptuar pasojat antikushtetuese të tyre” [para.  17].[18]

6. A e ka shqyrtuar Gjykata argumentin për pushtetin vendor?

Gjykata bën një tjetër interpretim bizar ndaj pretendimit të Kërkuesit për shkelje të parimeve të Kartës Evropane të Autonomisë Vendore dhe cenim të rolit të Bashkisë Sarandë [shkelje e parimit kushtetues të ndarjes dhe balancimit të pushteteve, si dhe të autonomisë vendore].

Shumica e Gjykatës këtu, me sa duket, hasi në vështirësi nga Raporti i Misionit të Përbashkët të UNESCO-s të tetorit 2022. Raporti i UNESCO-s rekomandonte përfshirjen e përfaqësuesve të pushtetit vendor edhe në vetë Bordin e FMB-së. Mirëpo kjo siluronte në thelb gjithë strukturën drejtuese të FMB-së, dhe rrjedhimisht edhe Marrëveshjen e Administrimit.

Fillimisht Gjykata e mori në shqyrtim pretendimin e Kërkuesit. Më tej Gjykata u shpreh se, “bazuar edhe në rekomandimet e raportit të misionit të përbashkët UNESCO/ICOMOS të vitit 2022, [Gjykata] thekson se palët gjatë zbatimit të marrëveshjes duhet të zhvillojnë mekanizmat për pjesëmarrjen e komuniteteve lokale në administrimin e Parkut të Butrintit,” [Para. 69], pa përmendur rekomandimin e UNESCO-a që në Bordin e FMB-së të jetë një anëtar përfaqësues i pushtetit vendor.

Pavarësisht nga kjo, një paragraf më poshtë Gjykata shprehet se “ky pretendim nuk përfshihet në juridiksionin kushtetues,  ndaj nuk mund të merret në shqyrtim nga Gjykata.”[19]

Pra, Gjykata fillimisht edhe e shqyrton pretendimin, duke u shprehur për të, edhe në fund deklaron se s’mund ta shqyrtojë atë. Në jurisprudencën kushtetuese shqiptare zorr se gjendet ndonjë rast analog ku vendimi i Gjykatës të shquhet për inkoherencën e tij.[20]

7. A është lakuriq Mbreti?

Me interes të veçantë është arsyetimi i Gjykatës lidhur me pozitën e Konventës së Parisit në raport me Kushtetutën dhe të drejtën e brendshme, si dhe interpretimin e rolit parësor të shtetit dhe atributet e tij sovrane. Përgjithësisht, këtu Shumica pajtohet dhe mbështet qëndrimet e Kërkuesit. [paragrafet 81 – 87].

Arsyetimi i mëtejshëm i Gjykatës të kujton fabulën e famshme të Andersenit për Mbretin lakuriq. Analiza e Gjykatës çalon dukshëm në konstatimin e fakteve dhe interpretimin e normave e akteve të lidhura me Marrëveshjen, çka e çon Gjykatën në konkluzione të gabuara.

Kthesa në arsyetimin e Gjykatës mbështetet tek një citim “diplomatik” për Planin e Menaxhimit të Integruar [PMI-në] të Raportit të Misionit të Përbashkët të UNESCO-s.[21] Mirëpo Gjykata injoron vlerësimet e tjera kritike për PMI-në, të reflektuara gjerësisht në Raport, çka iu vu në dukje Gjykatës nga Kërkuesi.

Me të vërtetë, përtej këtij “vlerësimi” Raporti i UNESCO-s ka plot kritika thelbësore për PMI-në. Për shembull, Raporti përmend se ka pasur dy plane menaxhimi: ai real, i vitit 2013-2014, të cilin UNESCO-ja e mbështeteti, dhe ai i tanishmi, i ribërë pas 250,000 dollarësh të paguara nga AADF-ja “për të akomoduar” rolin e vetë AADF-së [citimi nga vetë Raporti i UNESCO-s]. Po ashtu, Opozita kërkoi paraqitjen si dëshmitar apo ekspert të z. Giora Solar, i cili do të kishte dëshmuar për PMI-në e parë, të mbështetur nga UNESCO-ja. Edhe pse Gjykata nuk e miratoi kërkesën e Opozitës, të paktën duhet të kishte analizuar dhe marrë në shqyrtim edhe thelbin kritik të Raportit të UNESCO-s për PMI-në.

Anashkalimi i këtij fakti e momenti thelbësor nxjerr në pah njënashmërinë e Gjykatës. Duke iu kthyer përrallës së famshme të Andersenit, mos vallë Gjykata pretendon se Mbreti lakuriq shëtitka, në fakt, i veshur nëpër qytet…?

Në vijim Gjykata kryen një kapërcim të madh alogjik, duke konstatuar gabimisht se “Ministria e Kulturës, në kuadër në administrimit (sic), mbetet përgjegjësja kryesore për mbrojtjen e vlerave të trashëgimisë kulturore” në Butrint. [Para. 8]. Sikurse do ta shtjellojmë më poshtë, Ministria përgjegjëse për Kulturën zhvishet, në fakt, nga përgjegjësitë kryesore për Butrintin.

Dhe më tej, Gjykata hidhet në kapërcimin e dytë, sa korrekt në parim, aq edhe të pambështetur nga realiteti, se forma e administrimit indirekt “nënkupton mostransferimin e përgjegjësive dhe detyrimeve kushtetuese të shtetit, pra të atyre kompetencave sovrane që nuk mund të delegohen ose  zëvendësohen.” [Paragrafi 90].

Pra, sërish, Gjykata pranon se Mbreti duhet të jetë i veshur – d.m.th. se roli parësor i shtetit as që duhet vënë në diskutim edhe në menaxhimin indirekt. Mirëpo Gjykata rreket të na mbushë mendjen se shteti nuk është zhveshur nga tagret e veta sovrane siç parasheh edhe Konventa.

Me një spërdredhje bizare logjike, Gjykata në parim i jep të drejtë Kërkuesit, në kuptimin që Shteti duhet të ruajë rol parësor. Mirëpo, pasi analizon subjektivisht dispozitat e Marrëveshjes, Gjykata arrin në përfundimin absurd që ato e realizojnë rolin qëndror mbrojtës të Ministrisë së Kulturës dhe rrjedhimisht, edhe rolin parësor të Shtetit. Duke vijuar metaforën e Andersenit, edhe pse Mbreti shëtit nudo nëpër botë, mos vallë për Gjykatën ai nuk është lakuriq?

Më tej, arsyetimit të Gjykatës i mungon koherenca juridike e logjike. Siç konstatohet në Vendim:

“Gjykata nuk vë në dyshim as skemën e administrimit indirekt të miratuar nga ligji nr. 27/2018, për sa kohë që ky model rezulton të jetë i lejueshëm nga neni 3 i Kushtetutës dhe parashikimet e Konventës së Parisit,…”[22] [theksimi yni].

Duke shkelur në thelb parimin e kufizimit të disponimit me objektin e kontestit,[23] Gjykata kinse “harron” se Ligji nr. 27/2018 mbështetet vetëm në nenet 59.1.g, 79 dhe 83.1 të Kushtetutës, dhe aspak në Nenin 3 të saj. Qëndrimi i Gjykatës është i habitshëm. Sepse vetë propozuesit, hartuesit, dhe ligjbërësit e Ligjit nr. 27/2018 nuk e kanë pasur fare parasysh nenin 3 të Kushtetutës, ku ngërthehet ruajtja e identitetit kombëtar si bazament i domosdoshëm kushtetues.[24]

Për të vërtetuar të pavërtetueshmen Gjykata mandej i përvishet një analize të gjatë “verifikuese” të zbatimit të modelit të administrimit, si zbërthehet koncepti i administrimit indirekt, dhe nëse Marrëveshja e Administrimit “respekton rolin parësor të shtetit në këtë administrim”. [paragrafet 91 – 95].

Për këtë qëllim, Gjykata i hyn verifikimit të (i) natyrës së të drejtave dhe detyrimeve të FMB-së, si dhe të drejtave, detyrave e kompetencave të shtetit, dhe (ii) nëse FMB-ja ka status të privilegjuar. Kjo do t’i shërbente Gjykatës për të analizuar nëse Shteti i ruante funksionet e veta për identifikimin, mbrojtjen, konservimin, prezantimin dhe transferimin e vlerave të jashtëzakonshme universale. [Para. 91].

8. Argumentet e Gjykatës i ngjajnë kostumit me porosi 

Recitimi nga Gjykata i dispozitave të Marrëveshjes së Administrimit duket se shërben më shumë për t’i mbushur mendjen vetes dhe për të konkluduar se:

• Meqenëse pronësia i mbetet shtetit (vetëm në letër, shënimi yni), kjo garantoka rolin parësor të tij [para. 96, fraza e pare].
• Të drejtat dhe kompetencat e FMB-së “nuk tejkalojnë ato të një administrimi të zakonshëm të pasurisë…” [para. 96, fraza 3]; dhe
• Meqenëse AADF-ja jep rreth 5 milion dollarë, kjo realizoka edhe pajtueshmërinë me nenin 17 të Konventës së Parisit për fondacionet. [para. 96, fraza 3].

Argumentet e Gjykatës (Shumicës) duken të sajuara dhe të pathemelta. Ky ka qenë, me sa duket, konkluzioni që donte të arrinte Gjykata, dhe duket se argumentet janë ndërtuar pikërisht për të dalë në atë konkluzion. Kjo i ngjan parimit: më thuaj se ç’konkluzion dëshiron që të të formuloj argumentet.

Mos vallë Gjykata harron se pronësia e shtetit në Butrint është vetëm një fiksion, njëlloj si manteli i munguar i mbretit lakuriq?

Siç e kemi theksuar më herët në këtë revistë, “… Shteti transferon tek FMB-ja thuajse gjithshka, përveç tapisë. Shteti transferon të drejtën reale të posedimit, përdorimit, shfrytëzimit, gëzimit, të drejtën për kalim mbi dhe nën Butrint, të drejtën për hyrjen dhe daljen në Butrint, kontrollin, detyrimin  e mbrojtjes, konservimit, prezantimit dhe transmetimit për brezat e ardhshëm të vlerave të Butrintit, të drejtën për të ndërtuar, operuar dhe mirëmbajtur qendrën e vizitorëve,  dhe më së fundi, edhe të drejtën për të administruar pasurinë kulturore të UNESCO-s, si dhe brendin [brand] apo markën tregtare të Butrintit. Në dorën e shtetit mbetet, pra, vetëm certifikata e pronësisë e Butrintit, ndryshe çelësat e kashtës.”

Detyrimet parësore të Shtetit Palë në bazë të nenit 4 të Konventës janë “identifikimi, mbrojtja, konservimi, prezantimi dhe transmetimi tek brezat e kaluara”. Duke e “verifikuar” modelin e pashembullt të Ligjit nr. 50/2022 me këto detyrime parësor del se, përveç identifikimit, gjithshka tjetër i transferohet FMB-së. Mirëpo Gjykata do të duhet të mjaftohej në dy dispozita kuptimplote për të arritur në konkluzione krejt të kundërta nga sa ka arritur.

9. Gjykata nuk ka shqyrtuar as përkufizimin e administrimit

Së pari, Gjykata do të duhej të krahasonte detyrimet e sipërpërmendura konventore të Shtetit Palë me vetë përkufizimin e administrimit në Marrëveshjen e Administrimit. Sipas tij:

Të drejtat e FMB-së përfshijnë, por pa u kufizuar:

• Të drejtën e përdorimit;
• Të drejtën e shfrytëzimit;
• Të drejtën e promovimit,
• Të drejtën për të caktuar dhe mbledhur tarifat;
• Të drejtën për të caktuar dhe mbledhur çmimin e biletave;
• Të drejtën e dhënies në përdorim në të gjitha format sipas Kodit Civil, Ligjit 27/2018;

Kurse detyrimet e FMB-së lidhur me Butrintin, përfshijnë por pa u kufizuar:

• Detyrimin e mbrojtjes;
• Detyrimin e ruajtjes;
• Detyrimin e promovimit.

Pra, gjykuar vetëm nga analiza e përkufizimit të “administrimit”, krahasuar apo “verifikuar” në kuadrin e Nenit 4 të Konventës, të paktën[25] tre detyrime parësore të Shtetit Palë, siç janë “mbrojtja, konservimi dhe prezantimi” i kalojnë drejtpërdrejtë FMB-së.

10. Vetë aktet burimore të Marrëveshjes e zhveshin shtetin nga prerogativat e veta

Një tjetër akt burimor tejet relevant është Marrëveshja e Bashkëpunimit midis Ministrisë së Kulturës dhe AADF-së e 24 shkurtit 2021 për themelimin e FMB-së. Marrëveshja e Bashkëpunimit referohet në Marrëveshjen objekt shqyrtimi [faqe 1. pika E], dhe Gjykata nuk mund ta përjashtonte atë nga shqyrtimit kushtetues.

Neni 11.6 i Marrëveshjes së Bashkëpunimit ka një dispozitë thelbësore për gjykimin kushtetues, që rrëzon arsyetimin dhe konkluzionet e Gjykatës. Në thelb dispozita sanksionon se anëtarët e Bordit të FMB-së “përfaqësojnë dhe mbrojnë interesat e Fondacionit” dhe “individët e propozuar … do të ushtrojnë funksionet e tyre të pavarur dhe të zhveshur nga çfarëdolloj autoriteti nga Themeluesit që e propozojnë”. [Theksimi yni].

E thënë ndryshe, Ministria i Kulturës propozon ministrin individualisht në Bordin e FMB-së për të përfaqësuar interesat e FMB-së, por jo të Ministrisë. Dhe më tej, individi ministër, anëtar i bordit, i ushtron funksionet e tij në Bordin e FMB-së i pavarur dhe i zhveshur nga çfarëdolloj autoriteti nga Ministria që e propozoi.

Atëhere si mund të flitet për rol parësor të shtetit në fondacionin e posaçëm?

Përfundimish, Shteti Palë jo vetëm që është në minorancë në Bordin e Drejtorëve të FMB-së por madje, duke gjykuar nga Neni 11 i Marrëveshjes së Bashkëpunimit, efektivisht shteti ka ndikim zero në të, sepse Kryetari i Bordit të FMB-së përfaqëson vetëm interesat e FMB-së, duke u vetëzhveshur nga autoriteti dhe detyrat funksionale si Ministër.

11. Ç’kuptojmë me administrim të zakonshëm?

Së fundi, Gjykata deklaron se modeli rregullator në Butrint është brenda kuadrit të “administrimit të zakonshëm”. Gjykata s’ka dhënë përkufizim të këtij koncepti. Ajo as nuk jep ndonjë shembull në botë me pasuri të trashëgimisë botërore (UNESCO) që zbatojnë formulën e “administrimit të zakonshëm” të imponuar në Butrint. Arsyeja? Shembuj të ngjashëm nuk ka në botë.

Fjalori i gjuhës shqipe e lidh termin “administrim” me kuptimet e foljes “administroj” si më poshtë:

“2. Kujdesem për një pasuri ose për një vlerë, që të përdoret mirë sipas rregullave ose sipas nevojave; qeveris, mbarështoj; përdor. Administroj vlerat (të ardhurat, fondet). Administron pasurinë …(pronën…).”

Pra, koncepti i administrimit lidhet pikësëpari me nocionin e kujdesjes, apo mirëmbajtjes, por jo të kontrollit apo të posedimit.

Më tej, kuptimi i mbiemrit “i zakonshëm” sipas Fjalorit të Gjuhës Shqipe është:

1. Që s’ka gjë të veçantë nga të tjerët, që s’dallohet a nuk shquhet prej të tjerëve nga ndonjë veçori; që haset shpesh, që është shumë i përhapur; që përdoret rëndom, i rëndomtë.”

Rrjedhimisht, Nocioni i “administrimit të zakonshëm” do të thotë kujdesja për një pasuri apo pronë të caktuar që ajo të mirëmbahet njëlloj dhe rëndom si çdo pasuri a pronë tjetër. Për analogji, administrimi i zakonshëm i një pallati me apartamente do të thotë kujdesja dhe mirëmbajtja e tij njëlloj si për çdo pallat tjetër.

Mirëpo vetëm krahasimi i “administrimit të zakonshëm” të sugjeruar nga Gjykata, me përkufizimin e administrimit sipas Marrëveshjes, i analizuar më sipër, tregon qartë se ajo çka parashikohet të bëhet në Butrint është gjithshka tjetër përveç një administrimit të zakonshëm, siç pretendon Gjykata.

Karakteri i jashtëzakonshëm, eksperimental i modelit të Butrintit pranohet edhe nga vetë Kryetari i Bordit të AADF-së, z. M. Granoff. Sipas tij, “ne duhet të krijonim një model për të ardhmen, që të mos ishte i zbatueshëm vetëm për Butrintin, por që mund të zbatohej potencialisht në sitet e trashëgimisë historike jo vetëm të Shqipërisë, por ndofta të mund të ishte model për botën”.^[26]

Si përfundim, Gjykata çuditërisht i vesh modelit të pashembullt rregullator të Butrintit mantelin e “administrimit të zakonshëm”. Mirëpo analiza objektive e modelit rregullator të Butrintit tregon se ai model administrimi nuk ka asgjë të “zakonshme”, asgjë të ngjashme krahasuar me modelet rregullatore në Greqi e Itali, si dy vende fqinje, kollosë në fushën e trashëgimisë kulturore botërore, dhe asgjë të “zakonshmë” të sanksionuar nga Konventa e Parisit (1972).

Mbreti, sipas opinionit të  Gjykatës, nuk qenka lakuriq.

12. Pasaktësi materiale në Vendimin e Gjykatës

Pjesë e Kërkesës së Opozitës, e përsëritur në gjykimin kushtetues, ishte edhe pezullimi i Ligjit 50/2022 deri sa Gjykata të merrte vendim. Mirëpo Gjykata në vijimësi e rrëzoi kërkesën e Opozitës. Rrjedhimisht, palët në Marrëveshje nuk u penguan në asnjë moment në realizimin e saj.

Në Vendimin e vet Gjykata përcjell edhe një pasaktësi materiale thelbësore, që deri diku tregon se sa e shkëputur ishte Shumica nga faktet dhe rrethanat konkrete të çështjes objekt shqyrtimi.

Me të vërtetë, në fund të Vendimit të saj Gjykata bën një konstatim krejt të pavërtetë:

“99. Edhe pse  pasuria  objekt  i  Marrëveshjes  së Administrimit i ka kaluar në administrim fondacionit  të  posaçëm…”

Me fjalë të tjera, Gjykata konstaton se Butrinti, të paktën qysh në datën e vendimit, d.m.th. më 24 prill 2024, i paska kaluar në administrim FMB-së.

Konstatimi nuk është i vërtetë. Prandaj Gjykata Kushtetuese ka detyrimin që ta korigjojë atë brenda dy muajve, pavarësisht nëse kjo kërkohet nga Palët. Mirëpo konstatimi i gabuar nxjerr në pah një pasaktësi materiale thelbësore të Gjykatës, që lidhet drejtpërdrejtë me gjykimin kushtetues, dhe për të cilën Gjykata duhet doemos të mbajë qëndrim.

13. Marrëveshja e Administrimit ipso jure ka rënë

Çështja është nëse Marrëveshja objekt i shqyrtimit kushtetues ndodhet apo jo në kushtet e dekadencës për shkak të tejkalimit të afatit prekluziv të ngërthyer në të. Në një rast të tillë Marrëveshja do të zgjidhej automatikisht.

Konkretisht, Marrëveshja parashikon që, duke filluar nga një datë e caktuar, ose Data Efektive, palët kanë një afat kohor brenda të cilit duhet të plotësojnë disa kushte të domosdoshme dhe të realizojnë transferimin e pasurisë, d.m.th. të Qytetit Antik të Butrintit.[27] Përndryshe Marrëveshja zgjidhet. Në momentin e tejkalimit të afatit detyrues ajo është nul.

Konkretisht, neni 6.10 parashikon se pas një shtyrjeje 30 ditore të transferimit, që kryhet me njoftim,  “Marrëveshja do të zgjidhet automatikisht pa nevojën për njoftim të mëtejshëm, përveç nëse Palët kanë rënë dakord për ta zgjatur datën e afatit për përmbushjen e këtyre kushteve, datë e cila nuk mund të jetë më vonë se 6 (gjashtë) muaj nga Data e Afatit Përfundimtar të Transferimit…”. Kjo quhet Data e Re e Afatit Përfundimtar të Transferimit.^[28]

Marrëveshja, pra, përmban kushte dhe afate zgjidhëse, në kuptimin që, në rast se këto nuk përmbushen, atëhere Marrëveshja automatikisht zgjidhet dhe nuk ka më efekt.

Për të përcaktuar Datën e Re të Afatit Përfundimtar të Transferimit duhet përcaktuar Data Efektive dhe Data e Afatit Përfundimtar të Transferimit.

               Data Efektive = 14 gusht 2022

Ligji 50/2022 përcakton në nenin 2.3 të Marrëveshjes së miratuar se Data Efektive është “data e hyrjes në fuqi të ligjit me anën e të cilit miratohet kjo Marrëveshje”. Pranohet përgjithësisht se Data Efektive, sipas përkufizimit të Marrëveshjes, është data 14 gusht 2022. ^[29]

Po ashtu, sipas Marrëveshjes, përmbushja e kushteve dhe transferimi duhej kryer 1 (një) vit pas Datës Efektive, pra më 14 gusht 2023.[30]

Data 14 gusht 2023 përkon edhe me përkufizimin e dhënë në Marrëveshje për Datën e Afatit Përfundimtar të Transferimit: “Data e Afatit Përfundimtar të Transferimit” nënkupton datën jo më të vonë se një (1) vit nga Data Efektive, ose ndonjë datë tjetër të rënë dakord nga Palët me shkrim;”.^[31]

Në asnjë moment gjatë shqyrtimit kushtetues nuk u paraqit ndonjë provë që Palët të kishin rënë dakord për ndonjë datë tjetër. Madje edhe Raporti i Misionit të Përbashkët QTB/ICOMOS i tetorit 2022 për Butrintin deklaron se Periudha Tranzitore “pritet të përfundojë më 14 gusht 2023”. [Raporti, f. 21 e 90].

               Data e Re e Afatit Përfundimtar të Transferimit = 14 shkurt 2024

Në Seancën Plenare FMB-ja deklaroi se plotësimi i kushteve dhe transferimi i Butrintit duhet të kryhej deri më datën 14 shkurti 2024. Kjo datë është 6 (gjashtë) muaj pas datës 14 gushti 2023. Besojmë se kjo datë duhet të jetë, pra, Data e Re e Afatit Përfundimtar të Transferimit.

Vetë Z. Martin Mata, Co-CEO i AADF-së dhe n/Kryetar i Bordit të Drejtorëve të FMB-së i konfimoi Zërit të Amerikës se “më datën 14 shkurt [2024] sipas kësaj marrëveshjeje duhet të ndodhte ky tranzicion”. Mirëpo, shton ai, “u kërkua nga ministria e Kulturës dhe Ekonomisë që kjo periudhë tranzitore të zgjasë edhe për disa muaj”. ^[32]  Po sa herë mund të shtyhet Marrëveshja? Dhe cili është afati zgjidhës, prekluziv i saj?

Sipas neneve 6.7 – 6.10 Palët e Marrëveshjes së Administrimit duhet të përmbushin një varg kushtesh, në afatin e parashikuar me njoftim për shtyrje 30 ditore afati, ose me marrëveshje. Ritheksojmë se, në çdo rast, data e fundit e dakordësuar nga Palët “nuk mund të jetë më vonë se 6 (gjashtë) muaj nga Data e Afatit Përfundimtar të Transferimit” që është kësisoj “Data e Re e Afatit Përfundimtar të Transferimit”.

Është mëse e qartë se afati i vetëm gjashtëmujor i shtyrë nga data 14 gusht 2023 për transferimin e Butrintit  tek FMB-ja është data 14 shkurt 2024, datë e cila përbën afat zgjidhës. Palët nuk mund ta zgjasin Marrëveshjen ad infinitum, ose përtej Datës së Re të Afatit Përfundimtar të Transferimit.

Parku Kombëtar i Butrintit, përfshirë Zonën A3, vijon të mbetet nën administrimin e Shtetit Shqiptar me status të pandryshuar juridik edhe sot e gjithë ditën, në qershor të vitit 2024. Kjo datë është përtej dhe në tejkalim të Datës së Re të Afatit Përfundimtar të Transferimit, d.m.th. të datës 14 shkurt 2024.

Rrjedhimisht, argumentohet se ndodhemi në kushtet e institutit të dekadencës (prekluzivitetit) për shkak të shkeljes a tejkalimit të afatit detyrues të Marrëveshjes së Administrimit.

14. Roli i domosdoshëm i Gjykatës Kushtetuese në këtë fazë

A ndodhemi para rastit të pashembullt kur Gjykata ka vendosur për një mosmarrëveshje kushtetuese, së cilës i ka rënë shkaku dhe objekti?  Dhe nëse po, si duhet të veprojë kjo Gjykatë e nderuar?

Së pari, Gjykata Kushtetuese është garante e Kushtetutës dhe bën interpretimin përfundimtar të saj. Në teori ajo përfaqëson modelin e kushtetuetshmërisë dhe të ligjshmërisë, që përbën themelet e Shtetit. Ajo mund të marrë vendime të diskutueshme, dhe që mund të mos pëlqehen nga palët, por ajo nuk druhet nga kjo. Ajo çka Gjykata nuk mund të tolerojë, dhe pra, duhet medoemos të ndërhyjë, është kur ndodhet para një situate “haptazi pa themel të arsyeshëm” [manifestly without reasonable foundation), për të huazuar një term nga GJEDNJ-ja.^[33]

Për më tepër, në jurisprudencën e vet Gjykata Kushtetuese ka afirmuar parimin se “veprimtaria shtetërore nuk mund të lihet të devijojë në mënyrë antikushtetuese.”  [Vendim i GJK nr. 19, dt. 21.12.2006].

Së dyti, Gjykata ka marrë juridiksion kushtetues për çështjen, e cila tashmë nuk mund të delegohet më në gjykatën e juridiksionit të zakonshëm.

Në rastin tonë ndërhyrja e Gjykates bazohet tek dispozitat e Kodit Civil. Konretisht, Titulli III, Kreu I – Veprimi juridik, [nenet 79 – 91] dhe Titulli IV, Parashkrmi i Padisë dhe Dekadenca e të drejtave, Kreu III Prekluziviteti (Dekadenca), përkatësisht nenet 137-140.[34]

Në thelb, Marrëveshja e Administrimit është veprim juridik me afat. Sipas nenit 90 të Kodit Civil, “afati është zgjidhës kur në veprimin juridik është parashikuar se pasojat e tij pushojnë në një kohë të caktuar.” Kjo është saktësisht situata ku ndodhemi lidhur me zgjidhjen automatike të Marrëveshjes si pasojë e dekadencës.

Dekadenca dhe prekluziviteti (preclusione) janë institute të lashta, të ndryshme nga parashkrimi, edhe pse kanë ngjashmëri. Dekadenca ka të bëjë me një të drejtë që duhet të ushtrohet brenda një afati prekluziv. [Neni 137 i KC.]. Dekadenca dhe prekluziviteti kanë hyrë në të drejtën shqiptare nga Kodi Civil Italian dhe trajtojnë rastet e humbjes së mundësisë së ushtrimit të një të drejte për shkak të mospërmbushjes së një afati detyrues.[34/1]

Kemi dekadencë ligjore, ose të parashkuar me ligj, dhe dekadencë konvencionale, ose të dakordësuar nga palët. Rasti ynë është hibrid – kemi edhe dekadencë konvencionale, pasi Marrëveshja është lidhur midis dy palëve, edhe dekadencë ligjore, pasi Marrëveshja është miratuar me ligj.

Afatin prekluziv e hasim edhe  në Kushtetutë. Neni 101 i saj përcakton se aktet normative të Këshillit të Ministrave “humbasin fuqinë që nga fillimi, në qoftë se nuk miratohen nga Kuvendi brenda 45 ditëve.” Madje neni 101 i Kushtetutës na ndihmon edhe në shqipërimin e termit “dekadencë”.

Si çështje e ligjit, dekadenca normalisht merret në shqyrtim nga gjykata e juridiksionit të përgjithshëm. Mirëpo rasti para nesh është i pashembullt. Goditja e Marrëshjes për dekadencë në gjykatën e juridiksionit të zakonshëm mund të sillte moskompetencë nga gjykata e vënë në lëvizje. Rrjedhimisht, çështja do të risillej në shqyrtimin kushtetues me rrugë incidentale.

Sikurse përmendëm, Gjykata Kushtetuese ka marrë juridiksion kushtetues për çështjen [paragrafi 36-46 i Vendimit]. Po ashtu, jemi ende brenda afatit dymujor qysh nga dhënia e vendimit. Rrjedhimisht, Gjykata nuk mund të mos ta shqyrtojë dhe të mos shprehet për të. Përkundrazi.

Për më tepër, neni 140 i Kodit Civil përcakton se “afati prekluziv i plotësuar merret parasysh nga gjykata …kompetente me nismën e vet, edhe pa u kërkuar nga pala e interesuar.”

Gjykata Kushtetuese merr rol vendimtar, në kuadrin e detyrimit “sua sponte”, të të parimit “iura novit curia”, si dhe parimit të shtetit të së drejtës [“veprimtaria shtetërore nuk mund të lihet të devijojë në mënyrë antikushtetuese”].

Më tej, bazuar në nenin 139 të Kodit Civil, as ministria përgjegjëse për kulturën, dhe as FMB-ja nuk kanë hapësirë ligjore, madje ligji ua ndalon shprehimisht, që të shtyjnë sine die apo ad infinitum afatin e parashikuar në Marrëveshje.[35]

Bazuar në dispozitat dhe në arsyetimin e mësipërm, Marrëveshja e Administrimit është në kushtet e dekadencës, është zgjidhur ipso jure për shkak të shkeljes së afatit prekluziv. Ky fakt duhet konstatuar nga kjo Gjykatë e nderuar.

15. Përfundime

Gjykata Kushtetuese humbi një mundësi të papërsëritshme për t’u afirmuar në rrafsh ndërkombëtar nëse do të miratonte Kërkesën e Opozitës. Natyrshëm, promotorët e tjetërsimit të Butrintit do të thonë se modeli i tyre “e kaloi testin e kushtetuetshmërisë.” Mirëpo asgjë nuk është më larg së vërtetës. Vendimi negativ i marrë me votën e kryetares Zaçaj ka vlerë relative minimale vetëm brenda Shqipërisë. Ai s’ka absolutisht asnjë relevancë apo ndikim mbi UNESCO-n dhe mbi 195 Shtetet Palë që kanë ratifikuar Konventën e Parisit.

Duke u kthyer tek diskutimi teknik, a mund të shprehet një gjykatë për një padi pa shkak dhe pa objekt? Dhe nëse është shprehur, ç’mund të bëjë gjykata në këtë rast?

Argumentuam këtu se Marrëveshja e Administrimit, e miratuar me Ligjin 50/2022, ka rënë në kushtet e dekadencës për shkak të afatit zgjidhës. Me fjalë të tjera ajo “ka humbur fuqinë.” Rrjedhimisht, ka rënë edhe objekti, edhe shkaku i vetë Kërkesës. Gjykata nuk mund të shprehet për një mosmarrëveshje pa shkak dhe pa objekt. Edhe në rast se është shprehur, pasi merr dijeni, ajo duhet të vihet në veprim duke zbatuar Kushtetutën dhe parimet e ligjshmërisë dhe të shtetit të së drejtës.

Gjykata ka dy rrugë: e para, ta injorojë faktin dhe të mos ta trazojë vendimin e vet. Mirëpo kjo do të mbulonte me vellon e pajtueshmërisë kushtetuese një akt të jashtligjshëm, sikurse është transferimi i mundshëm i Butrintit tek FMB-ja. Nga ana tjetër, edhe Ministria dhënëse e Butrintit, edhe Fondacioni marrës i Butrintit, do të ishin në kushtet e paligjshmërisë flagrante, pasi do ta ndërrmenin veprimin e transferimit bazuar në një akt të jashtëligjshëm siç është Marrëveshja në kushtet e dekadencës. Mirëpo kjo do t’i ekspozonte ato me përgjegjësi penale.

Në qoftë se Gjykata refuzon të ndërhyjë, atëhere paligjshmëria e bazuar në dekadencën hipotetikisht mund të goditet në gjykatën e juridiksionit të zakonshëm. Por kjo mund të deklarojë se, meqenëse për objektin ka marrë juridiksion dhe është shprehur Gjykata Kushtetuese, atëhere çështja duhet t’i kthehet asaj në rrugë incidentale.

Jemi, pra, përpara qarkut të mbyllur – një situate të pashembullt kushtetuese: Gjykata është shprehur për një çështje kushtetuese kur objekti dhe shkaku i Kërkesës kanë rënë, pasi Marrëveshja objekt i kontestimit kushtetues është zgjidhur ipso jure pêr shkak të dekadencës (prekluzivitetit).

Kemi mendimin që Gjykata nuk mund të lejojë që në historinë kushtetuese dhe jurisprudencën e saj t’i mbartë vetes një njollë të këtyre përmasave.

Prandaj edhe rruga e dytë, në mos e vetmja, është që Gjykata Kushtetuese të saktësojë qëndrimin e vet. Ajo mund të shprehet se Vendimi i saj nr. 34/2024 për Butrintin ka humbur efektin. Kërkesa e regjistruar para Gjykatës nuk ka më as objekt e as shkak, si pasojê e konstatimit se Marrëveshja e miratuar me Ligjin 50/2022 objekt shqyrtimi ka rënë në kushtet e dekadencës (prekluzivitetit) për arsye të efektit zgjidhës të afatit detyrues.

Krahasimisht, kjo do të ishte njëlloj sikur një akt normativ i qeverisë të vijonte të kishte efekt edhe pas 45 ditësh nga shpallja, pa pasur miratimin e Kuvendit. Çks do tê ishte antikushtetuese.

Në një vështrim më të gjerë të problematikës së ligjit organik Për Trashëgiminë Kulturore dhe Muzetë [27/2018, ose Ligji Kumbaro-Granoff], Kuvendi mund të anullojë në rrugë legjislative nenin kontrovers 172.5 të tij, për të cilin Gjykata unanimisht ka shprehur shqetësime. Kjo mund të bëhet duke rindërtuar konsensusin parlamentar përmes miratimit të Projektligjit Zhupa, që e trajton shterueshëm këtë problematikë.

Së fundi, nuk mund të shprehim habinë për mostërheqjen e Bordit të AADF—së nga modeli kontrovers i Riçard Hoxhesit në Butrint. Asnjëherë nuk është vonë për të hequr dorë nga hapi i gabuar. Shqiptarët janë në gjendje të kujdesen vetë për trashëgiminë e tyre kulturore, siç kanë vepruar për breza me rradhë, ndërkohë që dihet botërisht se AADF-ja nuk ka fare punë në projekte jashtë fushës së “zhvillimit të sektorit privat”. Shqiptarët mund të kujdesen për trashëgiminë e vet përmes asistencës së UNESCO-s, dhe në përputhje me normat, parimet dhe përvojën e saj, siç bën e gjithë bota.

Sa i takon zyrës së USAID-it në Shqipëri, e cila e ka mbështetur symbyllurazi AADF-në, mund t’i kujtojmë asaj se Shërbimi Kombëtar i Parqeve në SHBA ka përvojën më të mirë në botë për administrimit të parqeve kombëtare. Ish-kongresmeni J. DioGuardi pat sugjeruar ngritjen e një partneritet midis Butrintit dhe çfarëdo Parku Kombëtar në SHBA, ku shqiptarët të përfitonin dhe të mësonin direkt nga përvoja amerikane në menaxhim. Financimi i këtij partneriteti mund të bëhej nga AADF-ja, pa u përfshirë fare kjo e fundit as në menaxhim dhe as në ndonjë aspekt tjetër që lidhet me këtë pasuri të listës së UNESCO-s. Para se të mbështeste në mënyrë të pakushtëzuar modelet eksperimentale të AADF-së në Shqipëri, të kritikuara edhe nga organizmat e UNESCO-s, do të ishte e këshillueshme që zyra e USAID-it në Shqipëri të promovonte modelin e mirëfilltë amerikan, atë të menaxhimit të drejtpërdrejtë dhe ekskluziv të Parqeve Kombëtare Amerikane nga vetë qeveria amerikane. Madje ishte vetë ky model që frymëzoi UNESCO-n në hartimin e Konventës së Parisit (1972), pikërisht me rastin e 100 vjetorit të themelimit të Parkut të parë Kombëtar në Botë, Parkut Kombëtar të Gurit të Verdhë [Yellowstone National Park].

 

(c) 2024 Agron Alibali. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është krijuar me Leonardo.ai.

---

[1] Autori ka përfaqësuar si avokat palën kërkuese në gjykimin kushtetues. Pikëpamjet e shprehura në këtë artikull janë vetëm të tij. Vendimi nr. 34, dt. 24.04.2024 [34/2024], botuar në Fletoren Zyrtare nr. 94, 5 qershor 2024, ff. 10415 – 10426, tek https://qbz.gov.al/eli/fz/2024/94/69fdc6ec-edc6-4993-bd1a-e734d8cefbb9

[2] Votuan pro qeverisë Kryetarja, Holta Zaçaj, dhe Anëtarët Fiona Papajorgji, Sandër Beci, Marjana Semini, Genti Ibrahimi.

[3] Librin e Riçard Hoxhesit e kemi trajtuar në tri pjesë në këtë revistë. Kemi borxh edhe pjesën e fundit.

[4] Rregullorja për Procedurat Gjyqësore të Gjykatës Kushtetuese, Neni 39.5 – Diskutimi dhe marrja e vendimit. “I pari voton gjyqtari relator, e më pas gjyqtarët e tjerë, sipas vjetërsisë në detyrë, duke filluar nga më i riu. Kryetari i Gjykatës voton i fundit. Nuk lejohet abstenimi.”

[5] Shih, p.sh. “Kronikë e një vendimi të paralajmëruar” botuar në këtë revistë më 4 dhjetor 2023.

[6] Cilësimi “kontrovers” nuk është i yni: “…Hodges has produced an important, at times controversial introduction to the site of Butrint…” James Higginbotham, Bowdoin College, NECJ 44-4

[6/1] Tek Spatialities of Byzantine Culture from the Human Body to the Universe, Myrto Veikou and Ingela Nilsson, Leiden; Boston : Brill [2022], f. 128.

[7] Kritikat për Ligjin Kumbaro-Granoff i kemi parashtruar së pari në faqet e kësaj reviste më 1 qershor 2020.

[8] Qysh në vitin 2014 AADF-ja u angazhua tërësisht për “reformën ligjore në trashëgimi” me një financim prej 155,328 dollarësh. [Dokumentacioni i KM paraqitur para GJK-së].

[9] Neni 172 nuk iu nënshtrua shqyrtimit për pajtueshmëri kushtetuese për shkak të tejkalimit të afatit kundërshtues dyvjeçar. Megjithatë, moskundërshtimi brenda atij afati nuk do të thotë se neni 172 në vetvete është në pajtim me Kushtetutën.

[10] Mendim i pakicës i Gjyqtarit Ilir Toska, Vendimi 34/2024, paragrafi 14-17, FZ 94/2024 f. 10471.

[11] Mendimi i pakicës i gjyqtares Elsa Toska, Vendimi 34/2024, paragrafi 12-20, FZ 94/2024 f. 10461-10462.

[12] Ndërkohë që Gjykata Kushtetuese shqyrton vetëm pajtueshmërinë me Kushtetutën të normës abstrakte të miratuar me një akt normativ me fuqi të përgithshme dhe erga omnes, modus operandi i Kuvendit lidhur me Ligjin 50/2022 është miratimi me ligj i një kontratë administrative, duke u vetëinsuluar nga kontrolli në juridiksionin e zakonshëm gjyqësor të ligjshmërisë së saj.

[13] “Rasti i konfliktit të interesit është gjykuar në gjykatë kushtetuese dhe në fund ka mbetur peng i një konflikti midis dy opozitave a tre opozitave, a shtatë opozitave sa janë, që kanë çuar për të njëjtën gjë dy ankesa të ndryshme, dhe gjykata kushtetuese në një farë mënyre ka dashur që ti japë përgjigje edhe njërës edhe tjetrës dhe ka sjellë për parlamentin një vendim të pazbatueshëm. Pse të pazbatueshëm? Për një arsye shumë të thjeshtë. Gjykata Kushtetuese mund të rrëzojë ligjet që bën parlamenti për mos përputhje me Kushtetutën. Gjykata Kushtetuese nuk mund të urdhërojë se si votojnë deputetët, është e pamundur. Është teorikisht dhe teknikisht e pamundur. Sepse vota e çdo deputeti është sovrane.”  Intervistë në Real Story, Gazeta Dita, 16 prill 2024.

[14] Edhe siç u përmend në Poshtëshënimin [8] më lart, qysh në 2014 AADF-ja paska pasur synimin që të imponojë në Shqipëri modelin e pashembullt rregullator të kontrollit përmes menaxhimit indirekt të pasurive të trashëgimisë botërore, ku shteti zhvishet nga roli i vet parësor, paçka se ky model nuk zbatohet askund në SHBA, apo në botë.

Shih “AADF is providing the necessary legal assistance to finalize the law and pass Parliament by 2015. This project was initiated to provide an independent management of Butrint National Park as a stand-alone site. The new law combines the advantages of running the site as a private enterprise, and at the same time maintaining its public interest intact. The model introduced through the legal reform will make the Park institutionally and financially independent, and thus help overcome its current struggles.”  Për më shumë, shih http://www.aadf.org/project/legal-reform-in-cultural-heritage/

Sipas deklarimeve të z. Cafo Boga, ish anëtar i Bordit të AADF-së, të paktën ai nuk ka qenë në dijeni të planeve të tilla dhe nuk ka miratuar gjë në kuadrin e detyrave të tij kontrolluese si anëtar i Bordit.

[15]  Çuditërisht, Gjykata nga një anë bashkohet me shqetësimin e opozitës, por nga ana tjetër e rrëzon atë. “Për  rrjedhojë,  në  vlerësimin e Gjykatës ky pretendim është haptazi i pabazuar”. Paragrafi 65 i Vendimit.

[16] Gjyqtarja Bejtja godet ashpër edhe vetë Marrëveshjen, e cila sipas saj “e kanë vënë në pamundësi shtetin shqiptar të ushtrojë detyrimet dhe përgjegjësitë e tij sipas Kushtetutës dhe Konventës së Parisit,” duke ngritur dyshime “edhe për ardhjen e pasojave të dëmshme dhe të parikthyeshme e të  pariparueshme”. [para. 26]. Mendimi i pakicës i gjyqtares referuese Sonila Bejtja, Vendimi 34/2024, FZ 94/2024 f. 10462-10468.

[17] Gjyqtarja Xhaferllari vuri në dukje se praktika e miratimit me ligj të një kontrate administrative:

(i)“deformon funksionin  ligjvënës  të  Kuvendit, dhe “e  largon  atë nga funksioni kontrollues në një republikë parlamentare;” [para.  8];

(ii)“denatyron sistemin normativ të vendit”, sepse  “një ligji të tillë [me dy nene e katër rreshta) – i mungojnë karakteristikat e aktit normativ – ai është  pa përmbajtje, nuk  rregullon situatë dhe sjellje në mënyrë të përgithshme”… , “duke u shndërruar, për pasojë, në një akt të pushtetit publik jashtë nomenklaturës”. [ para. 9]; dhe

(iii) meqenëse “marrëveshja nuk përbën akt normativ, veshja e saj me ligj e përjashton  nga juridiksioni i zakonshëm gjyqësot”. [para. 10].

[18] Mendimi i pakicës i gjyqtares Marsida Xhaferllari, Vendimi 34/2024, FZ 94/2024 f. 10455-10459.

[19] Vendimi 34/2024, paragrafi 70, FZ 94/2024 f. 10446.

[20] Por ka edhe më.  Gjykata Kushtetuese ka anashkaluar një numër të rëndësishëm të shkaqeve të Kërkesës dhe argumenteve të Kërkuesit. Më tej, rezulton se Gjykata ka përditësuar Rregulloren e vet gjatë procedurës së gjykimit kushtetuese pa njoftuar palët në gjykim. Rregullorja për Procedurat Gjyqësore të Gjykatës Kushtetuese u ndryshua me vendimin nr. 13, datë 31.10.2023 të Mbledhjes së Gjyqtarëvë.  Këto veprime ngrenë pikëpyetje të ligjshme lidhur me zbatimin e parimit të procesit të rregullt ligjor, të sanksionuar edhe në Konventën Evropiane të të Drejtave të Njeriut.

[21] “…Plani i menaxhimit të integruar është një bazë e shkëlqyer për menaxhimin e ardhshëm të Parkut Kombëtar të Butrintit (shih faqen 16 të raportit në gjuhën angleze)”, para. 88 i Vendimit Nr. 34/2024.

[22] Paragrafi 90 i Vendimit, f. 10451.

[23] Neni 48 i Ligjit organik të Gjykatës Kushtetuese.

[24] Pa përmendur faktin që vetë Ligji n. 27/2018 nuk ishte mbështetur fare as në Konventën e Parisit (1972), siç vërejti me mprehtësi deputetja I. Zhupa, bazuar në Relacionin Mbështetës të ligjit, të përcjellë nga Këshilli i Ministrave.

[25] Mirëpo gjykuar nga projektet e ardhshme të reklamuara, duket se FMB-ja do të përfshihet edhe në detyrimin e identifikimit dhe të transferimit tek brezat e ardhshëm sepse (i) ka plane për kthimin e Butrintit në sit miks, dhe (ii) vetë Neni 9 i Statutit të FMB-së nuk vendos kufi kohorë në veprimtarinë e tij.

[26] “we had to create a model for the future, not just that would be applicable for Butrint, but that could be potentially applicable to historical heritage sites not just across Albania, but maybe it would be a model for the world…” [theksimi yni]. Video promocionale në fqen e AADF, 13 janar 13, 2022, tek https://www.facebook.com/watch/?v=3018518638414583

[27] Nenet 6.7-6.9. të Marrëveshjes, f. 15.

[28] Neni 6.10 i Marrëveshjes së Administrimit, f. 15.

[29] Siç dihet, më 14 korrik 2022 Kuvendi i Shqipërisë, me Vendimin nr. 61/2022 rrëzoi Dekretin nr. 13 703, datë 20 qershor 2022, të Presidentit të Republikës për Kthimin e Ligjit 50/2022 dhe pra, miratoi Ligjin. Vendimi i Kuvendit hyri në fuqi menjëherë. Vendimi u botua në F.Z. nr 108 më 29 korrik 2022 dhe ka hyrë në fuqi 15 ditë më pas. Shih paragrafin 7  të Vendimit të Gjykatës Kushtetuese.

[30] Data e Transferimit, “…nuk mund të jetë më e vonë se Data e Afatit Përfundimtar të Transferimit” [Neni 6.1].

[31] Marrëveshja e Administrimit, Pika 1 Përkufizime, faqja 5.

[32] Fondacioni Shqiptaro Amerikan reagon për Raportin e UNESCO-s për Butrintin, Raimond Kola, Zëri i Amerikës, 18 shkurt 2024, https://www.zeriamerikes.com/a/7492608.html

[33] Shih Vendimet e GJEDNJ “Association for solidarity with Jehovah Witnesses and Others v. Turkey*, nos. 36915/10 dhe 8606/13, 25 maj 2016, dhe Beyeler v. Italy [GC], no. 33202/96, ECHR 2000-I, paragrafi 113.

[34] Ligji organik i Gjykatës Kushtetuese [Neni 1.2], përcakton se “për çështje që lidhen me procedura që nuk rregullohen nga ky ligj apo nga Rregullorja e Gjykatës Kushtetuese, Gjykata Kushtetuese merr parasysh edhe dispozitat ligjore që rregullojnë procedurat e tjera, duke marrë në konsideratë natyrën ligjore të çështjes”.

[34/1] Për më tepër lidhur me këto dy institute shih:  Preclusioni e decadenze nel riformando processo civile: una soluzione che guarda al passato?, in Foro Padano, 3/2015, II, 44 https://gallettoeassociati.it/wp-content/uploads/2020/02/98.-Preclusioni-e-decadenze-nel-processo-civile.-Una-riforma-che-guarda-al-passato..pdf

[35] Konkretisht, neni 139 i Kodit Civil përcakton në mënyrë taksative se:

“Palët nuk mund të ndryshojnë urdhërimet ligjore që rregullojnë prekluzivitetin, dhe as mund të heqin dorë nga afati prekluziv i plotësuar kur ky afat është caktuar me dispozita ligjore të veçantë.”