Në kuptimin e ngushtë, etimologjia është historia e një fjale, përfshi prejardhjen e saj dhe fjalët që rrjedhin prej saj (Britannica); por njëherazi, edhe hetimi a investigimi shkencor i kësaj historie të fjalës, që në epokën e sotme bëhet me metodat dhe gjetjet e gjuhësisë historike-krahasuese.
Etimologjia e shqipes i ka fillimet mbase që me Leibniz-in dhe autorë të tjerë të kohës, por si degë e dijes u lind dhe u rrit brenda dijes indo-europiane; fjalorin e parë etimologjik të shqipes e ka hartuar Gustav Meyer-i. Pa lënë jashtë autorë vendës dhe arbëreshë, që janë marrë me etimologji – si Kristoforidhi, Kamarda dhe të tjerë, etimologu më i rëndësishëm, në albanologjinë shqiptare, mbetet Eqrem Çabej dhe vëllimet e tij të Studimeve Etimologjike.
Punën e Çabejt nga njëra anë, por edhe të Meyer-it, Pedersen-it, Jokl-it dhe dijetarëve të tjerë që janë marrë me etimologjinë e shqipes, e ka sistemuar dhe çuar më tej Kolec Topalli, në Fjalorin e vet etimologjik.
Me këtë shkollë historike-krahasuese, të etimologjizimit shqip, gjithnjë kanë bashkudhëtuar përpjekje pak a shumë amatoriale, që janë munduar ta gjejnë prejardhjen dhe ta rrëfejnë historinë e fjalëve shqipe jashtë kornizimit historik-krahasues të indo-europianistikës, me metoda jo-konvencionale dhe, si rregull, jo shkencore.
Kohët e fundit, këto përpjekje kanë dalë në mainstream, dhe shpesh qëllon t’i shohësh folk-etimologët të mbrojnë dhe të demonstrojnë tezat e tyre në publik, veçanërisht në televizion, por edhe në botime të përcjella me interes nga lexuesi, brenda dhe jashtë Shqipërisë. E veçantë këtu nuk është gjallëria e tyre, por një lloj agresiviteti që po shprehin kundrejt etimologjisë standard; dhe prirja për t’i paraqitur rezultatet si korrigjime “patriotike” të një dijeje si etimologjia shqip, e cila përndryshe paskësh rënë në duar njerëzish të paguar nga armiku (serbi dhe greku).
Folk-etimologët nuk janë të organizuar, as përdorin të njëjtat parime dhe metoda. Praktika e tyre ka më shumë natyrë artizanale, të improvizuar; dhe një pjesë e madhe e tyre nuk e kanë përgatitjen profesionale për t’u marrë me kërkime gjuhësore, dhe aq më pak me kërkime në lëmin e historisë së gjuhës. Energjia duket se u vjen nga bindja se, për punë të tilla, mjafton mendja e mprehtë dhe njohja intuitive e gjuhës amtare; në kombinim me zellin patriotik dhe dëshirën për t’i dalë zot shqipes së nëpërkëmbur nga dija zyrtare.
Këtu e më poshtë do të merrem me atë lloj aberracioni të studimit të gjuhës, ku folk-etimologët, ose paretimologët – siç quhen ndryshe – e shpërfillin përmasën historike të prejardhjes së fjalës, dhe merren kryesisht me motivimin e saj, përmes analogjive të improvuara.
Meqë nuk jam nisur t’u jap vlerësime autorëve individualë, po marr vetëm një shembull kampion, nga punimet e Agron Dalipajt, për të treguar si procedon ky autor.
Dhe pikërisht, për etimologjinë e fjalës DOGANË.
Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe e përkufizon DOGANËN si “Institucion shtetëror, i cili merret me kontrollin e mallrave që hyjnë ose që dalin nga një shtet në një shtet tjetër, si edhe me caktimin e me arkëtimin e taksave të parashikuara për to; pika ose vendi në kufirin shtetëror a në një aeroport, ku bëhen këto veprime; ndërtesa e këtij institucioni.”
Etimologët e sjellin shqipen DOGANË nga italishtja dogana, e cila nga ana e vet vjen nga një formë më e vjetër doana ose dovana dhe ka hyrë në italishte nga arabishtja vulgare duwān, deformim i arabishtes dīwān që ajo vetë e ka prejardhjen nga persishtja, me kuptimin “regjistër, zyrë”. Fjalën e ka edhe frëngjishtja, si douane, të dokumentuar që në vitin 1281, si dohanne; dhe që ajo gjuhë besohet se e ka marrë nga latinishtja mesjetare e Sicilisë, doana, dovana. Për spanjishten aduana mendohet se ka hyrë drejtpërdrejt nga arabishtja al-diwan (الديوان); që në arabishten e Andaluzisë kish marrë formën addiwán; a-ja nistore e fjalës spanjishte i detyrohet nyjës al- të arabishtes.
Kemi të bëjmë me një fjalë teknike, që emërton një praktikë dhe institucion tregtar specifik; fjalë të tilla qarkullojnë lirisht nga njëra gjuhë në tjetrën, së bashku me praktikën përkatëse. Etimologjia e fjalës, pavarësisht se në cilën gjuhë, është edhe histori e doganës si praktikë të bashkëlidhur me tregtinë midis njësive administrative dhe si institucion pjesë të kufirit midis dy vendeve, shteteve ose hapësirave të ngjashme. Edhe përhapja e kësaj fjale, nga arabishtja në italishte, venecianishte (doana), spanjishte, katalanishte dhe frëngjishte, por pa lënë jashtë edhe shqipen, i referohet tregtisë në një zonë gjeografike specifike, si Mesdheu, dhe një periudhe historike të caktuar, si Mesjeta. Pjesëmarrja e shqipes në këtë izoglosë, tregon se bregdeti dhe në përgjithësi trojet e Arbrit kanë qenë përfshirë në këmbimet tregtare me vendet mesdhetare; dhe pikërisht gjatë periudhës kur italishtja – nga ka hyrë fjala në shqipe – adoptoi formën dogana.
Tani, A. Dalipaj sjell një etimologji krejt tjetër për fjalën shqipe doganë, por jo pa kritikuar më parë etimologjitë e sjella deri më sot. Shkruan:
Çabeji (SE III 276) e sjell nga it. dogana me burim prej turq. (pers.) divan. Të njëjtin mendim pa etimologji mbështet edhe Topalli (FEGS 397).
Por vetë turqishtja, për fjalën doganë të shqipes, përdor gümrük, që nuk ka asnjë ngjashmëri me shqipen. Nga ana tjetër fjala divan në turqisht ka po atë kuptim si në shqip: (divan = kanape). Ndërsa në persisht fjala divan ka kuptimet: korridor, kanape pa mbështetëse, por kurrsesi kuptimin doganë! Por këta janë Çabeji dhe Topalli dhe, meqë janë akademikë zyrtarë, mund t’u besohet çdo absurd që shkruajnë. Mbase planifikimi për të shkombtarizuar çdo fjalë të shqipes i ka shtërnguar të pranojnë dhe të tilla marrina!
Nuk më rezulton që Çabej të ketë thënë gjëkundi, se italishtja dogana është me burim prej turqishtes (pers.) divan; këtë mund ta verifikojë kushdo, në faqen 276 të Studime Etimologjike III. Që divan në persishte dhe në arabishte e ka edhe kuptimin e “regjistrit,” këtë e konfirmon edhe vetë titulli i Divanit të Nezimit, të cilin edhe Dalipaj do ta ketë dëgjuar; prandaj kritika që bën ky autor është – si edhe në raste të tjera – në hava, për të mos thënë dashakeqe.
Pas hyrjes kritike, vjen edhe pjesa mirëfilli propozitive e etimologjisë:
E vërteta e fjalës ndodhet brenda fjalës. Në doganë mbahen taksa doganore për futjen e mallrave dhe shteti DO një vlerë mbi mallin (GJAnë) që futet në kufi (në një ANë të territorit shtetëror). Ndaj, duke bashkuar fjalët me shkronja kapitale në fjalinë e fundit, marrim:
DO + GJA + ANË = DOGJANË = DOGANË, ku:
DO = detyrimi që DO shteti,
GJA = sasia e vlerës që i takon shtetit
ANË = institucioni në ANË të shtetit, në kufi ku ndahet me shtetin nga ku futet malli.
Fjala ka dhe një pozim të dytë etimologjik shumë domethënës. Duke qenë se shteti i ndal një pjesë të vlerës së mallit tregëtarit në kufi, DOGANË quhet vendi ku shteti nDA GJANË = ndan pjesën e vet nga GJAja (malli) i tregëtarit dhe: nDA GJANË = DA GJANË = DA’GJANË = DO’GJANË = shteti DO GJANË e vet = do pjesën e vet dhe nDA GJANË. DA GJANË dha DAGJANË > DAGANË > DOGANË dhe kjo fjalë e ka kuptimin ose shteti DO GJANË = do pjesën e vet, ose nDA GJANË = ndan gjënë mallin ose vlerën e tij në pjesën që i takon shtetit dhe pjesën që i mbetet tregëtarit.
Kjo etimologji e shqipes përmban brenda gjithë logjikën e ngjizjes së fjalës dhe tregon se sa e pavlerë dhe ashkencore është gjithë etimologjia e akademikëve tanë.
Përfundimisht fjala doganë është puro shqipe dhe shumë më e vjetër se sa të shfaqeshin turqit. Italishtja e ka marrë këtë fjalë nga shqipja dhe kjo përmban rëndësi të madhe historike, pasi dogana tregon institucion shtetëror dhe mund të jetë që nga koha e shtetit Ilir. Nëse persishtja ▪︎DIVAN u duket si burim i fjalës, mund të themi se dhe fjala DIVAN (në kuptimin kanape) tregon funksionin mbajtës (divani mban njeriun që rri apo shtrihet mbi atë). Ndaj, DIVAN = DIBAN = TIBAN = TËBAN = TË mBAN. Në këtë kuptim, edhe dogana TË mBAN një vlerë nga malli, por gjithsesi përligjia etimologjike e këtyre dy fjalëve ndodh vetëm në shqip.
Fjalët i takojnë gjuhës në të cilën etimologohen dhe [doganë] e [divan] i kthehen fondit themelor leksikor të shqipes, deri sa dikush të sjellë një tjetër etimologji më bindëse se sa kjo që jep shqipja.
E solla të gjithë citimin, sepse ashtu do të shihet më qartë metoda e analizës së këtij autori, i cili etimologjinë e vet e bazon në motivimin e fjalës, nëpërmjet ndarjes së saj në pjesë më të vogla: DO + GJA + ANË, të cilat u korrespondojnë tre fjalëve të tjera shqipe. Ai beson se fjalët e shqipes – dhe me gjasë edhe të gjuhëve të tjera, kur këto nuk i kanë marrë nga shqipja – përftohen nëpërmjet përngjitjes të fjalëve të tjera të shkurtra, të cilat zakonisht formojnë një fjali të shkurtër – kanë predikativitet. Për shembull, te doganë, ai dallon foljen DO; e cila në një version të dytë shndërrohet në DA (nDA), që nuk është tjetër veçse operatori algoritmik magjik i P. Zhejit. Edhe DIVAN e persishtes nuk mbetet pa etimologji: vjen nga shqipja TË MBAN, nëpërmjet rrugëtimit rokambolesk DIVAN = DIBAN = TIBAN = TËBAN = TË mBAN. Tek e fundit, edhe dogana, thotë Dalipaj, “të mban” një vlerë nga malli.
Çfarë mungon te kjo trajtesë është përmasa historike e etimologjisë dhe e vetë institucionit të doganës – autori e trajton fjalën DOGANË si të ishte formulë e një komponimi kimik, p.sh. H2SO4 dhe gjen atje atomet përkatëse – fjalët e shkurtra, që aq i ka për zemër. Por ai nuk sjell asnjë arsye, pse këto tre fjalë shqipe, DUA, GJË dhe ANË, janë bashkuar me njëra-tjetrën, për të krijuar DOGANË; dhe as sjell ndonjë shembull mbështetës, si ky lloj kombinimi kaq i çuditshëm ka funksionuar për fjalë të ngjashme. Në shpjegimin e tij, DOGANË është edhe rregulla e vetvetes.
Si metodë shpjegimi, kjo e zbërthimit horizontal të fjalës në pjesë nuk është origjinale – sepse e gjen edhe në lashtësi edhe në mesjetë, kur gjuhësia historike ende nuk ishte konsoliduar; dhe kur nuk kuptohej mirë dinamika e ndryshimit gjuhësor. Mendja paralogjike nuk e pranon lehtë arbitraritetin e fjalës – dhe kërkon të vendosë barazime midis elementeve të saj kuptimore dhe morfemave ose, edhe më keq, rrokjeve; duke i lexuar fjalët si të ishin fjali në miniaturë. Paretimologët e shqipes janë të vonë në këtë lojë. Si rregull, ata refuzojnë të kuptojnë se fjalëformimi, ose krijimi i fjalëve me ndajshtesa ose kompozim, ndjek rregulla që janë po aq të rrepta sa edhe ato të gramatikës – dhe besojnë se gjuha, ose folësit e gjuhës, mund të krijojnë fjalë lirisht, nëpërmjet përngjitjes; edhe pse, në krahasim me ndajshtesimin dhe kompozimin, përngjitja është pothuajse përjashtimore. Edhe në ato raste kur duket sikur fjalët e ruajnë predikativitetin dhe paraqiten si fjali në miniaturë, siç ndodh me kompozitat dëshirore dhe urdhërore të tipit qoftëlargu, shtojzovalle, largneshi, gojëmbylluri, etj., rregullsia gjithnjë mund të gjurmohet. Nga ana tjetër, analiza morfo-leksikore e një fjale, që shquan atje temën dhe ndajshtesat, nuk mund të zëvendësohet nga ndarja e fjalës në rrokje dhe pastaj përqasja e rrokjeve me tema a fjalë të njohura njërrokëshe të gjuhës përkatëse ose të një gjuhe tjetër.
Metodologjikisht, kësaj “etimologjie” nuk i hyn fare në punë historia e fjalës – dhe shpjegimi abstrakt nëpërmjet shqipes parakupton që prej shqipes (ose proto-shqipes) fjala të ketë shkuar jo vetëm në italishte, si dogana, por edhe në gjuhë të tjera, si spanjishtja, frëngjishtja, katalanishtja dhe vetë arabishtja: edhe pse historikisht nuk do të ishte e lehtë të shpjegohej si ka ndodhur kjo. Aq më tepër që etimologjia e Dalipajt i shkon shqipes doganë dhe italishtes së vonë dogana, por jo formës më të vjetër dhe të dokumentuar të fjalës në italishte, si doana, në frëngjishte douane dhe në spanjishte aduana. Ndryshe nga shqipja, gjuhët romane – si këto që përmenda – janë dokumentuar herët, dhe atje mund të ndiqet hap pas hapi ecuria e formave të fjalëve dhe ndryshimeve fonetike.
Nëse ka një parim teorik, ku mbështeten etimologji të tilla si kjo e Dalipajt, këtë mund ta formulojmë kështu – shumica e fjalëve shqipe etimologjizohen duke i ndarë (arbitrarisht?) në rrokje, ku secila rrokje i përgjigjet një fjale shqipe elementare. Dhe meqë këtë ndarje mund ta vazhdojë njeriu edhe në gjuhë të tjera, asgjë nuk e pengon përfundimin që çdo fjalë, e çdo gjuhe, mund të etimologjizohet nëpërmjet shqipes. Për shembull, Dalipaj shpjegon fjalën ÇIBUK (huazim nga turqishtja) si KUPË PIQ, ose KUPË QË PI, meqë atje digjet (piqet) duhani; dhe për këtë i mjafton ndarja në rrokje dhe disa ndërkëmbime të thjeshta mes shkronjave; ndërsa fjalën GJERAQINË si “gjë era qin”, meqë ka një mit sipas të cilit ky shpend mbarset nga era.
Për mua nuk ka gjë shkencore në këto lojëra zbavitëse – sikur të mos pretendonte vetë autori i tyre, se me to mund të rrëzojë punën e etimologëve të shqipes, të cilën e quan “të pavlerë dhe ashkencore”, dhe të nxitur nga vullneti “për të shkombëtarizuar çdo fjalë të shqipes.” Aq më tepër që heuristika e tij, nëse mund të flas kështu, nuk bën dallim midis etimologjisë reale të një fjale, e cila gjithnjë duhet të jetë synim i punës së etimologut, edhe kur nuk arrihet dot; dhe etimologjisë “së mundshme” (possible), e cila – me kombinimin e duhur në tavolinë – mund ta nxjerrë fjalën GJERAQINË edhe nga acidi sulfurik.
Gjithsesi, këto trajtesa dhe parashtresa janë kaq larg dijes, saqë nuk duhej të kishin kontakt me të – po aq sa ç’nuk ka kontakt prestidigjatori që nxjerr macen nga kutia, për të zbavitur fëmijët, me Schrödinger-in dhe macen e tij të pezullt. Problematike nuk është këtu qasja ahistorike paretimologjike në vetvete, por vendosmëria për t’iu imponuar dijes me argumente pseudo-patriotike dhe veçanërisht sulmet kundër dijetarëve që kanë kontribuuar në etimologjinë e fjalës shqipe dhe në historinë e gjuhës. Ndonjëherë madje duket sikur është kjo vendosmëri dhe ky vullnet, për të rrëzuar figura si Çabej dhe vepra si Fjalori etimologjik i Topallit, që e nxitin autorin të prodhojë “etimologji” rregullisht absurde dhe t’i përcjellë si dije. Siç e dëshmon Dalipaj vetë dhe siç mund ta verifikojë kushdo që ndjek videot e shumta të Dalipajt në YouTube, të ftuar nga ajka e gazetarisë televizive të Tiranës, veprimtaria e tij gëzon simpati të madhe në publik; librat e tij shiten dhe fjala e tij dëgjohet si të ishte fjalë e njeriut të urtë, në mos profet.
© 2023 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi në kopertinë është krijuar me AI.
[Dalipaj – Da lip aj]
“Ai që lyp me nda.”
Po “nda/da” = “do” kështu që për rrjedhojë “Ai që lyp me dashtë” ose “Ai që lyp me u dashtë”.
Më tutje kemi edhe “nda/da=ndy” kështu që për rrjedhojë “Ai që lyp me ndy”.
[Dashuri – Da shurr i]
Ndarja në mënyrë Moisike e pellgut me anë të rrëkesë së shurrës duke shkaktuar ndjesinë e turpit dhe neverisë nga stërkalat që të kërcejnë në trup, e shprehur në fund me anë të pasthirrmës fëminore “iiiii”.
Si mund te harxhohet koha me …..aj?
Kam takuar dikur nje “etymolog” i cili emrin “Stamboll” e shpjegonte nga shqipja “ stane boll”. Emisionet e tv shqiptare te pakten ato te postuara ne YouTube jane te mbushura me “albanologe” te tille te cilet i thone miletit ate qe ka qejf te degjoje se shqipja eshte gjuha te cilen folen majmunet e lashte kur zbriten sefte nga pemet .Kam pershtypjen se atmosfera gurmazprerese e shkaktuar nga politika e viteve 90te eshte zevendesuar, nga euforia e hashashit shpirteror qe i japin miletit keta lloj “albanologesh”.
Stambolli quhet përndryshe Istambyl dhe është ndërtuar në ngushticën ku brigjet janë më afër njëri tjetrit dhe ISTAMBYL = ISHT A MBYLL = është atje ku deti mbyllet më shumë. Edhe fjala AMPULË me metafonientizmin p:b (si te papa : baba) jep AMPULË = AMBULË = AMBYLLË = Asht e MBYLLË.
Ju, a keni një mendim më origjinal se si mund të jetë më shkencërisht etimologjia e këtyre dy fjalëve?
Gojet e liga thone se fjala Stamboll vjen nga greqishtja “is tin polis” do te thote drejt qytetit.
Nejse kjo puna e albanologjise mund te krahasohet me futbollin .Ndersa Shqiperia mund te kete vetem nje grusht te vogel futbollistet elitare ,ka rreth 3 milione trainere dhe eksperta futbolli te cilet ndihen me te dijshem nga traineri i kombetares .
“Is tin poli” është një etimologji popullori si “ha merr ik”. Përndryshe çdo qytet do qyhej “is tin poli”.
Gjuha emërton të veçantën dhe e veçanta istambulit është se ndodhet te mbyllja më e ngushtë e brigjeve të detit. Çdo etimologji që nuk njeh parime, është etimologji popullore.
Deri me tani kjo eshte etimologjia me shkencore per Stambollin.
Mund te sjell edhe nje rast tjeter ne mbeshtetje. Pikerisht Bylis : (m)byll isht = mbyllur eshte, se Bylisi ashtu eshte , i mbyllur maje nje kodre. Fakti qe “m” mungon nuk eshte problem sepse nenkuptohet qe ne gjithe ate rruge qe ka bere per te ardhur deri tek ne doemos dicka do humbiste rruges. Po thuaj shyqyr qe ka humbur vetem nje germe se ec ta zbertheje pastaj.
Kjo etimologji per Stambollin ka edhe nje mbeshtetje ne nje rruge tjeter. Sic dihet Stambolli ne lashtesi quhej Byzantium, qe mund ta zberthejme keshtu : byza n’tin qe do te thote “buza ne tine”. Tine sipas fjalorit te shqipes do te thote lym, ledh, po lym pa uje nuk ka. Pra duke permbledhur ,Byzantium = buza e ujit.
Merret me mend qe ata fshataret greke te Bizantit nuk kishin fantazine dhe saktesine e turqve te Anadollit (= anes dolen, ose dolen nga ana e anes, shkurt nga prapa diellit), te cilet thane vertete ” buze ujit” po “asht e mbyllet” ama. Dhe ashtu mbeti edhe sot e gjithe diten.
Ka nje problem te vogel po qe nuk perben shqetesim. Keta tyrqit ne gjuhen e tyre per ” isht e mbyll ” do te duhej ta thoshin ” dir dir kapali” ose “dir dir yakindan” por sic dihet ata nuk kane morfema ne gjuhen e tyre, asnje per be. Atehere nja dy akinxhinj , qe kishin mesuar ca fjale shqip gjate rrethimit te pare te Krujes, i nxoren nga sikleti. Pikerisht perdoren nenen e gjithe gjuheve, pra shqipen , dhe i sqaruan ate qe tyrqit thoshin ne turqisht po nuk e kuptonin dot.
E njejta gje edhe me Bizantin. Thone qe qytetin e ka themeluar Buza i Megares ne shek 7 pes, por as ia kishin idene c’do te thoshte as ‘byza’ as ‘ntium’, derisa nje tregtar nga Kelcyra ne rruge e siper ne ato ane iu a shpjegoi paq.
Perfundimisht, etimologjia nuk eshte kaq e thjeshte sic kujtojne ca e ca. Se psh folketimologet turq Istambul e zberthejne “islam boll” qe do te thote plot e perplot me islamista. Vertete qe ne Stamboll ka aq shume islamista sa s’ka ku te hedhesh mollen , po etimologjia e tyre bie ndesh me kete tonen, pra nuk mund te pranohet, nuk qendron. Te na falin, po nuk kemi c’bejme…
Mendoj qe 1,10,100 apo 1000 etimologji te gabuara nuk perbejne ndonje problem, nqs metoda eshte e duhura. Metoda krahasimore nuk arrin dot te etmologjia e vertete, se psh nga gjuhet neolatine arrin te fjala latine, por etimologjine e fjales latine duhet ta gjesh ne latinisht apo indoeuropianisht. Edhe ne indoeuropianisht do shkosh te morfema bt-z-bt, por ajo ngelet e pakuptimte etimologjikisht. Por si kalimi nga neolatinet te latinishtja shkon ne nje pike, morfeme, qe ka kuptim etimologjik edhe morfema PIE duhet ta kete nje te tille. Ketu pastaj fusha eshte spekullative, po ske c’ben, dikush nga spekullantet do e gjeje ndonje celes, ose do vdesim injorante ne kete pike.
Z. Vehbiu, ju më akuzoni se injoroj anën historike të krijimit të fjalës e cila mbështetet në gjetjet dokumentare të saj. Porse ne njohim dokumentimin e gjuhëve pasi ato kishin përngjitur fjalitë me fjalë një rrokshe duke i kthyer përgjithësisht në koncepte dhe ajo, që gjuhësia konvencionale njeh si morfologji, në shumicën e saj rezulton të jetë konceptologji. Nga ana tjetër, për cilën histori të fjalës mund të flitet kur greqishtja pranohet si gjuhë prej 8000 vjetësh e vjetër, kurse dokumentimi i saj në gr. e vjet fillon vetëm 700 vjet para Kr.? Po për historinë e fjalëve të greqishtes 5300 vjet më herët, cila mund të jetë historia e fjalës sipas konceptit tuaj?
Ju, z. Vehbiu, e dini po aq mirë sa dhe unë, se etimologjia krahasuese pranon në studimin etimologjik të fjalës vetëm parimin fonetik dhe përjashton krejtësisht parimin morfologjik. Tani më duhet t’ju pyes: në cilën shkencë tjetër (përveç gjuhësisë krahasuese) përjashtohet pa asnjë justifikim parimi kryesor i asaj shkence?!
Sa për ilustrim, fjalën [çengel] që nga Miklosich TE I 275, Çabej SE III 104 e deri te Topalli FEGS 333 e pranojnë pa asnjë motivim etimologjik si “huazim nga turq. me burim prej persishtes”. Në fakt, gjuha emërton funksionin dhe çengel motivohet brenda shqipes
[QË NGEL] > ÇË E NGEL (diçka në të) = ÇENGEL. Pra, shohim se kemi një përngjitje të një fjalie të shqipes ku kryefjala hamendësohet. Përndryshe, pse nuk tregohet si u formua fjala në persisht?! Ose pse nuk e ka marrë persishtja prej shqipes?! Ose, pse mungojnë si të lira në persisht pjesët [që] + [ngel]? A mund të thotë dikush se fjala çengel nuk vjen nga funksioni [që ngel]? Vetë fjala NGEL vjen nga një NGJEL dhe me anagramë tregon LEGJN < LE GJN = LE GJëNë = LË GJë Në dhe ÇENGEL = QË LË GJëNë.
Me sa dihet, gjuhësia krahasuese i sjell fjalët nga fjalët dhe nuk motivon as një fjalë. Biles, nuk motivon as atë fjalë që e quan fjalë origjine. Njësoj Çabeji e sjell fjalën Dardani nga fjala dardhë dhe për fjalën dardhë thot se është me burim të errët.
Krahasimi është parashkencë. Të krahasosh nga ngjashmëria dy fjalë dhe të japësh verdikt etimologjik se meqë ngjajnë "njëra vjen nga tjetra, por tjetrën nuk e dimë nga vjen", është shkencë horror. Kështu do quhej biolog i madh një njeri që do zbulonte se veza e patës, ngaqë ngjan me atë të rosës edhe veza e rosës vjen nga veza e patës…
Ajo, që ju e quani amatorizëm në etimologji, ekziston. Porse Agron Dalipaj dhe Butrint Balaj janë diplomuar për gjuhësi dhe janë autor të disa fjalorëve etimologjikë që presin në ASH për oponencë.
Në shkencë një tezë rrëzohet nga një tjetër tezë më bindëse. Ju z. Vehbiu u treguat ndjekësve tuaj se etimologjia e fjalës doganë e bërë nga z. Dalipaj është jo e drejtë, por nuk sollët etimologjinë e drejtë sipas jush dhe nuk mundeni me e sjellë, sepse nuk gjendet në asnjë fjalor etimologjik ku ju kërkoni, sepse gjuhësia krahasuese e juaj mbështetet mbi opinione dhe jo mbi një analizë motivuese të fjalës. E vërteta e fjalës ndodhet brenda fjalës. Fjalët me më shumë se dy bashkëtingëllore janë koncepte. Dhe koncept = konkept = i kon i kapt. Ajo që ju njihni si morfemë (e pazbërthyeshme në kuptime më të vogla) në shumicën e rasteve është koncept i zbërthyeshëm dhe kështu rrëzohet e gjithë ajo që është pranuar si morfologji e gjuhës e që në shumicën e saj duhej të njihej si konceptologji e gjuhës.
Në fund do të shtoja se ju personalisht niseni nga paragjykime që rrjedhin nga besimi që keni te shkolla juaj. E megjithatë, ju jeni i vetmi i cili keni guximin të debatoni me një "turboalbanolog" si A. Dalipaj.
Fonetikisht tingujt [f] e [p] janë metafonienta të njëra tjetrës, ndaj dhe fjala POLEMIK vjen nga FOLE MIK = fol si mik. Kështu flisnin me njëri tjetrin Platoni, Ermogjeni, Kratilos, Sokrati etj. Në shkencë shpata e përballjes është mendimi.
Sistemi juaj më përjashtoi nga universiteti për shkak të oponencës që botova për veprën etimologjike të Çabejit dhe më arrestuan tri herë në oborr të atij universiteti. Mandej më hapën gjyqe penale e civile. Ju jeni antar i jashtëm i asaj ASh-je dhe i atij sistemi që persekuton njeriun që shfaq diversitet mendimi. E keni më të lehtë të më quani amator, sharlatan, turboalbanolog, veteriner, … dhe e keni krejt të pamundur të merreni me veprën time.
Ajo që ju e shihni si agresivitet te unë, në fakt është reagimi i drejtë ndaj një sistemi zyrtar albanologjik që nuk konsideron asnjë zbulim që vjen nga jashtë tij dhe denigron autorët e atyre zbulimeve. Unë njoh atë që njihni ju. Ju nuk njihni atë që unë njoh dhe dua t'ua bëj të njohur. Përsa sistemi juaj është kalcifikuar, ai duhet rrënuar krejt.
Në një sistem të drejtë shkencor, unë do merresha vetëm me shkencë dhe do më jepej mundësia për të mbrojtur zbulimet e idetë e mia shkencore. Në sistemin tuaj injorues, mospërfillës, denigrues e ku akademikët pagëzohen nga listat e politikës, përveçse me shkencë, më duhet të merrem edhe me përmbysjen e sistemit tuaj.
Zoti Dalipaj, kam vënë re që kur u bëni fjalëve të greqishtes etimologjinë nëpërmjet shqipes, gjithnjë i referoheni Babinjotit dhe fjalorit të tij etimologjik, madje një herë e kishit marrë këtë dhe në emision. Argumenti juaj është se këtë apo atë fjalë të greqishtes Babinjoti e ka lënë pa etimologji, ose e ka cilësuar si me etimologji “të paqartë”, prandaj kjo ju hap rrugën për ta provuar etimologjinë nëpërmjet shqipes. Mirëpo Babinjoti shfrytëzon burime standard që mbështeten në metodën historike-krahasuese – prej jush do të pritej që të mos ia pranonit asnjë nga etimologjitë. Duke iu referuar etimologjive të atij autori, ju vetvetiu e pranoni korrektesën dhe legjitimitetin e asaj metode për greqishten, në një kohë që në etimologjitë tuaja të shqipes e shpërfillni madje i kundërviheni. A e vini re kontradiktën? Babinjoti i lë ca fjalë pa etimologji, sepse nuk ka arritur t’i shpjegojë me metodën historike-krahasuese – dhe nuk ka kuptim që ju t’u ktheheni po këtyre fjalëve, me metodën tuaj që nuk është as historike, as krahasuese, as mbështetet te ndonjë teori gjuhësore e pranuar.
Për hir të së vërtetës, Babinjioti nuk ka gjetur etimologjinë e asnjërës prej fjalëve që greqishtja ka në përdorim. Mjafton ta hapësh fjalorin e Babinjiotit dhe në fund të shpjegimit të çdo fjale gjen si konkluzion etimologjik njërin nga tre versionet e më poshtme:
1. fjala është me origjinë pre i.e.
2. fjala është me burim të errët.
3. fjala është me etimologji të paqartë.
Edhe në fjalorët e fundit etimologjikë të lat .e italishtes gjejmë të njëjtat konkluzione si te Babinjioti.
Fjala për etimologët europianë etimologjia e fjalës dhe mënyra si është ndërtuar ajo është ende një mister i pazgjidhur dhe me ndershmëri ata japin tre konkluzionet që jep edhe Babinjioti. Ndryshon puna me etimomogët shqiptarë të ASh, të cilët i pranojnë fjalët e shqipes si greke, turke, latine etj., kur të njëjtat fjalë që na i quajnë huazime në gjuhën shqipe, nuk u dihet origjina në asnjë tjetër gjuhë.
Veçantia e shqipes është se ajo, si e vetmja gjuhë në familjen e saj gjuhësore, ka aftësinë ta zbërthejë atë që jemi mësuar ta klasifikojmë si të pazbërthyeshme, morfemën klasike. Në momentin që një gjuhë e vetme mundet ta zbërthejë një morfemë, automatikisht ajo morfemë është koncept dhe kështu gati e gjithë morfologjia dëshmohet si konceptologji.
Në veprat e mia kam dhënë me mijra shembuj se si zbërthehet morfema klasike në fjali embriomorfemash. Çështja është se dukuria e zbërthimit të morfemës në embriomorfema ndodh vetëm në gjuhën shqipe e kjo do të thotë se studimi i formimit të morfemave mund të studiohet vetëm brenda shqipes dhe më asnjë tjetër gjuhë të familjes i.e. . Gjasat janë që dokumentimi i gjuhëve me shkrim ka ndodhur pas konceptualizimit të fjalive embrimorfemale në koncepte gjuhësore që sot na i paraqesin si morfema.
Kështu shqipja, si pronare e tabelës së embriomorfemave, jep njëkohësisht dy shfaqje të saj: një si gjuhë analitike (simbolike) dhe një tjetër si gjuhë konceptuale. Gjuha a sotme shqipe është një alternacion i konceptuales me simboliken dhe e ka ruajtur të lirë e me fanatizëm trajtën e saj simbolike, ndërkohë që gjithë gjuhët e tjera e kanë humbur ose nuk e kanë patur kurrë formën analitike dhe janë krijuar si klishe konceptuale të gjuhës së qendrës që për disa dukuri të qarta mendoj se kjo qendër është shqipja.
Askund nuk jam shprehur se do vras ndonjë akademik gjuhe dhe me përulje kam kërkuar të kem një oponencë për teorinë time. Përsa mi mbyllin të gjitha dyert, agresiviteti është shfaqje e atyre që komandojnë institucionet shkencore ku duhe të përplasen idetë e jo të mbyllin çdo të çarë që askush të mos futi diçka të re. Nëse do më kishin bërë një oponencë kurrë nuk do isha për protesta në dyert e ASh dhe nëpër tv. Problemin me opinionin publik, që sot është masivisht kundër ASh, e krijoi vetë ky institucion me arrogancën përjashtuese ndaj prurjeve të reja e nga autorë të rinj.
Falenderoj me këtë rast z. Vehbiu që më krijon mundësinë të debatoj në blogun e tij dhe jam i hapur për çdo pyetje prej çdokujt.
Thoni “ Çështja është se dukuria e zbërthimit të morfemës në embriomorfema ndodh vetëm në gjuhën shqipe e kjo do të thotë se studimi i formimit të morfemave mund të studiohet vetëm brenda shqipes dhe më asnjë tjetër gjuhë të familjes i.e. .”.
Marrim fjalën “giustizia”. Giu sti zia = poshtë këto teze. Në parahistori, në Itali, kur ekzistonte matriarkati ose Longhouse-i (si në Amazonë apo Hamerrikë), para luftës së Trojës, në kohën e para dyndjeve indoeuropiane nga stepat kaspike, vendimet merreshin nga një këshill tezesh, përfshi edhe vendimet e drejtësisë. Po ngaqë të dënuarit nuk ishin asnjëherë dakord, protestonin duke thirrur “Giu sti zie!”
Ja ku pretendimi juaj që embriomorfemat ekzistojnë vetëm ne shqip ra poshtë.
Edhe një gjë tjetër. Çabeu dhe Topalli, që ju i anatemoni sa herë që ju jepet rasti, janë produkte të një shkolle albanologjike që numëron me dhjetëra studiues, anembanë Evropës. Çabej i referohet vazhdimisht Majerit, Pedersenit, Joklit, La Pianës, Kamardës, Kristoforidhit dhe autorëve të tjerë vendës dhe të huaj që janë marrë me etimologji të fjalëve shqip. E shpall hapur se i përket shkollës historike-krahasuese, e cila numëron me mijëra dijetarë në botë. Unë do të doja të di nëse ju i referoheni ndonjë shkolle të gjuhësisë historike, në përpjekjet tuaja, siç do të doja të di nëse ka ndonjë autor gjetiu në botë që ndjek metodën tuaj dhe i merr parasysh punët tuaja. I vetmi studiues që ju përmendni si autoritet është Petro Zheji, një përkthyes dhe mësues gjeografie, të cilin nuk e njeh kush për gjuhëtar, as në Shqipëri as në botë (me përjashtim të Përparim Kabos). Edhe ju nuk ka studiues që t’ju marrë seriozisht, në qoftë se nuk identifikoheni me ndonjë shkollë ose rrymë të gjuhësisë historike. Gjenden me qindra fjalorë etimologjikë të gjuhëve indoevropiane në bibliotekat – a ka ndonjë prej tyre që u afrohet sadopak etimologjive tuaja? Ose të paktën që përdor metodat tuaja të rrokjezimit të fjalëve? Kam përshtypjen se institucionet e dijes në Shqipëri ju injorojnë edhe ngaqë vepra juaj nuk i plotëson as kriteret minimale, për t’u recensionuar dhe gjykuar. Nëse besoni vërtet se jeni i pari që po e përpunoni dhe përdorni këtë metodë etimologjike, atëherë mos u indinjoni që jua mbyllin dyert – edhe gjenijtë (dhe ju nuk më dukeni i tillë) nuk i kanë pranuar kollaj gjëkundi.
Shkolla e gjuhësisë krahasuese rezultoi një dështim.
Mjafton t’ju tregoj se fjalët llucë e kukurec Çabeji i sjell si huazime nga greqishtja. Të njëjtat fjalë Babinjioti i sjell në greqisht të prejardhura prej shqipes. Si këto raste ka me shumicë. As Çabeji e as Babinjioti nuk njohin parimet e krijimit të fjalës, ndaj dhe përfundimet e tyre “etimologjike” vlejnë për të dëshiruar dhe nuk mund t’i rezistojnë kohës.
Sa për atë nëse jam apo nuk jam gjeni, nuk e vras mendjen. Gjeni quhet vetëm ai që [gjen] ose ka gjetur misteret e ligjësitë e krijimit e funksionimit të natyrës dhe të fushave të kërkimit shkencor. Agron Dalipaj ka gjetur misterin e krijimit të disa mijëra fjalëve si dhe është autor i një teorie në fushën e etimologjisë.
Ajo që më bën përshtypje te ju është se, si nuk pyesni kurrë: pse zotit dalipaj i mohoet një oponencë?
Ju që fshiheni pas pseudonimeve keni edhe luksin të ini pa frena në opinionet dhe pyetjet tuaja.
Fjala cengel edhe edhe ne sehirxhinjte amatore jemi ne gjendje ta dallojme si turqisht.
From Ottoman Turkish چنگل (çengel, “hook”), itself from Persian چنگال (čangâl, “fork; hook; claw”).
“Fonetikisht tingujt [f] e [p] janë metafonienta të njëra tjetrës, ndaj dhe fjala POLEMIK vjen nga FOLE MIK = fol si mik. Kështu flisnin me njëri tjetrin Platoni, Ermogjeni, Kratilos, Sokrati etj.”
Polemika nuk eshte debat miqesor eshte e kunderta rrjedh nga fjala “polemos ” lufte ne shqip .
In Greek mythology, Polemos /ˈpɒlɪˌmɒs/ or Polemus /ˈpɒlɪməs/ (Greek: Πόλεμος Pólemos; “war”) was a daemon; a divine personification or embodiment of war.[1] No cult practices or myths are known for him, and as an abstract representation he figures mainly in allegory and philosophical discourse.[2] The Roman counterpart of this figure was Bellum.
Fjalët polemikë e polemos janë dy fjalë të ndryshme, që shënojnë kuptime të ndryshme, ku [polemikë] shënon një diskutim mes miqsh dhe polemos një luftë. Nuk mund të themi se midis Rusisë e Ukrainës po zhvillohet një polemikë…
Kur bëni ironi, ini më profesioniste se sa kur bëni etimologji.
Polemike eshte debat i forte antagonist.
noun
plural noun: polemics
a speech or piece of writing expressing a strongly critical attack on or controversial opinion about someone or something.
“his polemic against the cultural relativism of the Sixties”
Në fakt me Sokratin vështirë të bësh polemikë (pra të folësh mik) sepse ai është Sokrati (pra S’Osht KRAh Teje). Dhe me doemos me Sokratin mund të bësh vetëm polemos/ luftë. Që sipas ligjësisë dhe rregullsisë së embriomorfemave do të thotë “pole-mos=folë-mos”. Pra mos fol (mos përdor logosin/ arsyen), por bëj luftë.
Por edhe “polle-mos”. Pra mos pill (në kuptimin e sjelljes në jetë, krijimit). Dhe kur nuk pjell, merresh me luftë. Rregull tjetër ky sipas të cilit polemikë do të thotë, tanimë, që polle një mik. Pra pas debatit u pajtuat dhe u bëtë shokë dhe prandaj polle mik.
Porse kemi edhe folé-mik dhe folé-mos. Pra me foletë mike zogjtë cicëronin filozofikisht, ndërsa me foletë jo mike, ose më saktë pra, me foletë-mos ose mos-foletë, bënin luftë.
Porse edhe mik vjen nga gjuha e bukur shqipe: “Më IKu”. Kush? Ai me të cilin po kaloja bukur. Patrokli i Akilit. Sherloku i Uatsonit. Don Kishoti i Sanços.
“Elementare, Watson!”
Me sa kujtoj, zotëria bëri shpikjet, pastaj studimet për gjuhë dhe letërsi shqipe, plot peripeci të ashtuquajtura debate shkencore.
Edhe universiteti juaj, ku ishit e jeni ende pedagoge, bëri një shpikje të madhe: përjashtoi përjetësisht një student për idetë e tij shkencore dhe i gjithë profesorati i universitetit heshti. Heshtja është flori…
Universiteti që më përjashtoi, pasi më shpalli antikombëtar, quhet F. S. Noli dhe pak para se të më përjashtonte mua, bëri të parin “honoris causa” në historinë e tij, hirësinë e tij Anastas Janullatos, i cili asnjë herë nuk e përmend Nolin tonë…
Ju uroj gjithë të mirat prof. Irena!
Zoti Dalipaj dhe te tjere, mund te jeni mesuar me ad hominem ne faqen tuaj por ketu ju ftoj te tregoni minimumi respekt per hapsiren qe ju lihet te shprehni mendimin tuaj. Hera e pare dhe e fundit qe merrni ne gjyq komentuesit apo pale te treta. Nuk ka nevoje te me pergjigjeni. Do te fshihet.
Nje student qe i dinte ndoca fjale italisht, por ende larg sasise minimale te domosdoshme per italishten bazike, gjeti ne provim pyetjen se nga vinte fjala ‘giustizia’. Ai shkroi: nga ‘zia’. Askush nuk mendoi ta shkruante ne numrin e se nesermes te gazetes universitare kete gjetje origjinale, sepse dihej qe ish fluturim krejt i gabuar. Problemi qe vjen ne shkrim, bazohet ne shpjegime po kaq elementare dhe elementarisht absurde; shprehje e nje padije dhe naiviteti trunor te thelle. Problemi ne Tirane eshte se padija eshte masive dhe pozicionet e kontrollit ne media dhe institucione qe shperndajne dijen dhe qe duhet te jene sita e filtrimit te asaj qe i ushqehet mendjes se publikut, jane mbushur me njerez te paditur dhe qe as duan te mesojne me shume, ose me etike mediatike problematike. Nuk behet fjale per propagande, perkundrazi. behet fjale per seriozitet ne ate qe prodhohet, shperndahet dhe konsumohet si shkencore. Por si shkollat si mediat jane per te qare hallin. C’faj te ka vendi ku kerpudhojne dalipera.
Z. Dalipaj, ju thoni se metoda historike-krahasuese ka dështuar, por e vërteta është se sot e kësaj dite nuk ka metodë që të konkurrojë me të, mjaft të shihni katedrat universitare anembanë botës, se çfarë metode përdorin, dhe jo vetëm për gjuhët indoevropiane por edhe për familje të tjera. Nuk i ka të gjitha përgjigjet, por të paktën i ka ndriçuar ca gjëra. Dhe më e rëndësishmja, di se ku të ndalojë. E keqja e metodës suaj, se kështu po e quaj “metodë”, për hir të muhabetit, është se është TEPËR e fuqishme, nuk ndalon para asgjëje, nuk ka fjalë të shqipes dhe të gjuhëve të tjera anembanë që të mos e zbërthejë menjëherë, pa pasur nevojë për referenca dhe njohje të thelluar historike, filologjike, gjuhësore. Madje AQ e fuqishme është, sa edhe lejon për më shumë se një shpjegim. I vetmi kufizim i saj është imagjinata e atij që shpjegon. Sepse ju nuk e merrni parasysh as parimin elementar të shkencës, që është kërkimi për rregulla. Etimologjitë tuaja janë të gjitha unike, specifike, as zbulojnë as ndjekin ndonjë ligj apo ndonjë rregull. Prandaj jua kanë quajtur jo-shkencore, sepse në trajtesat tuaja nuk përsëritet asgjë. Metodologjikisht, kjo e afron metodën tuaj me të parët e filxhanit ose të shpatullës, kur nuk e afron me fallin që hidhet me letra ose me shpjegimin e ëndrrave. Shpjegimet tuaja rrëfejnë një histori, por nuk e shndërrojnë kurrë këtë histori në “ekuacion”, prandaj janë para-shkencore, një eufemizëm për “folklorike”. Ju e shpjegoni, për shembull, fjalën TYM me anë të foljes MYT, tek e cila arrini duke e lexuar së prapthi. Pastaj, nga TYM, shpjegoni italishten FUMO; ndërsa M(B)YT e etimologjizoni si “mban hyrjen e ajrit) – Mba-hYT. Të gjitha këto, që “tymi mbyt”, ndërsa MBYT “mban hyrjen e ajrit”, janë histori të vogla, që – t’jua them me një shprehje italishte, meqë këtë gjuhë e njihni – lasciano il tempo che trovano. Natyrisht, nuk kuptohet pse e lexoni fjalën TYM së prapthi, për të shkuar te MYT: çfarë arsyeje do të kishte gjuha, për ta kthyer këtë fjalë mbrapsht? Dhe nëse fjalët u kthekan kështu mbrapsht, atëherë ku vepron ky rregull, te cilat fjalë, dhe pse? Se kështu është shumë komode, që, kur e gjeni ju të volitshme, i lexoni fjalët mbrapsht, dhe ashtu ju hapen shtigje të reja etimologjike përpara. Pastaj, si erdhi puna, që shqipja ia dha fjalën TYM italishtes, dhe kjo e shndërroi në FUMO? Vallë e ke parë që italishten FUMO zakonisht e nxjerrin nga latinishtja FUMUS, e cila ka dhënë, veç fjalës italiane, edhe spanjishten HUMO, portugalishten FUMO, rumanishten FUM, frëngjishten FUMÉE…? Mos vallë fjala shqipe ka shkuar edhe në rusishte si дым, në polonishte si DYM, në kroatishte si DIM…? Apo këto kanë marrë nga shqipja fjalën MYT, dhe pastaj e kanë lexuar edhe ato mbrapsht?
Ja si e komentoni pastaj etimologjinë tuaj:
No comment. Këto që thashë nxjerrin edhe një problem tjetër me “metodën” tuaj, atë që e ilustron shprehja “brisku i Occam-it”; sepse ju nuk zbuloni asnjë ligjësi që vepron në gjuhë, por i sajoni etimologjitë veçan për çdo fjalë, e shumta në bazë të disa cilësive që kanë sendet e emërtuara prej fjalëve; dhe ligjësitë i përmbledhin fenomenet në skema dhe modele, të cilat veprojnë në mënyrë gati matematike, dhe kjo do të ishte shkencë, në dallim nga falli që hidhni ju. Metoda juaj më kujton atë që bënte Paracelsus-i, kur i kërkonte barnat në bazë të “nënshkrimit” të bimëve dhe ngjashmërisë së tyre me organet anatomike. Për shembull, sipas atij dijetari, kur një bimë i kishte lulet të verdha, ajo mund të shërbente për të trajtuar verdhëzën. Edhe ju thoni TYM vjen nga M(B)YT, sepse “tymi të mbyt”. Doemos, me këtë qasje, ju nuk keni asnjë shans që t’ju vlerësojë akademia; sepse akademia merret me shkencën dhe dijen ashtu siç praktikohen sot, jo me Paracelsus-in dhe alkimistët e tjerë, të cilët i konsideron si të kapërcyer – por edhe i ka frikë…
Sazan Guri mban recordin e halucinacioneve albanologjike , do te thoja eshte nje league of his own.Eshte si te thuash Jezu Krishti i turbo alabanolgjise,Elena Kocaqi dhe Agron Dalipaj jane ne rangun e shen Palit e shen Pjetrit.
Z. Sakajeva, Ju më akuzoni se metoda ime nuk njeh rregulla e parime shkencore… Në fakt metoda ime është e vetmja metodë që njeh parimet etimologjike të ndërtimit të fjalës. Metoda e krahasimit njeh vetëm parimin fonetik dhe të vërtetën e fjalës e kërkon gjithherë në një fjalë tjetër, duke e bërë varg, si te puna e shkuljes së rrepës…
A mund të më thoni ju cilin parim etimologjik nuk njoh? Ose a mund të më tregoni se cilat janë dy nga parimet që njeh gjuhësia krahasuese? Ju nuk mund t’i përgjigjeni kurrë pyetjes së dytë, sepse gjuhësia krahasuese operon vetëm me një parim: atë fonetik. Kjo gjuhësi i injoron gjithë parimet e tjera.
Sa për suksesin e gjuhësisë krahasuese, ju lutem të hapni një fjalor etimologjik të greqishtes a latinishtes dhe do befasoheni nëse kjo metodë krahasuese ka gjetur qoftë edhe një etimologji të vetme të një fjale.
Sigurisht ju flisni me shpoti për metodën time “joshkencore”, porse metoda ime njeh e respekton dymbëdhjet parime etimologjike dhe është e vetmja metodë rezultative.
Fjalët janë fukarallëk. Le të diskutojmë një shembull. Marrim fjalën [pauza] të italishtes, që në fjalorët e saj etimologjikë e sjellin nga lat. [pauza] dhe në këtë gjuhë e pranojnë me “di etim. incerta”.
Pauza është një moment kohor kur ne ndalojmë një veprimtari dhe atë segment kohor nuk jemi të obliguar të bëjmë një punë a angari për dikë tjetër. Shqipja për fjalën lat. PAUZA pozon:
PAUZA = PA U ZA = PA U ZA(n me një punë).
Shohim se te fjala PAUZË kemi një fjali të përngjitur të shqipes që tregon se
“unë jam PA-U-ZË(në me diçka) = jam i lirë.
Për analogji kemi fjalën UNAZA apo UNAZË që tregon se UN A ZA = UNë Asht ZA = unë jam i zënë = kam dhënë fjalën për tu martuar me dikë.
Z. Sakajeva, mjafton të rrëzoni dy etimologjitë e mia për fjalët pauza e unaza me dy etimologji më bindëse sipas metodës së krahasimit dhe unë vetdeklarohem amator-turboalbanolog. Nëse nuk mundeni, më mirë jepini kohë vetes të dyshoni se ajo që e keni respektuar si shkencë (metoda e krahasimit), nuk është shkencë.
Për lehtësi kuptimi ju përmend se te fjalët pauza e unaza metoda ime u fut brenda fjalës duke zbërthyer morfemën [pauz] e duke e kthyer atë në një fjali embriomorfesh “pa u za”, ku kryefjala hamendësohet. Me këtë rast provojmë se ajo (morfema), që metoda krahasuese e respekton si njësia më e vogël që mbart kuptim, nuk është e tillë por është një kocept që zbërthehet në embriomorfema.
Nuk di nëse më kuptoni qartë. Nëse keni paqartësi mund të më pyesni sërisht.
Të nderuar, ju kujtoj se komentet që lini në këtë faqe nuk botohen pa u kontrolluar nga një moderator. Prandaj nuk ka nevojë që ta lini komentin tuaj shumë herë. Komenti do të miratohet, në qoftë se është brenda temës, nuk përmban fyerje personale dhe sulme ad hominem ndaj autorit dhe ndonjë kolegu tjetër dhe është i shkruar qartë (këto janë vetëm disa nga kriteret, ka edhe të tjera, si p.sh. relevanca); por botimi nuk garantohet.
Për sqarim që në fillim, unë nuk jam gjuhëtar, ca më pak etimolog, por duke qënë matematicien më shkoi ndër mënd që ndaj etimologjisë në përgjithësi mund të afrohemi edhe matematikisht. Nuk pretendoj as për lavdi shkencore, as për famë, por:
1. Besoj se jam korrekt po të them se çdo gjuhë fillon si tinguj, të cilëve u vihet në korrespondecë ndonjë shenjë në mënyrë qe gjuha të mund të shkruhet. (Këtu po marrim në konsideratë vetëm gjuhët që përdorin alphabet, jo gjuhët piktorike). Duke konsideruar që gjuha shqipe përdor nje numër te bollshëm bashkëtingëlloresh, është e aftë më tepër se shumë gjuhë të tjera të shprehë në shkrim në mënyrë biunivoke tingujt ose kombinimet e tyre si shenja, përkatësisht kombinime shenjash pa ekuivok, popullorçe “shkruhet ashtu si lexohet, lexohet ashtu si shkruhet”. Që ta sqaroj më mirë idenë, në anglisht psh “door” lexohet “dOr”, ndërsa “Liverpool” lexohet “LiverpUl”, pra I njëjti kombinim shenjash “oo” lexohet ndryshe në fjalë të ndryshme. Ky ekuivok ne shqipe nuk haset.
2. Sa thamë më lart, në shqipe kemi rrokje bazë që formohen nga një bashkëtingëllore + një zanore që janë:
Ba Be Bë Bi Bo Bu By
Ca Ce Cë Ci Co Cu Cy
Ça Çe Çë Çi Ço Çu Çy
Da De Dë Di Do Du Dy
::::::::::::::::::::::::::::::
Zha Zhe Zhë Zhi Zho Zhu Zhy
Duke qenë se kemi 7 zanore dhe 29 bashkëtingëllore, i bie që të kemi 29 x 7 = 203 rrokje bazë. Sigurisht kemi edhe 203 rrokje bazë që formohen nga një zanore + një bashkëtingëllore. E më tej nëse kosiderojmë si rrokje bazë edhe rrokje të përbëra nga më shumë se dy shenja të tipit bac, ber, dir, dra, pre etj, numri I tyre rritet shumë, gjithsesi jo në mënyrë të pafundme. Meqënëse numri I sendeve, koncepteve, (pra “signifié”) është pothuaj I pafundëm, I bie që fjalët njërrokëshe nuk do të mjaftonin për t’I paraqitur të gjitha, pra nuk do të mjaftonin për të gjithë “significant”-ët e mundshëm. Që këtej nevoja për të krijuar fjalë shumërrokëshe.
3. Ta do mendja që kur njerëzit filluan të pëerdorin zërin, pra gjuhën, për t’u marë vesh, fjalet e para do të kenë qënë njërrokëshe dhe detyrimisht për sende te nevojës më të parë, ose të objekteve më të zakonshëm dhe më në kontakt me ta. Ndoshta fjalët më të para mund të kenë qënë edhe onomatopeike. Në këtë kuptim cilado gjuhë që u krijua e para, apo e dyta jo në kontakt me të parën. ose edhe e n-ta jo në kontakt me gjuhët që tashmë egzistonin, duhet të ketë pasur fjalë për organet e shqisave, “sy”, “vesh”, “gojë“, “hundë“, organet e dukshme te trupit, “dorë“, kokë“, “këmbë“, objektet natyrore “mal”. “pemë“, “lule”, “det” (sigurisht kjo per fiset që jetonin anës detit), për veprimet më të thjeshta si “ha”, “pi”, “bëj”, “dua” etj.
4. Sa thamë më lart, besoj e bën të qartë qe etimologjia e cilësdo fjalë në cilëndo gjuhë nuk mund të shkojë përtej ketyre fjalëve bazike që detyrimisht në skaje të ndyshme të botës duhet të kenë qenë të ndryshme, sepse shpërndarja gjeografike e tribuve dhe fiseve te ndryshme dhe distancat midis tyre kanë qënë të tilla që përjashtojnë komunikimin midis tyre, pra edhe mundësinë për egzistencën e një glose origjinale të vetme te njëjtë për të gjithë, le pastaj që kjo gjuhë e origjinës te ketë qenë shqipja, e veçanërisht shqipja që flitet sot duket pak si “too far fetsched”.
5. Në gjuhën e sotme shqipe mund të gjesh psh foljet “bëj” mbështetur në rrokjen bazë “bë“, ose “dua” mbështetur në rrokjen bazë “do”. Me rrokje-etimologji I bie që çdo fjalë, në cilëndo gjuhë të botës që përmban në trupin e vet rrokjen “bë“, ose çdo lloj permutacioni e transformimi te saj sipas qefit të etimologut, I bie që duhet të shpiegohet me folen shqipe “bëj”, ose mos o Zot po pati “do” duhet të shpiegohet patjeter me ndonjë soj dëshire. Ketu të ngatërron pak anglishtja, që I ka transformuar aq shumë këto gjëera saqë “be” dmth “me qenë“, kurse guess what “to do” do të thotë “bëj”. Thuaj pastaj qe kjo nuk I jep të drejtë etimologut të thotë shknecërisht: “Ç’të keqe ka, anglezi i “do” gjërat ashtu siç “do”.
Shumë nga historianët amatorë të shqipes, përfshi këtu edhe turbo-etimologët, sjellin argumentin se shqipja është gjuhë “e vjetër” ngaqë ka shumë fjalë një-rrokëshe.
Në fakt, një pjesë e mirë e fjalëve njërrokëshe që ka sot shqipja janë rezultat i një thjeshtimi fonetik, ose rënies së rrokjeve të patheksuara në rrjedhë të kohës, për shkak të theksit dinamik.
Nuk po futem në hollësi teknike, por veç po ju ftoj t’i hidhni një sy një teksti të Buzukut – të vetëm pesë shekujve më parë, për të parë sa më të gjata i ka fjalët ai autor, në krahasim me shqipen e sotme.
Gjatësia e fjalës së një gjuhe nuk varet aq nga mosha e saj, se nga natyra e theksit – gjuhët me theks kuantitativ (zanore të theksuar të gjatë), i ruajnë më mirë rrokjet e patheksuara se gjuhët me theks dinamik (zanore të theksuar të shqiptuar më fort).
Megjithatë, kaq mijëra vjet kanë kaluar nga faza e hershme e shqipes, sa mund të mendohet që gjuha jonë i ka përjetuar disa herë proceset “fizarmonikë” të shkurtimit dhe të zgjatjes së fjalëve.
Që zakonisht ndodhin kështu: në fillim fjalët humbin rrokjet pas-theksit, ku janë edhe prapashtesat dhe mbaresat që luajnë rol kritik në eptimin (fleksionin) e fjalës, duke e lejuar të marrë funksione gramatikore në fjali.
Pastaj këto funksione dobësohen dhe gjuha përpiqet ta kompensojë këtë (a) ose duke shtuar mbaresa dhe prapashtesa të tjera, përfshi këtu edhe nyjet – të cilat zakonisht kanë të gjitha zanore dhe i shtojnë fjalës rrokje; (b) ose duke shtuar parafjalë dhe nyja në ballë të fjalës.
Gjuha është gjithnjë në ndryshim të rregullt (këtë refuzojnë ta kuptojnë turbot); shkurtimi (reduktimi) ndihmon me ekonominë e produksionit të ligjërimit, por pengon qartësinë e thënieve sepse e turbullon gramatikën; gjuha kompenson, duke krijuar nga e para morfema funksionale. Edhe shqipja, deri dje e përdorte dëftorin ky me emër të pashquar: nuk më pëlqen ky libër. Por sot dëgjon shpesh: nuk më pëlqen ky libri (që bleva): ja një ndryshim morfologjik në proces e sipër. Tani askush nuk thotë më ky tip – të gjithë preferojnë ky tipi.
Për ta përmbledhur: ka fjalë njërrokëshe në shqipen e sotme që janë rezultat thjeshtimesh dhe tkurrjesh të fjalëve me shumë rrokje: latinishtja cotoneum ka dhënë ftue/ftua, ku është kaluar nga 3 dhe ndoshta 4 rrokje në një të vetme (por thjeshtimi mbase ka filluar që në latinishtjen vulgare); latinishtja avunculum ka dhënë ungj (nga 4 rrokje në një, por edhe këtu thjeshtimi ka filluar që pa hyrë fjala në rrokje); latinishtja cōnsocerum ka dhënë shqipen krushk, khs. rumanishten cuscru (nga tre në një rrokje).
Nuk e di cfare u ka shtyre te mendoni qe argumentin e fjaleve njerrokeshe e kam sjelle si tregues i vjetersise se gjuhes, por une nuk kam patur ate si qellim. E kam permendur kete nen supozimin qe me duket logjik, qe njerezit e lashte kur kane filluar te artikulojne kane filluar te artikulojne thirrma a klithma njerrokeshe, pastaj me kohe dhe me shtimin e nevojave gjuhesore rrokjet bazike nuk kane mjaftuar dhe sigurisht kane filluar te bashkojne dy a me shume rrokje, besoj jo domosdoshmerisht me lidhje kuptimore midis fjales shumerrokeshe dhe rrokjeve qe e formojne.
Argumenti juaj, se me kohe, si pasoje e evoluimit te gjuhes, fjale me te gjata mund te shkurtohen, eshte korrekt por nuk e kundeshton argumentin e mesiperm. per te perdorur nje terminologji matematike, “te qenet nje rrokshe” eshte kondite e nevojshme qe nje fjale te jete e vjeter, por jo e mjaftueshme, qe do te thote cdo fjale shume e vjeter eshte nje rrokshe, por jo cdo fjale nje rrokshe eshte shume e vjeter.
Ne fund te fundit kam dashur te them qe rrokje-etimologjia nuk mund te jete e suksesshme ne shpiegimin e fjaleve shumerrokshe duke perdorur rrokje bazike, aq me teper duke perdorur rrokjet bazike te nje gjuhe te vetme, ne kete rast te gjuhes shqipe, me pretendimin qe keto rrokje bazike, ne te gjitha gjuhet e botes, kane po ate kuptim qe kane ne gjuhen shqipe, siç jam munduar ta shpiegoj ne piken 5. te komentit te mesiperm, mesa duket pas sukses.
Komenti im vetëm sa mori shkas nga juaji. Më kujtoi sa rëndësi i japin turbot fjalëve njërrokëshe të shqipes – por përndryshe them se ju kuptova mirë.
OK!
Në bazë të kujt rregulli duhet të pranojmë se cotoneum e lat. dha në shqip ftue / ftua ?! Pse nuk pranohet e kundërta, që ftua të ketë dhënë cotoneum?!
Le të marrim një shembull konkret. Fjala [shurdh] e shqipes është pranuar si e prejardhur nga lat. surdus (shih Topalli FEGS), porse te “il nuovo etimologico” për lat. surdus shkruhet se është me “di etim. incerta”.
Shurdhi është një njeri që nuk ndien zhurmat. Mjafton të bëjmë metafonientizmat e ligjshme sh:s, dh:d e r:n dhe kemi:
SHURDHI =
S’ UR DI =
S’ UN DI = S’U NDI = S’UN NDI = nuk ndin zhurmat.
Në shqip kemi dhe mbiemrin SHUNDI që ka domethënien SHURDHI. Pra mjafton të marrim trajtën:
SHUNDI > SUNDI = S’UN NDI = nuk ndi-gjon = nuk ndin gjonat = nuk ndigjon = shurdh.
Pra mund ta themi me bindje se shqipja SHURDHI / SHURDHUS dha lat. SURDUS. Përsa shqipja e ndan fjalën surdus në disa kuptime dhe tregon se shurdhi s’un ndi, kjo etimologji quhet shterruese.
Edhe vetëm ky motivim etimologjik i mësipërm tregon se si është abuzuar me “huazimet” e shqipes.
Nëse dikush nuk është dakort me këtë etimologji, le të na tregojë se ku gabova në motivimin tim. Ose le ta japë një tjetër etimologji më bindëse.
Pyesni:
Në fakt, ju më kërkoni që t’ju bind pse metoda historike-krahasuese është shkencore, ndërsa juaja lexim i filxhanit të kafesë. Nuk do ta bëj dot dhe as mundem ta bëj, sepse gjuhësia historike është shkencë dhe kërkon vite studim dhe përkushtim, që unë i kam ndërsa ju me gjasë jo. Vetë e pohoni se nuk e gjeni të drejtë atë metodë dhe as rezultatet e saj në studimin e shqipes – atëherë si mund të funksionojë argumenti im me ju, kur ai argument atë metodë do të ndjekë? Etimologjitë që sjell unë nuk janë të miat, por janë të konsoliduara në fjalorët etimologjikë të shqipes – thjesht etika profesionale ma kërkon që t’i sjell lexuesit shembuj solidë dhe të verifikuar, jo gjëra të sajuara në tavolinë. Por avantazhi i dijes është që ato etimologji, sa kohë që unë i besoj metodës që i ka përftuar dhe shkollës që i ka formuluar, janë tani edhe të miat. Unë i bëj të miat, sepse janë me dhjetëra ata historianë të shqipes, të cilëve unë u besoj dhe i ndjek.
Ato argumenta qe jep per kalimin shurdhi>surdus mund te perdoren po me aq sukses per kalimin e kundert pra surdus>shurdhi. Cilat jane argumentat tuaja qe provojne kahun e huazimit?
Ne kalimin surdus>shurdhi fonema ‘r’ ruhet, ne kalimin e kundert, shundi>surdus ti e shnderron ‘n’ ne ‘r’; mbi ç’baze, ku mbeshtetesh? Ky shnderrim ndodh vetem ne kete rast apo ne te gjitha rastet e ngjashme? psh pse ‘çengel’ nuk jep ‘çergel? apo jep, ku ne ç’gjuhë, apo ne te gjitha ,pavaresisht se çdo gjuhe ka ligjesite e veta.
Duke folur ne menyre te pergjithshme, a e pranon ti se ka ligjesi te caktuara per shnderrimet tingullore brenda nje gjuhe apo nga gjuha ne gjuhe, qe varen nga faktore te caktuar apo ne çdo rast shnderrimet jane te pavaruara ?
Ne qofte se ka ligjesi atehere kemi te bejme me shkence, nese nuk ka atehere cdo gje mbetet ne dore te etimologut,dmth te humorit te tij, dhe asgje nuk mund te “falsifikohet”, dmth asgje nuk mund te provohet.
Per ta bere me te qarte po jap nje shembell:
Marrim fjalen ‘agron’ dhe operojme sipas metodave te tua.
Rasti i pare :
g>gj ; shtojme nje ‘ë” pas ‘gj’ dhe marrim ‘agjëron’. Pra agron=agjëron
Rasti i dyte :
‘ag’ e permbysim ,siç ben ti me tym-myt, pra kemi ‘ga’. Pra agron=garon
Me metoden tende, edhe pse duke perdorur teknikat e tua, arrijme çdo here ne rezultate te ndryshme, qe do te thote nuk arrijme ne asnje rezultat. Me qarte, ose do pranojme se agjëron = garon, ose qe metoda e perdorur eshte e pavlere.
Pra teoria jote çon ne nje absurd. Si e shkokoleps ti kete?
AulonaVL, këtë i thashë edhe unë zotërisë: metoda që përdor është tepër e fuqishme, nuk ka gjë që ta ndalë dhe ta bëjë të thotë “këtë nuk e shkoqit dot.” Është metodë që e sjell zgjidhjen me vete. Por ka një problem. Rezultatet e zotit Dalipaj janë të pareplikueshme. Nuk mund të përfytyroj një studiues tjetër që, në mënyrë të pavarur, t’i zbërthejë fjalët njëlloj dhe të arrijë në të njëjtat përfundime. Për shembull, nuk mund të përfytyroj një etimolog italian që, në mënyrë të pavarur nga arritjet e Dalipajt, t’i etimologjizojë fjalët e italishtes nëpërmjet shqipes dhe t’i zbërthejë njëlloj si ky yni. Kjo është një tjetër provë, që e nxjerr përpjekjen e z. Dalipaj nga territori i shkencës, për ta futur te falli, angl. divination, gr. μαντεία (manteía). Ngjashëm me këtë, vështirë të gjesh dy astrologë që t’i japin të njëjtin lexim hartës yjore të një personi dhe të hartojnë të njëjtin horoskop personal. Është në natyrën e këtyre aktiviteteve që, në qoftë se praktikuesit e tyre duan të koordinohen dhe të krijojnë një shoqatë ose shkollë ose institucion, duhet të bien dakord mes tyre paraprakisht se ç’të marrin për të qenë, dhe ç’të marrin për të paqenë. Shkenca nuk operon kështu. Për të njëjtën arsye, z. Dalipaj ka aq sukses në popull sa ç’do të kishte çdo astrolog ose mjek popullor ose falltar – të cilët interpretojnë shenja nëpërmjet improvizimit.
Mund të shtoj edhe unë dy rreshta lidhur me fjalët shq. ftua = lat. cotoneum dhe shurdh = lat. surdus që sjell në diskutim personi ne fjalë e që kërkon doemos oponencë për sajesat e veta.
I. Fjala shqipe ftua nuk mund të ketë shkuar në latinishte e të ketë përfunduar aty në cotoneum. Kështu thotë gjuhësia shqiptare. Përndryshe e kundërta është e mundur dhe arsyeja për këtë është sa e thjeshtë aq edhe e qartë.
– Siç vëren me te drejtë z. Vehbiu, në gjuhën shqipe, falë theksit të fuqishëm dinamik, përjetojmë një rrudhje të strukturës rrokjesore të fjalëve, ku i mëshohet fort rrokjes nën theks, ndërsa rrokjet e patheksuara i nënshtrohen rrëgjimit të vazhdueshëm e sipas rastit deri në bjerrje të plotë. Ne latinishte sikurse edhe ne italishte (që është përftuar prej saj, por ju nuk e njihni se nuk dini ta njihni zhvillimin gjuhësor!!!), e që është edhe gjeografikisht sikurse historikisht më pranë shqipes, kjo dukuri nuk ka qenë dhe nuk është e pranishme: lat. cotone-um > it. cotone (me bjerrje vetëm të rrokjes fundore si shënjues i rasës emerore në gjininë asnjanëse, meqë italishtja e ka bjerrë sistemin rasor).
– Ne gjuhën shqipe është huazuar si zakonisht vetëm tema e fjalës, meqë sistemin e rasave shqipja e ka ruajtur, siç edhe e ruan edhe sot e gjithë ditën, andaj është përftuar ky zhvillim: lat. cotóne– > protoshq. *këtónë– > *ktōn– > *ftōn– > shq. vj. shek. 15-16 (geg.) ftuo (e shquar) fton-i, fto-i, (tosk.) ftua fto-i. Që në gjuhën shqipe grupi latin ct eshtë përftuar në ft këtë e dëshmojnë edhe huazime të tjera në shqipe nga latinishtja si psh. lat. lucta > shq. luftë. Ky fakt gjuhësor pranohet ndërkohë si i mirëqenë nga shkenca gjuhësore historike. Veçse Ju sigurisht që edhe në këtë rast mëtoni të kundërtën, sepse ashtu jeni gatuar, por për këtë nuk ju ka fajin kush.
– Që shqipja nuk mund të ketë ndikuar në masë gjuhët fqinjë, duke rrokur këtu edhe gjuhët atëbotë administrative-ndërkombëtare e me prestigj të lartë kulturor, këtë gjë e pranon çdokush me formim intelektual sado te mangët. Ishte kultura dhe gjuha helene që “pushtoi” pushtuesit romakë dhe gjuhën e tyre, andaj edhe latinishtja është e mbushur me greqizma të kohës. E nuk dimë që të ketë dalë dikur, e jo më sot!! – ndonjë patriot zulmëmadh në mbrojtje të “latinizmës” ose të “italianizmës”, e t’i kthejë gjërat së prapthi. Përkundrazi të gjithë krenohemi sot se jemi pjesë e qytetërimit europian e kemi përfituar gjithmonë prej tij.
Shqiptarët dhe hapësira shqipfolëse ka qenë gjithkur pjesë e perandorive të mëdha, janë rrokur në vorbullën e zhvillimeve të mëdha të kulturave që vinin e vijnë prej Perëndimit dhe Lindjes. Mos harro se jemi një bashkësi etnike relativisht e vogël që në periudhën e romanitetit lindor (pasi këto troje u bënë pjesë e perandorisë romake – prej shek. II p.e.s.) numri i popullsisë protoshqipfolëse duhet të ketë qene jo me shume se 50.000 – 100.000 syresh.
II. Sa për punë të mbiemrit lat. surdus, që për këtë fjalë nuk ka ende një etimologji bindëse, kjo tregon se shkenca gjuhësore historike ka ende shumë punë për të bërë, por jo se ka dështuar, në mënyrë që t’u lerë stafetën turbove si Ju për të vepruar.
– Qe shqipja shurdh nuk mund të ketë kaluar në lat. surdus për këtë mjafton të përmendim një fakt të natyrës fonetike. Në të gjitha bashkëpërkimet latine-shqiptare me etimologji ende te pasqaruar bashkëtingëlloreve frikative th, dh në gjuhën shqipe u përgjigjet në latinishte bashkëtingëllorja s (khs. shq. thikë vs. lat. sica) shpesh edhe me ss-dyfishe (dmth. të zgjatur, khs. toponimin shq. Pllanë, Pdhanë, më të hershme Pëdhanë, Bëdhanë me regjistrimin e parë romak – shek.. I-II e.j. – lat. Bassania).
– Ju i bini etimologjisë së kësaj fjale mes për mes me sajesat tuaja te embriomorfemave që i thyeni dhe i përthyeni si t’ju vijë për mbarë, andaj edhe e zbërtheni fjalën shurdh në S-U-NDIE. Me këtë fantazi tuajën mahnitni këdo, madje jo vetëm qenie njerëzore. Ja që në gjuhësinë shqiptare kemi të vendosura disa rregullsi, siç është p.sh. ndërndërrimi i bashkëtingëlloreve r : n që rrokin një numër të caktuar fjalësh, në zanafillë me bashkëtingëlloren n në pozicion ndërzanor, e cila në toskërishte ka përfunduar në r, khs. t. rërë : g. ranë (edhe kjo do apo s’doni ju është huazim nga lat. arēna “shesh (dyluftimi) me rërë”). Mos doni tani të na mbushni mendjen që toskët mbiemrin shurdh u ka kanë dhënë hua jo vetëm romakëve por edhe gegëve, të cilët na e paskan hedhur në kosh fjalën e tyre të bukur *shund, që u ruajtëka e konservuar vetëm te mbiemri Shundi? Kush prej sojit të Shundëve ju lejon t’i fyeni në këtë mënyrë, aq më tepër sosh që janë krenarë për emrin e tyre që vjen prej sllavishtes Sondija “Gjykatësi”, sikurse mbiemri turqisht Kadija. Ku të çon mushka që të fyesh një fis të tërë anas të Tiranës, si të paskëshin qenë shurdhmemecë?
Pra mbani kujdes, kur kërkoni oponencë prej shkencës shqiptare për paçavuret që shkruani ju e shumë të tjerë të sillojit tuaj, sepse nuk jua fishkëllen njeri; askush nuk rri e vegjeton në mrizin grek apo serb apo kudiunë e as nuk jua ka njeri as borxh, kur villni vrer ndaj personaliteteve të kulturës dhe të shkencës shqiptare dhe të asaj botërore-albanologjike në përgjithësi. Ne e kemi të kotë t’jua mbushim mendjen që puna juaj nuk mund të quhet as antishkencë, por thjesht ÇMENDURI.
Nuk e di se si mund te vetedijesohen TVte e mediat e ndryshme se ndonese te nisur nga qellime te larta e patriotike duke i dhene hapesire pa filter ketij lloj informacioni po debilizojne shqiptaret me duart e tyre .
Mos harro se jemi një bashkësi etnike relativisht e vogël që në periudhën e romanitetit lindor (pasi këto troje u bënë pjesë e perandorisë romake – prej shek. II p.e.s.) numri i popullsisë protoshqipfolëse duhet të ketë qene jo me shume se 50.000 – 100.000 syresh.“
Eshte interesant permendja e numrit te popullsise nga z Demiraj pasi pikeveshtrimi demografik pothuajse mungon fare ne studimet e gjuhesise ,ose te pakten une nuk e kam hasur ne ato qe kam lexuar .
Nje numer i tille banoresh i cili perkon me dinamiken e rritjes se popullsise i jep kredibilitet tezes se shqiptaret jane formuar si grup etnik diku ne brendesi te ballkanit .Nga ana tjeter qe te mund te perhapeshin ne vise te tjera duhet te kene patur nje explosion demographic i cili ne kushtet e asaj kohe te mbushura me uri semundje luftra etj ka pak gjasa te kete qene i mundur .Nese nje popme nje numer te tille shtrihet ne nje territor sa i sotmi i bie qe shumica e vendbanimeve te jene themeluar nga nje grusht i vogel njerezish te cilat ne kushtet e nje ekonomie agrare ku duhet nje numer i madh njerezish per te punuar token per mbijetese duket i pamundur .
Fakti qe shqipja ka pak huazime nga greqishtja tregon se ose shqiptaret kane jetuar ne nje zone larg kontaktit me greket ose kane jetuar ne nje territor shume me te gjere e kjo pjese mbeti pa u asimiluar sepse ndodhej ne brendesi .Gjithsesi mendoj se gjuhesia nuk mundet ti shpjegoje te gjitha ,duhen edhe displina te tjera per te rikonstruktuar boten e asaj kohe si ka qene.
Z. Bardhyl Demiraj, përsa sipas jush shqipfolësit në shek e II paskan qenë jo më shumë se 50 mijë deri 100 mijë, ilirët që bënë luftrat më të mëdha e më të gjata të njerëzimit (Luftrat Iliro – Romake) nuk janë paraardhësit tanë?! Apo janë paraardhësit tanë dhe me një popullsi prej 100 000 banorësh i bënë ballë legjioneve romake?! Këtu je ose duke mohuar lidhjen e shqiptarëve me ilirët, ose duke i bërë fresk tezave serbe që shqiptarët nuk janë autoktonë dhe nuk kanë lidhje me ilirët.
Siç e dini, revista “science” e sjell shqipen 6000 vjet të folur pandërprerje… Aman o shkencëtar, që mban mbiemrin Demiraj, jeni i lutur të na tregoni se sa popullsi shqipfolëse ka patur para 6000 viteve! Saktësia juaj në shifra është mahnitëse…!
Për mua jeni shumë i kuptueshëm kur banorët me mbiemër shundi i sillni si me prejardhje sllave vetëm e vetëm që mos të vërtetohet etimologjia e emrit shundi prej shqipes sepse ata u ofendokan sipas jush…
Po ata që mbajnë mbiemrin TOPALLI a ndjehen të ofenduar, apo ata janë me prejardhje turke e ky mbiemër është turk dhe nuk përbën ofendim?! Në shqip rëndom gjejmë mbiemra qorri, shurdhi, kocaqi, topalli etj. dhe kjo nuk është çështje ofendimi nëse i thërrasim me ata mbiemra. Nejse, le ta quajmë si përpjekjen tuaj për të luftuar kundërshtarin…
Ajo, që ju ma vishni sikur denigroj personalitetet e albanologjisë, në fakt është oponencë e pastër shkencore që ua kam bërë atyre dhe nuk jam marrë kurrë dhe në asnjë rast me jetën e tyre private.
Sikur të jem qoftë largu, ju nuk ma përmendni emrin dhe më quani herë “ai personi”, “silloji juaj”, “turbua”, “i çmenduri” etj. E kuptoj se “etika juaj” buron nga brendia juaj. Ju, as më pak e as më shumë, jeni çfarë flisni. Porse fati, apo ata që rregullijnë fatet, ju kanë caktuar të “rregulloni” identitetin e shqipes për t’i lënë shqiptarët pa identitet gjuhësor. Jeni në një linjë me Lloshin e Memushajn, që menjëherë sa u dha lajmi botëror se shqipja është gjuha më e vjetër e gjallë e familjes i.e., dolën për ta përgënjeshtruar atë lajm duke deklaruar se shqipja filloi të krijohej aty nga shek. VI (pas ardhjes së sllavëve). Ndaj për t’i shërbyer kësaj teze (sikur shqiptarët u konfiguruan në Ballkan pasi erdhën sllavët), ju keni shpikur mbi një mijë huazime nga serbishtja në shqip dhe asnjë anasjellë! Për ju, fjalët e shqipes: çupë, çikë, çudi, kreshnik, vedër etj. janë fjalë që shqipja i paska marrë nga serbishtja, por nuk jepni dot asnjë motivim etimologjik për të përligjur ato “huazime”. Tani, që shqipja konfirmohet si gjuhë 8300 vjeçare, sikur stonojnë aq shumë huazime sa ja keni taksur shqipes… Përsa bota shkencore e pandikuar nga bota sllave pranon shqipen si gjuhë më të vjetër nga latinishtja e greqishtja dhe si më të vjetrën fare gjuhë të gjallë të folur ende sot, ato “çmendurirat” e Dalipajt me fjalorët e tij etimologjikë duken në harmoni me botën shkencore, ndërsa “huazimet” tuaja të shqipes ngjajnë një stonaturë në kohën tonë. Tashmë, ju albanologët zyrtarë, keni humbur dhe topin edhe fushën dhe po u duhet të luani jashtë stadiumit të shkencës. Koha u përzuri nga skena. Ka vetëm një kohë që u pranon si ngushëllim, ajo sllave për çka keni qenë.
Epoka juaj po jeton fundin dhe ju po e prekni atë. Nuk vlen më të sulmoni Dalipajn me epitete të padenja për njerëz që mbajnë dhe tituj shkencorë. Shikoni hallin që u ka gjetur dhe u ka zënë përfundi si ortek. Keni humbur autoritetin fals dhe tashmë jeni në dritën e së vërtetës. Jeni bërë më të famshëm për shkak neverisë publike që keni fituar.
U ka mbetur vetëm një shteg për të rifituar pak dinjitet: të dilni e të pranoni publikisht se keni dështuar. Nëse do vazhdoni në linjën tuaj, nuk keni më kënd të bindni për çka.
Z. Dalipaj, ju lutem mos ndërhyni si ndonjë prokuror (kombëtarist) që po u bën gjyqin albanologëve në Shqipëri – kështu do të prishet diskutimi dhe unë do të detyrohem ta mbyll. Le të fokusohemi në çështjet e metodës, siç e kishim deri tani. Metoda juaj kërkimore ndryshon shumë nga ajo historike-krahasuese dhe prandaj hidhet zakonisht poshtë, nga njerëz që marrin sado pak vesh nga gjuhësia. Këtë kritikë që ju bëhet ju nuk mund ta refuzoni, duke akuzuar kritikuesit tuaj si filo-sllavë dhe filo-serbë. Ose më mirë, mund ta bëni ku të doni, se nuk ju pengoj dot, por këtu jo.
Për huazimet e shqipes dhe mënyrën si numërohen dhe trajtohen do t’ju përgjigjem së shpejti, me një shkrim më vete – tema është tejet e rëndësishme, për t’u trajtuar në komentet e një teme tjetër. Këtu vetëm sa dua t’ju kujtoj se ju, në arsyetimet tuaja, përdorni premisat e teorisë suaj, që është shumë larg teorisë së gjuhësisë historike-krahasuese – aq më tepër që juve po jua kritikojnë pikërisht ato premisa. Që të vazhdojë muhabeti, duhet që palët të gjejnë diçka të përbashkët; dhe meqë kundërvëniet janë për metodën, atëherë mbase kjo e përbashkët mund të jetë gjuha vetë.
Natyrisht edhe ata që ju kundërshtojnë dhe ju hedhin poshtë, kanë teorinë e tyre për të mbrojtur. Ndryshimi këtu ka të bëjë me ekspertizën e kualifikuar – që ata e kanë dhe ju nuk e keni. Argumenti ab auctoritate nuk është kurrë vendimtar, por as i gabuar nuk është. Njëlloj ngre peshë edhe argumenti i replikueshmërisë – që thotë se rezultatet e shkencës duhet të jenë të replikueshme. Nuk di që të ketë ndonjë studiues akademik, sot në botë, që të ndjekë metodën tuaj. Të paktën ju nuk e keni përmendur. Kjo nuk ju skualifikon vetvetiu, por ju vë vetvetiu në pozita mbrojtëse, sepse duhet të sillni arsye të forta, që njerëzit t’ju besojnë dhe t’ju vlerësojnë, duke filluar nga ekspertët dhe autoritetet e fushës.
Këtyre ekspertëve dhe autoriteteve ju jua njihni pushtetin, edhe pse i kritikoni ashpër; sepse përndryshe pse do të kërkonit ballafaqim me ta dhe oponencë për punimet tuaja dhe njohje për arritjet tuaja? Ka një kontradiktë: ju edhe i tregoni me gisht si të shitur dhe si antikombëtarë dhe si dështakë; edhe kërkoni njohje prej tyre. Nuk di si e gjykoni ju këtë kontradiktë, por për mua ajo tregon se pozita juaj, përballë dijes së organizuar, mbetet shumë problematike: a do ta rrëzoni, apo do të bëheni pjesë e saj? Keni shumë përkrahës nga njerëz që nuk marrin shumë vesh nga gjuhësia, por që entuziazmohen nga “kuptimi” i përfundimeve tuaja dhe me faktin që shpjegoni gjithçka nëpërmjet shqipes – por sa ju mjafton kjo përkrahje, për ambicien tuaj?
Unë vetë kam bindjen që ju kërkoni të debatoni me njerëz që gjuhësinë historike e kanë profesion, ose të paktën e njohin mbase edhe më mirë se ju, sepse vetëm këta mund t’jua legjitimojnë përpjekjet tuaja etimologjike. Nuk ka asnjë të keqe këtu, por këtë debat nuk do ta arrini dot me kushtet tuaja – sepse më duket e pamundur që ata t’ju trajtojnë si të barabartë. Nuk ka ekspert në botë, që të pranojë barazinë profesionale me jo-ekspertin.
Për më tepër, albanologët, në Shqipëri dhe gjetiu, i bashkon jo vetëm objekti i studimit (gjuha, historia, antropologjia shqipe dhe shqiptare), por edhe metoda; madje edhe “gjuha” që përdorin, për të komunikuar rreth punës së tyre; dhe kjo s’është rezultat i ndonjë komploti, por i shkollimit dhe specializimit të tyre. Ju dhe tekstet tuaja do t’ju shohin detyrimisht si “outsider”, dhe do të kërkojnë që ta provoni se me ju ia vlen që të merren seriozisht. Por kjo nuk i bën gjë tradhtarë dhe të shitur, sikurse nuk ju bën ju patriot fakti që hiqeni sikur mbroni gjuhësinë shqipe nga tradhtarët.
Gjithsesi, sërish lutem që t’i lëmë sulmet ad hominem, në mënyrë që ta vazhdojmë këtë diskutim me interes.
Z. Vehbiu mendoj se jeni i vetmi akademik që nuk i shmangeni debatit dhe më lejoni të paragjykoj se në këtë rast jo se e bëni ngaqë keni interes për teorinë time, por thjesht të keni ndonjë xhevahir prej turboetimologu për ndonjë shkrim tuaji të radhës… Vërtet e kam shijuar kompozitën tuaj “turboalbanog” si një gjetje të zgjuar e fine dhe për sillojin tuaj më erdhi të bëja një shkrim me titull “cofalbanologët”, por m’u duk sikur po bëja plagjiaturë nga ju dhe hoqa dorë…
Më vjen mirë që ju nuk i përtoni debatit edhe pse jeni ai që më keni paragjykuar më shumë se kushdo.
E kam kuptuar se etimologjia ime ju duket si një lojë e rrëmujshme pa rregulla, por që bën përshtypje te masat e unë ju dukem si një prestigjator që zotëroj ca marifete e me to ekzaltoj masat.
Për sillojin tim erdhi si dhuratë nga qielli artikulli i revistës “science”, që për ju ishte si një rrufe në qiell të thatë.
Një djalë prej Shqipërie, që studjonte në Oxford për gjuhësi, më shkruajti dikur në mesenger: “z. Dalipaj jam ndjerë shumë keq kur në leksionin për huazimet profesori deklaroi se ‘gjuha me më shumë huazime në botën e gjuhëve është shqipja dhe këtë e kanë pranuar vetë akademikët shqiptarë të gjuhës’. Të gjithë panë instiktivisht nga unë… Por tani që ju ndjek ju z. Dalipaj, jam krenar për gjuhën time e besoj se shqipja është qendra e gjuhëve i.e.”.
Jemi në rrethanat kur ASh e Tiranës vazhdon t’i qëndrojë tezës se shqipja është gjuha më e re në botë dhe e ngjizur aty nga shek i VI pas ardhjes së sllavëve dhe nuk luan nga istikami edhe pas artikullit të “science”…
Le të futemi në temë. Ju e dini se etimologjia është shkencë dhe shkencë pa parime nuk ka, por dhe shkencë që i njeh parimet, por nuk i respekton në kërkimet e saj, nuk ka, përveç gjuhësisë krahasuese që e njeh parimin morfologjik (form-o-logj-ik) = parimi që tregon se si janë FORMuar LOGJet = si janë formuar fjalët.
Përsa në procesin e studimit të fjalës nga gjuhësia juaj respektohet vetëm parimi fonetik dhe përjashtohet krejtësisht parimi morfologjik, është njësoj sikur një atleti t’ja presësh një këmbë dhe të shpresosh rezultate të mira nga ai në garën e ardhshme…
Ja pse nuk ka rezultate gjuhësia krahasuese dhe ja pse etimologjia që unë bëj ka sukses.
Ajo çka ju shihni te unë si një rrëmujë, e parë me kujdes është një teori e plotë që njeh disa parime dhe gjithë rregullat fonetike e gjuhësore.
Prurja ime më pikante në shkencën e gjuhësisë është tabela unike e shqipes me 370 embriomorfema, që është e ngjashme me Tabelën e Mendelejevit për kiminë. Embriomorfet bashkohen me njëra tjetrën në një reaksion (ekuacion) logjik për të krijuar fjalën njësoj si në një reaksion kimik, ku disa elementë bashkohen e bashkëveprojnë për të krijuar një lëndë të re me veti të reja e jo të ngjashme me vetitë e secilit element kimik që mori pjesë në reaksion.
Gjuhësia juaj njeh rrënjët e hamendësuara pre i.e. (b.z.b.) dhe injoron 370 embriomorfet e shqipes që përbëhen në shumicë vetëm nga një konsonante e një sonante (b.z.)
Për mos ta kthyer komentin në një leksion të gjatë po ju tregoj vetëm njërin nga parimet e metodës sime etimologjike.
PARIMI I FUNKSIONIT në emërtim.
Gjuha emërton më së shumti funksionin e realieve dhe kur një realie nuk shfaq funksion, gjuha emërton karakteristikën më dalluese që shfaq realia te emërtonjësi, të cilin le ta quajmë “njeriu mitik”, siç thoshte Zheji.
Le të shohim se si folja dhe embriomorfema [ra] = me rënë, merr pjesë në emërtimin e ca realieve që tregojnë fenomenin e rënies:
shi[RA]
qur[RA] = që ra
shur[RA]
kata[RA]kt = ka të ra (prej së larti) ujva[RA] = uj-ba-ra (v:b)
katu[RA] = ka tu ra (gr. katura = shurra)
[RA]ki = gr. RAqi = që RA nga llullaja.
etj.
Siç e shihni, respektimi i parimit morfologjik të emërtimit të funksionit jep lehtësisht etimologjinë e fjalës dhe ndjekësi im kupton logjikën me të cilën gjuha emërton. Provoni që me vetëm parimin fonetik të zgjidhni etimologjinë e fjalëve të më sipërme ose hapni librat e Çabejit dhe shihni se si ka humbur logjika e zgjidhjes së misterit etimologjik vetëm se nuk ka marrë në konsideratë parimin morfologjik.
Tashmë, pas shembujve që dhashë, më duhet t’Ju pyes z. Vehbiu: a është bërë gabim që është përjashtuar parimi fonetik në etimologimin e fjalës?
Huazimet sllave nuk i ka gjetur profesori që i kundërviheni por profesor të tjerë Miklosich, Seliščev, Jokl, Svane, Ylli etj. Gjithashtu, huazimet sllave nuk janë vetëm nga serbishtja por edhe nga gjuhët të tjera sllave të jugut. Huazimet nuk janë të një anshme sepse edhe shqipja ka dhënë sa ka marrë; gati; mendohet se në gjuhën serbokroate ka nja 500 huazime shqipe. Kur profesori dha atë numër të stërshqiptarëve e kish fjalën për kohë më të reja(shekujt VI-VIII), jo kohë të lashta ilire për të cilat ti flet. Fjala ftua i takon latinitetit ballkanik u huazua në Ballkan(d.m.th në kohë pasi Roma kish përftuar ca popuj në Ballkan). Këtë e dimë për shkak të përkimit tingullor që dëftohet në fjalët si: ftua; luftë; koftor etj., me rumanishten, me kalimin e ct-së së latinishtes në ft në shqipe e në pt në rumanishte sh. luptǎ.
S’po m’u duroka pa e thene: Never argue with stupid people, they will drag you down to their level and then beat you with experience.
Të gjithë ju fallcot vuani krizën e identitit real. Për arsye që i dini ju, nuk tregoni dot identitetin real. Vetëm njerzit me probleme fshihen si ju.
Agjëron Ndarjelypësi,
Kush e di me sa interes e shohin folemosët grekë propozimin tuaj që gjuha shqype nuk është gjë tjetër veçse një gjuhë e [shqyer] siç thoni ju në njërin rast, dhe një gjuhë [skifo] (meqë shq=sk dhe f=p), siç thoni në rastin tjetër.
Porse me siguri, me më shumë interes e shohin jo vetëm folemosët grekë, por edhe sllavë tashmë, propozimin tuaj që gegërishtja = [e egër ish], me [g] hyrëse të rënë. Meqë dihet që njerëzit e parë që kanë folur, kanë qenë egërsira dhe kanë folur egërsisht, tamam si gegët. Detaj ky që s’mund t’i shpëtonte syrit tuaj kritik, të hollë, e elegant.
Dhe kush e di me sa mall e dashuri, diaspora shqyptare, e sidomos ajo gege e dardane (të egrit, egërsirat), vlerësojnë faktin që ju vërtetoni autoktoninë tonë si popull shqytar [popull i shqyer e skifo, pra] në kërthizën e botës, gadishullin Ilirik. Duke vërtetuar kështu ekzaktëmo [e sakt o mo], dhe duke qenë në bashkërendim, me emërtimin si “barbarë” që na jepnin dhe elinët antikë e fisnikë, të cilët nuk kanë komplekse inferioriteti siç ju thoni që ne kemi. Ne jemi nga ata që flasim me “bar bar bar” “gëm gëm gëm” “daj daj daj”, me embriomorfema pra, për ta thënë me pak fjalë. Njerëz me probleme që i dimë vetëm ne. Fallco.