TË HUAJA PËR KË?

Mbaj mend të kem lexuar – te një libër për Kinën gjatë Revolucionit Kulturor, nga Simon Leys – për një ushtar që e kalonte kohën e lirë duke kapur miza, të cilat i fuste pastaj në një kavanoz; dhe kur e pyetën pse po e bënte këtë, tha se kish marrë zotim para kompanisë, që të asgjësonte nuk di sa milion miza në vit, në zbatim të një porosie të rëndësishme të Kryetarit Mao; dhe këtë duhej t’ia provonte komandantit të vet, duke i treguar çdo mbrëmje nga një kavanoz plot miza të ngordhura.

Këtë kujtim, që nuk e verifikoj dot, ma sjellin tani në mendje të gjithë ata që protestojnë, ankohen dhe qortojnë, çdo ditë, për përdorimin e “fjalëve të huaja”, sepse këto po e marrin në qafë shqipen; sipas rastit, edhe duke sugjeruar një listë zëvendësimesh. Mua më vijnë shpesh protesta të tilla, por nuk i përfill shumë; dhe kam bindjen se shumë nga këta që protestojnë, as e kanë idenë se çfarë është “fjala e huaj”; dhe se gatishmëria e tyre për t’u sjellë si policë të leksikut të tjetrit nuk më lë mbresa të mira; më patetikët prej këtyre janë ata që vazhdojnë luftën kundër “turqizmave”, edhe pse këto që kanë mbetur në shqipen e sotme kanë marrë zakonisht vlera stilistike unike, dhe e pasurojnë gjuhën.

Ka edhe specialistë të leksikut, që herë pas here dalin me lista fjalësh – nga njëra anë të këqiat, nga tjetra të mirat; këtej fjala e huaj, andej fjala “shqipe”; veçori e këtyre është që ose kërkojnë ta thjeshtojnë e varfërojnë leksikun pa nevojë, duke sugjeruar largimin e sinonimeve; ose u shpallin luftë kufomave, duke kërkuar largimin e fjalëve tashmë të larguara.

Për mua, fjalët e huaja mund të mënjanohen vërtet, por në momentin e “produksionit” të tekstit; ai që shkruan, duhet ta ndiejë se po i jep lexuesit një fjalë të panevojshme dhe të kërkojë një tjetër të përshtatshme. Në qoftë se kjo ndjenjë leksikore mungon, atëherë thirrjet për vigjilencë leksikore kryesisht sinjalizojnë virtytin e kujt kërkon të arrijë në gjuhë pastërtinë nëpërmjet pastrimit – prandaj edhe më kujtojnë atë kinezin e mirë, që u kish shpallur luftë mizave të krahinës së vet.

Më rrallë, shumë më rrallë, dëgjoj thirrje, ankime dhe protesta për t’i përdorur fjalët – shqipe a të huaja qofshin – me kuptimin e tyre të saktë. Edhe pse sot nuk hap dot një faqe mediash online, pa ndeshur në fjalë që janë përdorur pa kuptim, nga shkrues që nuk e dinë se çfarë po thonë dhe shpesh as duan ta dinë: u mjafton të dëgjojnë zërin e tyre. Padija, kotësia dhe inkompetenca bashkëpunojnë, për t’ia dorëzuar subjektin shkrues rrymës së fjalëve që e rrëmben nga jashtë – teksa ky i nxjerr vetes një selfie me tekstin që thur për lexuesin.

Nga ata që të hutojnë me fjalë “të huaja”, ose përdoruesit patologjikë të zhargonit kulturor (shihni tekstet që prezantojnë a shoqërojnë ekspozitat, eventet e artit vizual dhe “projektet” abstrakte), më tipikët janë pikërisht përdoruesit që nuk ua dinë shumë fjalëve kuptimin dhe i shtien në punë vetëm sepse u kujtohen në atë moment, si jehona momentesh të ngjashme. Për këtë takëm folësish, fjalët e huaja me kuptim të gabuar janë si aksesorët e një modeleje të suksesshme në paradë mode: marrin kuptim në raport me trupin kockor, ngjyrat dhe dritat e skenës, gjithë duke u zhvendosur nga hiçi nistor drejt hiçit fundor. Duan të impresionojnë, duke u mbështjellë me një mjegull leksikore të parfumuar.

Çështja e fjalëve “të huaja” në gjuhë lidhet edhe me perceptimin e dëgjuesit/lexuesit (receptimin). Disa prej këtyre, të sensibilizuar tashmë për nevojën e mbajtjes pastër të shqipes, i klasifikojnë menjëherë si të huaja të gjitha ato fjalë të tjetrit që nuk i kuptojnë, ose nuk ua kapin nuancat – është më ngushëlluese që t’ia lësh fajin, për padijen ose inkompetencën tënde, vesit të tjetrit për ta ndotur ligjërimin. “Emra kalorësish” i quante këto dikur një miku im kokëbosh por sedërli, i detyruar nga rrethanat që t’i përçmonte. Sjell si shembull fjalën entropi, në një artikull të fizikës ose të teorisë së informacionit: shumë nuk do t’ia dinë kuptimin, dhe mes këtyre, do të ketë disa që do ta konsiderojnë si “fjalë të huaj”, madje ndonjëri do t’i drejtohej folësit, për t’i kërkuar ta zëvendësonte me ndonjë fjalë të bukur shqipe. Sot, kur padijen e ka certifikuar populizmi, edhe në politikë edhe në media, por edhe në arsim e kulturë, i padituri kokëgdhe nuk ngurron kurrë që t’ia lërë fajin tjetrit, sa herë që pikas ndonjë mangësi te vetja. Ndoshta këtu duhet të bëjmë të gjithë një përpjekje, për t’u shpjeguar kalimtarëve në muhabetet se jo çdo tekst duhet t’u flasë atyre; dhe se, kur ndeshin në vështirësi për të kapur një mendim ose arsyetim, kjo mund të vijë edhe për faj të atyre vetë. Askush nuk mund të bëhet me faj, pse nuk kupton një tekst që nuk i drejtohet atij; por edhe teksti vetë nuk ka faj, pse qëllon që dikush të mos e kuptojë. Mjerisht, jetojmë në një kohë kur janë shtuar shumë ata që i qasen fjalës (diskursit) të tjetrit jo me dëshirën për të mësuar, por për të konfirmuar ato që kanë në kokë (sa më gjepura të jenë këto, aq më të sigurt ndihen). Aq më tepër, në kontekste interaktive – apo të them bashkëtekste ndërvepruese? – këta me zor do të presin që t’u vijë radha për të ndërhyrë dhe sugjeruar korrigjimin përkatës.

Në thelb, fjala e huaj është e tillë, në ligjërim, vetëm kur ligjërohet si e huaj, dhe kjo vlen edhe për shprehjet. Nëse unë përdor në shqip shprehjen enfant terrible, e bëj këtë sepse jam duke kërkuar pikërisht efektin që vetëm shprehja frëngjisht mund ta përcjellë, dhe duke shpresuar se lexuesi do të ma kuptojë ashtu siç doja. Në këtë kontekst, vërejtja që enfant terrible është fjalë e huaj tregon thjesht mospërputhje mes kompetencës së lexuesit dhe asaj të folësit, ose mospërkim mes palëve. Po ashtu, një filozofi mund t’i vijë natyrshëm fjala Zeitgeist, në një ligjëratë për Hegelin, ose fjala Dasein në një ligjëratë për Heideggerin. Fjalë dhe shprehje të tilla, që e ruajnë huajsinë edhe kur përdoren në një gjuhë tjetër dhe që nuk e humbin karakteristikën e të qenit “citim”, Adorno i pat quajtur “hebrenjtë e gjuhës”. Të kërkosh shmangien ose heqjen e këtyre, është veprim të paktën i trashë, sepse tregon që nuk e ke marrë vesh pse përdoruesi ka preferuar të huajën ndaj vendëses.

(c) 2023 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.