Ç’THUHET DHE NUK THUHET PËR SHQIPEN TEK ARTIKULLI I SCIENCE

nga Enkeleida Kapia* & Marek Majer**[1]

Diskutimet për artikullin e Science kanë ngjallur kureshtjen tonë, por sidomos, mes tyre, natyra fataliste e disa opinioneve sikur shumëçka e thënë në të është e pariparueshme për albanologjinë ose qëndrimi ekstrem i disa të tjerëve jashtë fushës që ky artikull na konfirmon lashtësinë e shqipes (shih një intervistë të autorit të parë Paul Heggarty në EuroNews Albania, i cili përballet me pyetje që burojnë nga qëndrime të tilla ekstreme: https://euronews.al/origjina-e-shqipes-7000-7500-vjecare-shkencetari-gjerman-paul-heggarty/). Këto dhe persiatje të tjera konstruktive të ofruara lexuesit më parë (shih disa nga A. Vehbiu në PTF) na shtyjnë të shkruajmë edhe ne mbi këtë artikull, me shpresën për të ofruar një kritikë për punimin e cila buron nga ekspertiza jonë e përbashkët në albanologji. E nisim këtë shkrim me idetë që konfirmohen nga ky artikull, për të vijuar më tej me të rejat që sjell, ndjekur nga një diskutim për këto të reja në kontekstin e albanologjisë dhe shqipes me qëllim sqarimin e disa keqkuptimeve që qarkullojnë në medie sot si për vetë artikullin, por ashtu edhe për domethënien e tij në marrëdhënie me shqipen. Në dialogim skolastik me autorët e punimit, shpresojmë gjithashtu që kjo kritikë të jetë e vlefshme edhe për punimet e tyre të mëtejshme[2].

Çfarë konfirmon ky artikull

1. Shqipja është një degë e veçantë e familjes gjuhësore indoevropiane, gjë të cilën e kemi pranuar qysh në shekullin e 19-të. Kjo dije është përforcuar përmes këtij studimi, sidomos që shqipja është bijë parësore e trungut të pemës së familjes indoevropiane.
2. Shqipja në rrugëtimin e saj pas ndarjes së trungut të IE lidhet më shumë me (dhe sillet pak a shumë si) greqishten dhe armenishten. Një ide e tillë është e mirëpranuar dhe aspak e re edhe mes indoevropianistëve bashkëkohorë që merren me shqipen si Joachim Matzinger, Stefan Schumacher, Olav Hackstein, Brian Joseph, etc, edhe pse nëngrupimi mes këtyre gjuhëve mund të ndryshojë disi nga njëri tek tjetri.

Çfarë propozohet në këtë artikull

1. Propozohet që protoindoevropianishtja mund t’i ketë fillesat e saj më herët se ç’ka qenë menduar deri më sot – bëhet fjalë për 8120 vjet më parë në jug të Kaukazit.
2. Fillimisht u nda në disa ‘degë jugore’ – anatoliane, tokariane, greqisht, shqip dhe armenisht. Shqipja dhe greqishtja udhëtuan drejt Evropës jugore rreth 6000 vite më parë.
3. Një “degë veriore” e IE fillimisht u zhvendos në veri të Kaukazit në Pontik, në stepë, dhe më pas u nda në të gjitha degët e mbetura të IE.
4. Këto degë veriore më pas janë larguar dhe zgjeruar nga stepa rreth 4000 BCE, siç pat qenë supozuar tradicionalisht për të gjithë IE.

Diskutim

Këto rezultate, në të vërtetë, na bëjnë ta rimendojmë mënyrën se si e kemi trajtuar parahistorinë e shqipes, pasi teoria tradicionale e shumicës së studiuesve – hipoteza e stepës – pretendon se shqipja, si të gjitha gjuhët IE, erdhi në Ballkan nga stepat (pra, afërsisht përgjatë brigjeve veriore dhe perëndimore të Detit të Zi). Duhet thënë që teoria e ardhjes së shqipes nga Anatolia ka qenë gjithmonë e pranishme, por jo dhe aq e pranueshme, ashtu sikurse mendohej për gjithë familjen e gjuhëve IE. Teoria e re, ndërkohë, e ofruar në artikullin e Science, pretendon që vetëm disa gjuhë të IE, duke përfshirë këtu dhe shqipen, kanë mbërritur në Ballkan pa shkuar fare në stepa, por direkt nga trojet anatoliane. Sigurisht që kjo e vë në dyshim marrëdhënien e shqipes me ilirishten, sikurse janë shprehur disa, por duhet thënë që për të qenë të saktë ky punim nuk parashikon asgjë në lidhje me këtë çështje. Më konkretisht nuk shprehet fare nëse shqipja është e lidhur me ndonjë nga gjuhët IE të identifikueshme të Ballkanit të lashtë. Në fakt shqipja në artikullin e Science përmendet shumë rrallë pikërisht prej dokumentimit të vonë të saj, i cili sjell që “sinjali” që merret nga të dhënat leksikore të shqipes të jetë i dobët në krahasim më të dhënat nga gjuhët e para të njohura  indoevropiane ballkanike që njeh fusha.

Përgjithësisht, mendojmë që kur flitet për degën ‘ballkanike’, më së shumti ky punim i referohet greqishtes, e cila është dëshmuar si gjuhë e shkruar qysh në shek. e 16-të p.e.s, pra gati 3000 vjet para shqipes. Gjuhët indoevropiane paleo-ballkanike si ilirishtja, trakishtja, etj. thjesht nuk gjejnë përfaqësim në këtë studim, sepse ato me siguri nuk e plotësonin pragun prej 35 njësive leksikore (shih sythin 3.3.3 tek Materialet Suplementare të artikullit të Science[3]), kriter i domosdoshëm për përfshirjen e gjuhëve në datasetin e parashikuar, pas një pune afatgjatë në ndreqjen e dataseteve të mëparshme të përdorura nga studime të tilla komplekse me indoevropianistë dhe statisticienë si bashkautorë. Ilirishtja, për shembull, meqenëse numrin e fjalëve të njohura e ka të vogël dhe mbetet për studimet indoevropiane krejt e pazbërthyeshme (për studime krahasuese), nuk mund të përfaqësohej në këtë dataset. Të njëjtat konsiderata mund të thuhen edhe për mesapishten, një nga gjuhët e lashta indoevropiane folur në territorin e Italisë, e cila gjithashtu është lidhur me shqipen prej disa studiuesve. Siç duket, edhe pse njihet disi më mirë se ilirishtja, njohuria që kemi rreth mesapishtes nuk e kalon pragun/kriterin prej 35 fjalë.

Por edhe nëse do të lëkundej marrëdhënia e supozuar midis shqipes dhe ilirishtes, duhet thënë që, pavarësisht një narrative historike të ndërtuar gjatë kohës, të marrëdhënies së shqipes si gjuhë pasardhëse e ilirishtes, për studiuesit indoevropianistë, përfshi këtu edhe një pjesë të mirë të studiuesve shqiptarë, kjo marrëdhënie ka qenë gjithnjë e sforcuar dhe jo fort e mbështetur me fakte e dokumente historike[4]. Edhe pse ky studim nuk bën asnjë lidhje midis shqipes dhe ilirishtes, sepse nuk përcakton një gjuhë parahistorike të shqipes për shkak të mungesës së pranuar të dokumentimit, nëse do t’i qëndronim besnikë verbërisht tezës së ilirishtes, atëherë do të na duhet të rishqyrtojmë rrugën përmes së cilës ata (pra, ilirët) kanë udhëtuar për në trojet ballkanike.

E rëndësishme është të thuhet edhe që rezultatet i këtij studimi nuk hedhin asnjë dritë të re mbi tezën e autoktonisë së shqiptarëve apo lashtësisë së shqipes, gjë e cila është temë tepër tërheqëse për gazetarinë shkencore në Shqipëri, por që për fat të keq trajtohet jo rrallë në forma të gabuara (duke ua dhënë platformën e diskutimit jo-specialistëve dhe duke u nisur nga një përgatitje e dobët e vetë gazetarëve mbi këtë temë komplekse).  Sigurisht që në të gjitha trajtesat/hipotezat e gjuhësisë historike bashkëkohore për origjinën e familjes indoevropiane (edhe në dy hipotezat tradicionale të stepës dhe atë më pak të pranuar, anatolike, të paraqitura në artikullin e Science), shqipja ka ardhur në Ballkan para gjuhëve sllave, shumë shumë më herët në antikitetin e thellë. Kjo dije nuk është aspak e diskutueshme në gjuhësinë historike dhe është provuar përmes një serie të gjatë faktesh. Por, duhet theksuar këtu, shqipja nuk ka qenë kurrsesi gjuha e parë e folur në këto vise. Shqipja, si të gjitha gjuhët indoevropiane në Evropë, ka mbërritur vonë në trojet ku flitet sot. Vonë në krahasim me historinë e njerëzimit e cila dëshmon, përmes gjetjeve arkeologjike, se njerëzit modernë e kanë banuar Evropën Jugore prej mijëra vitesh (kemi parasysh këtu numra me 5 shifra). Nuk ka dyshim se ka pasur gjuhë të tjera të folura në territorin e Ballkanit dhe të Evropës më parë, për të cilat ne nuk dimë pothuajse asgjë[5].

Fusha e gjuhësisë historike ka përcaktuar të paktën dy familje gjuhësore që përfaqësojnë shtresën para-indoevropiane në Evropë të cilat kanë arritur të kuptohen, në kuptimin që tekstet e hasura në këto gjuhë mund të lexohen dhe interpretohen: familja (gjuha) baske, e cila ekziston edhe sot, dhe familja tirseniane, e cila përfshin gjuhë të zhdukura prej kohësh dhe që studiuesit i kanë kuptuar vetëm pjesërisht, siç është rasti i gjuhës etruske. Natyrisht, gjuhët e tjera, për të cilat nuk dimë pothuajse asgjë, të pranishme në Evropën e hershme, në atë neolitike – mund të lidhen ndoshta me këto gjuhë, por sot për sot nuk kemi asnjë mënyrë për t’i zbuluar këto lidhje të mundshme. Sot që shkruajmë nuk dimë pothuajse asgjë rreth tyre — ato pak dije që kemi bazohen në toponime dhe huazime / lloje të tjera ndikimi në gjuhët indoevropiane.

Ka pasur faktikisht përpjekje për ta studiuar këtë periudhë në një mënyrë gjithëpërfshirëse dhe sistematike (p.sh. projekti “Talking Neolithic” në Copenhagen – projekte jashtëzakonisht interesante, por që derimë sot kanë zbardhur shumë pak në lidhje me këtë çështje. Nuk ka asnjë dyshim që shumë e shumë gjuhë të tjera janë folur në territorin e Ballkanit përpara se shqipja të mbërrinte këtu diçka disa mijra vjet më parë. Në fakt e shohim me vend të theksojmë këtu që në në kronologjinë e gjerë të historisë së gjuhëve, çdo lloj gjuhe indoevropiane në Evropë – duke përfshirë këtu edhe shqipen – është një ardhje e kohëve të fundit. Kështu që kur flasim për shqipen si gjuhë që është shkëputur nga trungu i gjuhëve indoevropiane këtu e 6000 mijë vjet më parë, siç sugjeron edhe artikulli në fjalë, duhet gjithmonë të kemi parasysh që ky dimension kohor përbën vetëm majën e ajsbergut (akullit lundrues), meqenëse shumëçka ka ndodhur para kësaj kohe gjuhësisht mbetet ende e zhytur nën ujë dhe është krejt e panjohur për fushën dhe studiuesit. Pra, shumë e shumë më tepër gjuhë janë folur e migrime kanë ndodhur në historinë e Evropës jugore përpara se ajo gjuhë e atëhershme që sot e quajmë shqip është shkëputur nga familja indoevropiane dhe ka shtegtuar drejt viseve ballkanike bashkë me greqishten dhe disa gjuhë të tjera të familjes indoevropiane.

E gjejmë po ashtu me vend të trajtojmë disa nga aspektet teknike të punimit, sidomos ngaqë ato janë kryesisht të panjohura për albanologjinë por edhe për lexuesin shqiptar. Sikurse është vënë re edhe më parë studimi përdor modelet e inferencës filogjenetike Bayesian-e. Karakteristikat kryesore që përcaktojnë qasjen matematiko-statistikore Bayesian-e dhe e dallojnë atë nga statistikat frekuentiste janë konceptet dhe rolet eksplicite të prior dhe posterior, si dhe shprehja e këtyre dy koncepteve në termat e probabilitetit [përkatësisht, P(A) dhe P(B) brenda formulimit e teoremës së Bayes]. Në filogjenetikën gjuhësore, prior përfshin një sërë supozimesh të qarta fillestare, duke përfshirë, për shembull, një model formal se si diversifikohen linjat/gjenealogjitë gjuhësore. Të dhënat aktuale të gjuhës (cognate relationships) analizohen më pas kundrejt kësaj prior, për të përfunduar në një rezultat posterior: një shpërndarje të probabiliteteve për pemë të ndryshme gjuhësore të propozuara më parë dhe bashkë me këtë ofrohen dhe probabilitetet kohore të ndarjes së trungut të pemës në degë të veçanta.

Të dhënat aktuale të gjuhës që analizohen kundrejt një prior të parapërcaktuar, në këtë artikull vijnë tek lexuesi përmes listash fjalësh (170 leksema) për 161 gjuhë të ndryshme, mes tyre dhe shqipja me tri varietete të saj  (gegërishtja, standardi dhe arbërishtja të cilat mund të shihen këtu: https://iecor.clld.org/languages/albaniangheg dhe https://iecor.clld.org/languages/albanianstandard dhe https://iecor.clld.org/languages/albanianarberesh). Për hartimin e këtyre listave është bërë një punë kolosale me një qasje consortium-based, përmes së cilës studiues të ndryshëm kanë kontribuuar me ekspertizën e tyre për gjuhë të veçanta. Parimisht, në studime të llojit të tillë zgjidhet gjithmonë leksema më e pamarkuar (pa mbaresa) në gjuhën e sotme dhe jo një leksemë e fazave të mëparshme. Kështu, për shembull, në datasetin e shqipes standard është zgjedhur fjala kokë si forma e pamarkuar e kësaj fjale edhe pse dihet që kjo fjalë është një huazim i kohëve të vona nga latinishtja. Forma krye nuk merret parasysh në këtë dataset sepse në shqipen standarde gjendet kryesisht në shprehje me kuptime metaforike, edhe pse dihet mirë që kjo fjalë është rrjedh nga fjala për “kokë” në PIE, *ḱroh₂sno-. Por vini re se si fjala krye përdoret si në datasetin e gegërishtes ashtu edhe atë të arbërishtes si fjalë që bart kuptimin parësor të fjalës “kokë”. Materialet suplementare të artikullit të Science japin detaje të pasura në sythin 3.5.1 për mënyrën se si janë përcaktuar fjalët e listave për gjuhë të ndryshme, duke ruajtur konsistencën nga njëra gjuhë tek tjetra (rregulli ka qenë rreptësisht një leksemë për çdo kuptim, prandaj përcaktimi i leksemave ka marrë jo pak kohë dhe ka kërkuar jo pak hulumtim).

Duhet shtuar që përzgjedhja e formës së pamarkuar në gjuhën e sotme është e nevojshme për të siguruar një trajtim “të drejtë” të të gjitha fazave gjuhësore sepse përzgjedhja e formave të përdorura në faza të ndryshme të gjuhës do të çonte në faza të ndryshme dokumentimi për gjuhë të ndryshme. Për hartimin e listave të fjalëve autorët për shqipen janë mbështetur tek mbi 30 botime të ndryshme në albanologji (mund t’i gjeni këtu më konkretisht botimet tek të cilat janë mbështetur për shqipen: https://iecor.clld.org/sources), edhe pse mendojmë që një rishikim i listave mund të ishte i nevojshëm nën dritën e projektit të fundit DPEWA (Digitales Philologisch-Etymologisches Wörterbuch des Altalbanischen/Digital Philological-Etymological Dictionary of Old Albanian) në Universitetin Ludwig Maksimilian të Mynihut. Një studim më i thelluar (një temë e mundshme masteri/doktorate me shumë vlerë, për shembull) mund të hidhte dritë mbi ndryshimet që duhen bërë konkretisht në këto lista të varieteteve të shqipes duke marrë parasysh përfundimet e projektit DPEWA, i cili ka hedhur një numër fjalësh online tashmë dhe është, për mendimin tonë, aparati më autoritar dhe më i sofistikuar në albanologji sot për këtë çështje që ofron shpjegime edhe për fjalë të cilat shumë nga burimet e cituara në artikullin e Science mbeten të errëta. Por, sidoqoftë, duhet thënë që ekipi i Science është mbështetur edhe fort për shumicën e fjalëve tek Demiraj (1997) dhe tek punimet e përbashkëta të duos Schumacher & Matzinger, të cilat padyshim nuk mund të mendohen të jenë hartuar pa konsultime të thelluara me punimet e Çabej.

Por kritika më themelore për mendimin tonë për listat e fjalëve janë përmasat e saj, të cilat vijnë në natyrë vetëm leksikore, duke injoruar pothuajse krejt aspektet fonologjike dhe morfologjike të gjuhës të cilat janë dëshmuar si tejet të rëndësishme në përcaktimin e nëngrupimeve brenda familjes së gjuhëve indoevropiane[6]. Autorët kanë hedhur ide edhe para botimit të këtij artikulli në Science, në punime të veçanta[7], për këtë përjashtim të fonologjisë dhe morfologjisë si module që nuk kuantifikohen kollaj, por edhe si module roli historik i të të cilave ka sjellë debat për studiuesit[8]. Qasja primare në përzgjedhjen e materialeve thjesht me natyrë leksikore justifikohet si përzgjedhje nuk duhet të interpretohet si thjesht e tillë (pra, thjesht leksikore) sepse në analizën filogjenetike nuk merren parasysh thjesht leksemat, por ato që quhen cognacy states mes leksemave, pra marrëdhënia midis kognateve. Për t’i përcaktuar saktë cognacy states, për çdo rast lekseme kërkohet njohuri mbi të dhëna fonologjike dhe morfologjike të mundësuara nga punimet e bëra për çdo gjuhë. Në rastin e familjes indoevropiane, një cognacy state përcaktohet nga një proto-formë e përbashkët me të cilën lidhen të gjitha leksemat e datasetit për çdo gjuhë.

Por pavarësisht nga këto shpjegime, e gjejmë me vend të theksojmë se te nëngrupimet moderne të  familjes indoevropiane, kur marrim parasysh të dhëna të tjera gjuhësore, sidomos ato morfologjike, vihen re rezultate disi ndryshe nga ato që paraqiten në artikullin e Science, edhe kur bëhet fjalë për shqipen (në mënyrë të implikuar sepse, siç theksuam më lart, shqipja pothuajse nuk del fare në fokus në studimet e IE). Sakaq që ndarja e hershme e gjuhëve anatoliane dhe tokariane janë vërtetuar tashmë si në rrafshin leksikor dhe atë morfologjik, për tri gjuhët greqisht, shqip, armenisht, një ndarje e hershme nuk mund të mbështetet plotësisht nga të dhëna gramatikore. Kjo për arsye sepse të tria këto gjuhë karakterizohen nga një valë risish morfologjike të cilat në fushën e indoevropianistikës njihen si tipare “të vona” ose “qendrore indoevropiane”, të cilat gjenden edhe tek indo-iranishtja ose balto-sllavishtja, por jo tek gjuhët italike, kelte dhe pjesërisht ato gjermanike. Për këtë arsye, kur studiuesit kanë hartuar pemën kronologjike (atë që njohim si pema tipike), e kanë vendosur zakonisht ndarjen nga trungu të gjuhëve italike dhe kelte para greqishtes, shqipes dhe armenishtes. Tiparet për të cilat bëhet fjalë janë të shumta dhe me shumë rëndësi (mund të ndryshojnë disi nga teoria në teori), për shembull, *-i në vend të *-r për joveproren, i cili konsiderohet nga shumë studiues si inovacion gramatikor që ka ndodhur në dialektet e indoevropianishtes qendrore pasi janë larguar prej saj gjuhët anatoliane, tokariane, si edhe gjuhët italike dhe kelte. Po kështu, mbaresat e shqipes së vjetër të vetës së tretë njëjës  -etë (-et sot) ose vetës së tretë shumës -enë (-en sot) rrjedhin nga *-e-toi̯, *-o-ntoi̯, të cilat janë dhe burimi për mbaresat e indo-iranishtes (sanskritishtja -ate, -ante) dhe greqishtes (-etai, -ontai, në disa dialekte kemi edhe -etoi -ontoi), përndryshe nga ato të anatolian/tokarian ose të gjuhëve italike dhe kelte tek të cilat shohim mbaresa të tipit *-e-tor dhe *-o-ntor (cf. në latinisht dicitur ‘thuhet’, dhe dicuntur ‘thuhen’).

Hulumtime të tilla gjerësisht të pranuara në gjuhësinë historike vështirë se gjejnë përgjigje me skemën e paraqitur nga ky artikull i Science nga ku del që shqipja është shkëputur prej trungut përpara se të shkëputeshin gjuhët italike dhe ato kelte. Punimi faktikisht u referohet disa herë pemëve të ndërtuara edhe nga të dhëna morfologjike, por nuk merret fare me shpjegimin e mospërputhjes së tyre me pemën që propozohet këtu. Ndërkohë që indoevropianishtja mund të ketë këtë datë më të hershme që sugjerohet në këtë artikullin e Science (circa 8120 vjet më parë), për shqipen (por edhe për disa gjuhë të tjera) punime të ardhshme duhet të marrin parasysh edhe të dhëna morfologjike dhe fonologjike, për të cilat shpresojmë se do të gjendet ndonjë mënyrë kuantifikimi ashtu sikurse janë kuantifikuar të dhënat leksikore të shqyrtuara në këtë artikull.

Në mbyllje ia vlen të theksohet që edhe pse dritarja kohore e familjes së gjuhëve indoevropiane zgjerohet nga rezultatet e këtij studimi, kjo nuk e bën shqipen më të vjetër në krahasim me gjuhët e tjera indoevropiane sepse afati kohor shtyhet pas në kohë për të gjithë trungun indoevropian. Dhe, për më tepër, sikurse diskutuam edhe më lart, kjo shtyrje pas në kohë, nuk na e ndryshon aspak njohurinë që kemi për gjuhët indoevropiane, duke përfshirë këtu edhe shqipen, si gjuhë që kanë ardhur në Evropë vonë, duke zënë vend mes diversitetit gjuhësor parahistorik që gjallonte në këtë territor më parë.

(c) 2023, Enkeleida Kapia & Marek Majer. Të gjitha të drejtat janë të autorëve.

Kopertina: Photo by NEOM on Unsplash (ilustrim vetëm).

*Akademia e Studimeve Albanologjike, Tiranë & Universiteti Ludwig-Maximilian, Mynih, ekapia@bu.edu

** Universiteti i Lodz, Poloni, marek.majer@uni.lodz.pl

[1] Rend alfabetik meqënëse autorët kanë kontribuuar në mënyrë të barabartë
[2] Artikulli do t‘i dërgohet me email Paul Heggarty dhe ekipit të tij në mënyrë që edhe ata të njihen me problematikën e diskutimeve për shqipen.
[3] Materialet suplementare mund të gjenden këtu: https://www.science.org/action/downloadSupplement?doi=10.1126%2Fscience.abg0818&file=science.abg0818_sm.pdf
[4] https://balkaninsight.com/2011/03/25/austrian-scholars-leave-albania-lost-for-words/
[5] https://en.wikipedia.org/wiki/Paleo-European_languages
[6] Edhe A. Vehbiu e ka cekur këtë aspekt në përsiatjet e tij të fundit mbi këtë punim.
[7] https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-linguistics-011619-030507
[8] Ringe DA, Warnow T, Taylor A. 2002. Indo-European and computational cladistics. Trans. Philol. Soc. 100(1):59–129. http://doi.org/10.1111/1467-968X.00091