Dy temat e këtyre ditëve – nevoja për një portret më “njerëzor” të Skënderbeut në historiografi, përfshi edhe hollësi e çikërrima të jetës private, që solli Artan Fuga; dhe intervista e rizbuluar e Ben Blushit me Kadarenë (e ndërmjetësuar nga Alda Bardhyli), që u gjykua nga shumë vetë si banale, e pahijshme dhe e panevojshme – këto dy tema pra, përkuan rastësisht, por bukur.
Të dy herët, shqetësimi është me mënyrën si duhet të flasim për “protagonistët” dhe “heronjtë”, në një kontekst kulturor ku mitizimi është normalizuar, dhe ku jo vetëm Skënderbeut i ka humbur përmasa mirëfilli njerëzore (për shkak edhe të informacionit faktik të pamjaftueshëm), por edhe Kadareja vetë, si aktor në skenën kulturore, po i përcillet publikut i filtruar, me gjuhë të ëmbëlsuar, hagjiografike, brenda një diskursi gati të përshpirtshëm në kufi të jargavitjes a të ekstazës, ku flitet rregullisht për “të madhin Kadare”.
Herët këtë shekull debatohej seriozisht për “mitizim” dhe “çmitizim” si përftesa të rrëfimit historik; dhe “çmitizuesit” e vetëshpallur, ose të damkosur si të tillë prej kundërshtarëve të tyre, akuzoheshin lirisht për banalizim të narrativës historike – për shembull, kur ia hiqnin Skënderbeut atributet prej heroi legjendar, për ta paraqitur me dritëhijet dhe dobësitë e veta dhe të kohës kur vepronte.
Madje këtë lloj “çmitizimi” e pat qortuar edhe vetë Kadareja, në botimet dhe ribotimet e esesë së vet “Mosmarrëveshja”.
Por çmitizimi nuk rimon detyrimisht me banalizim; mjaft të pranohet se shenjtërimi kombëtarist, ligjërimi hagjiografik, absolutist, superlativ; por edhe fjalët e mëdha dhe zakonisht boshe, performativi që kurrë nuk rrezikon gjë, pra të gjitha këto përftesa nuk kundërshtohen mirë nga banalizimi, për shembull duke e vënë “heroin” të bëjë dhe të thotë gjëra të cilat publiku nuk mund t’i pranojë. E kundërta e mitizimit, antidoti i tij, nuk është “banalizimi”, por kontekstualizimi.
Banalizim është t’i qasesh Kadaresë si qytetar, duke ia dhunuar kufijtë e jetës private, dhe të lësh mënjanë ose të shpërfillësh veprën e tij – duke nënkuptuar se për atë vepër nuk ka mbetur gjë për t’u thënë, ose edhe më keq, se për atë vepër tashmë nuk mund të flitet, veçse duke e adhuruar. Kjo lloj qasjeje, që i mësyn tjetrit hapësirën personale, sapo e gjen të pambrojtur, nuk mund të përligjet sa kohë që vjen e maskuar si “kulturë”.
Mitizimi, si formë diskursi total që përjashton debatin dhe synon të ushqejë një version infantil madje pedagogjik të religjionit civil, nuk i shërben kujt, përveç atyre që e bëjnë. Banalizimi mund të vijë si reaksion alergjik ndaj atij diskursi primitiv, vetëshërbyes, përçarës; si përpjekje për t’u kthyer me këmbët në tokë, por edhe ai është vetëshërbyes dhe, më keq akoma, ushqen instinktet voyeuriste të publikut të stërvitur tashmë nga kontakti me reality shows.
Kjo kundërvënie – mes mitit dhe banales, mitizimit dhe banalizimit – krijon një dilemë të rreme, aq më tepër që edhe vetë mitizimi e ka një anë banale, sidomos kur ngul këmbë që t’i sjellë në vëmendje figurat ose personazhet e shquara me synimin për të dhënë mësime morale, për t’i edukuar a frymëzuar njerëzit. Ashtu, këto figura e personazhe të rrëfyera, brenda ligjërimit mitizues, vijnë dhe mishërojnë virtyte të caktuara, si trimërinë, dashurinë për atdheun, sakrificën dhe vetëmohimin, largpamësinë, zemërgjerësinë. Kur ndodh pastaj që banalizimi – sot i pashmangshëm – nxjerr në dritë fakte dhe interpretime që i bien ndesh këtij idealizimi moral, publiku reagon me emocion dhe refuzim.
Ka një rrugëdalje prej kësaj dileme të rreme, që e ofron diskursi refleksiv, kritik, i cili niset nga premisa se qasjet ndaj rrëfimit janë gjithnjë pluraliste. Një histori e Skënderbeut, madje edhe aq retorike sa ajo e Barletit, tashmë e ka të nevojshme të bashkëjetojë dhe të veprojë me një histori të Arbërisë mesjetare që të marrë parasysh edhe jetën e përditshme – jo detyrimisht të Skënderbeut si individ dhe person, sa të një banori çfarëdo të Arbërisë. Në të njëjtën mënyrë, receptimi bashkëkohor i Kadaresë mund të mos mjaftohet vetëm me leximin dhe interpretimin e veprës së tij në kontekstin patriotik ose “sa i ka shërbyer atdheut dhe emrit të shqiptarit”, por edhe të marrë parasysh ato ngjarje në jetën e tij (biografinë e tij) që ndihmojnë për ta kuptuar veprën – kontekstin social dhe intim ku është përftuar dhe është lexuar ky apo ai tekst.
Këto përpjekje kulturore ende në masë të madhe nuk po imponohen dot – sa kohë që për Skënderbeun ende flitet si ishte ndonjë “shën Gjergj” i religjionit tonë civil (kur nuk flitet, në qarqe të caktuara, për mercenar të Vatikanit, ose duke e kthyer kokëposhtë, me një procedurë inflamatore në kufijtë e reaksionit auto-imun të tipit “shenjtorët tuaj janë djaj për ne”), ndërsa për Ismailin si “i madhi Kadare”, disidenti antikomunist numër një, ose – e kundërta – shkrimtari i oborrit të Hoxhës: orvatjet artificiale për shenjtërim ndjellin orvatjet e tjera, për përdhosje, anatemim dhe shkishërim. Të gjitha këtyre ekstremeve pseudo-religjioze, që privilegjojnë gjykimin rreptësisht moral u mungon premisa e vendosjes së figurës përkatëse në histori: sërish kontekstualizimi, edhe pse tashmë në diakroni.
Paradoksalisht, zbulojmë që diskursit për historinë, si në rastin e një figure mesjetare a të Rilindjes Europiane, si Skënderbeu; ashtu edhe në rastin e një figure kyçe të letërsisë shqipe të shekullit XX, si Kadareja, këtij diskursi, pra, i mungon pikërisht historicizmi, vendosja në kontekstin historik, kohor, interpretimi i figurave në marrëdhënie si me bashkëkohësinë e tyre, ashtu edhe me veten në rrjedhë të kohës. Sikleti që i kap disa prej nesh, përballë kësaj shtangësie të diskursit kulturor, lidhet me paaftësinë tonë – foshnjore – për të perceptuar përmasën e tretë, thellësinë.
© 2023 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.