Fjala DREJTSHKRIM, me kuptimin “sistem rregullash për shkrimin normativ të një gjuhe”, duhet të ketë hyrë relativisht vonë në shqipe – Fjalori i gjuhës shqipe, i vitit 1954, ka vetëm sinonimin e saj ORTOGRAFI, fjalë ndërkombëtare, me rrënjë nga greqishtja e vjetër helenistike: ὀρθογραφία (orthographía), nga ὀρθός (orthós, “korrekt”) dhe γράφω (gráphō, “shkruaj”). Në fakt, DREJTSHKRIM nuk është veçse kalk, ose shqipërim i ORTOGRAFI, sipas pjesëve të saj (ORTO = DREJT dhe GRAFI = SHKRIM).
Fjalori i gjuhës së sotme shqipe i vitit 1980 jep këtë përkufizim për DREJTSHKRIMIN: “Sistem rregullash për t’i shkruar drejt e njësoj fjalët në gjuhën letrare; zbatimi i këtyre rregullave.” Të vërehet, te ky përkufizim, prania e termit “gjuhë letrare”, i cili në fakt i referohet asaj forme të shqipes së shkruar që u sanksionua nga Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972; të vërehet edhe theksi tek ajo që drejtshkrimi është një sistem rregullash për t’i shkruar DREJT E NJËSOJ fjalët. Te kjo formulë, DREJT E NJËSOJ, “drejt” i referohet drejtpërdrejt edhe gjymtyrës së parë të termit DREJTSHKRIM; ndërsa NJËSOJ është një plotësim i kotë, meqë koncepti shprehet tashmë nga termi RREGULL.
Pamë që DREJTSHKRIM mungon në Fjalorin e 1954-ës, çfarë mund të japë një ide për datëlindjen e saj. Si kalk, fjala rimerr gjermanishten RECHTSCHREIBUNG, edhe kjo kalk i ORTHOGRAPHIA; por të njëjtën strukturë dhe kuptim ka edhe rusishtja ПРАВОПИСАНИЕ. Gjermanishtja dhe rusishtja – nga këto dy burime vështirë të zgjedhësh dhe mbase nuk ia vlen, meqë të dyja paralelisht mund të kenë ndikuar si model për shqipen.
I përkufizuar si “sistem rregullash për t’i shkruar DREJT fjalët, etj.”, DREJTSHKRIMI si koncept mbështetet, në thelb, në kuptimin e fjalës DREJT (së cilës do t’i përgjigjej italishtja CORRETTO, ose spanjishtja CORRECTO); dhe që, gjithnjë në Fjalorin e vitit 1980, do të ishte “Ashtu si duhet, mirë, pa gabime; kund. keq; gabim.” Këtu PA GABIME parakupton ekzistencën e rregullave, duke qenë GABIMI “diçka që bëhet nga njohja jo e mirë e rregullave” (po aty).
Në përkufizim nuk thuhet se këto RREGULLA, sistem i të cilave është DREJTSHKRIMI, janë në thelb artificiale, ose të paktën konvencionale; dhe që nevoja për adoptimin e tyre lidhet me nevojën për njësimin e komunikimit brenda një shteti (nëpërmjet rrafshimit të diferencave gjuhësore). Të thuash se DREJTSHKRIMI është një sistem i të shkruarit “pa gabime”, është edhe të pranosh se GABIMET janë nënprodukt i rregullave të pranuara. Por këto rregulla – sado të dobishme në vetvete dhe të bazuara në traditën, usus-in ose konsensusin akademik ose qytetar – nuk kanë të bëjnë me TË VËRTETËN, as me TË DREJTËN.[1]
Nga ndajfolja drejt dhe mbiemri i drejtë mund të vijnë – dhe kanë ardhur – një mori rrejshmërish. Në fakt, rregulla drejtshkrimore është formuluar në mënyrë të tillë, që përcaktojë se cila nga trajtat alternative të drejtshkrimit të një fjale do të jetë ajo e rregullta (ose normative), p.sh. (citoj nga manuali):
Shkruhen me -u- në të gjitha rasat emrat dhe mbiemrat më -ull, -ur si dhe fjalët e formuara prej tyre.
Kjo rregull tregon se fjalë si kukull, lepur etj., do të shkruhen kështu, me -ull, edhe në lakim, p.sh. kukulla, lepuri, dhe jo kuklla, lepri. Pra çdo rregull drejtshkrimore e sjell me vete edhe gabimin drejtshkrimor, duke e bërë përkufizimin e gabimit “pjesë” të rregullës. Ashtu, kuklla do të ishte gabim drejtshkrimor, por kukla jo – meqë në rastin bëhet fjalë për një gabim shkrimi të një kategorie tjetër.
Ja edhe një rregull tjetër:
Shkruhen me -ie- emrat tek të cilët ky grup zanoresh ndiqet nga një bashkëtingëllore e lëngët (l, ll, r) dhe të gjitha fjalët e formuara prej tyre: e diel, diell, miell, qiell, fier, diellor, qiellor, fierishtë, etj.
Gabimi që sjell me vete ky rregull shfaqet në forma si e djelë, djell, mjell, qjell, etj.
E kështu me radhë.
Por le të krahasojmë këto dy trajta: e diel dhe e djelë – sa pa u sanksionuar rregulla më lart, këto do të ishin alternativa në të shkruarit e fjalës, që pasqyronin diferencat në shqiptimin e saj; por me t’u sanksionuar rregulla, trajta e diel, që i konformohet rregullës, është trajta E DREJTË, ndërsa trajta e djelë është trajta E GABUAR. Edhe pse nuk ka asgjë esencialisht “të gabuar” tek e djelë, asnjë shmangie nga ndonjë “e vërtetë gjuhësore”. Thjesht gjuha e njësuar nuk i toleron variantet në shkrimin e fjalëve, dhe autoriteti gjuhësor detyrohet të zgjedhë njërin mes tyre si atë që “DUHET”.
Faza fillestare:
| E RREGULLT/E SAKTË | JO E RREGULLT |
| Kukulla | Kuklla |
Faza e dytë
| E SAKTË/E DREJTË | E PASAKTË/GABIM |
| Kukulla | Kuklla |
Faza e tretë
| E DREJTË/E DUHUR | GABIM/E PALEJUAR |
| Kukulla | Kuklla |
Faza e katërt
| E DUHUR/MIRË | GABIM/KEQ |
| Kukulla | Kuklla |
Sërish, statusi i rregullës drejtshkrimore mbetet i diskutueshëm, sepse rregulla drejtshkrimore nuk është RREGULLSI (siç mund të ishte RREGULLSI pohimi që “në shqipe nyja shquese i prapavendoset emrit”), por nuk është as LIGJ, sepse format e drejtshkruara të fjalëve nuk gëzojnë ndonjë mbrojtje nga shteti. Gjuhëtarët flasin për NORMË, një term të cilin Fjalori i 1980-ës e përkufizon kështu:
Tërësia e rregullave që përcaktojnë përdorimin e mjeteve të gjuhës letrare në mënyrë të njëllojtë për të gjithë pjesëtarët e një kombi; përdorimi i mjeteve gjuhësore që është ngulitur e është pranuar nga të gjithë pjesëtarët e një kombi si në ligjërimin e folur ashtu edhe në atë të shkruar.
Po ta pastrojmë këtë përkufizim nga byku ideologjik (“për të gjithë pjesëtarët e një kombi”), NORMA paraqitet si sanksionim formal i rregullave të përdorimit të “gjuhës letrare”, por jo vetëm – ky sanksionim “është ngulitur e është pranuar nga të gjithë pjesëtarët e një kombi…”, pra NORMA parakupton edhe KONSENSUSIN.
Le të themi se rregullat e drejtshkrimit janë pjesë e normës së shqipes së njësuar ose “letrare” ose “standard”; dhe se NORMA edhe ajo përcakton, thjesht me ekzistencën e saj, jo vetëm çfarë pranohet nga rregullat, por edhe GABIMET përkatëse. Ashtu edhe paskajorja gege, e tipit “me punue”, përcaktohet si GABIM nga norma gramatikore e shqipes standard, por përdorimi i saj nuk ka të bëjë fare me drejtshkrimin dhe rregullat përkatëse; njëlloj, në leksik, fjala LIBËR është normative, ndërsa fjala QITAP jo (më).
Që drejtshkrimi është pjesë e normës, kjo nuk i bën rregullat drejtshkrimore më pak praktike a konvencionale – DREJTSHKRIMI si tërësi rregullash për shkrimin e shqipes është produkt i një konvencioni a i një kompromisi të detyruar mes përdoruesve të gjuhës, që synon të lehtësojë komunikimin nëpërmjet zbutjes dhe rrafshimit të diferencave (dialektore, por jo vetëm) dhe nxitjes së gjuhës për t’u zhvilluar në drejtime ku dialekti (varianti letrar) është i pafuqishëm, p.sh. në ligjërimin libror, veçanërisht tekniko-shkencor dhe juridik (terminologjia).
Ata që e sollën në shqipe neologjizmin DREJTSHKRIM mbase nuk e patën menduar që vetë kjo fjalë do të bëhej burim keqkuptimesh – ngaqë do t’i shtynte përdoruesit të besonin se të shkruarit e fjalëve sipas rregullave konvencionale ishte edhe I DREJTË, siç ishte E GABUAR shmangia nga këto rregulla. Dhe kjo, ngaqë vetë cilësia e të qenit I DREJTË ka implikime të mëdha në qasjen tonë, si shqipfolës, ndaj realitetit. Pamë më lart si diferenca mes kukulla dhe kuklla nuk ka, as mund të ketë, ngarkesë heuristike (njëra formë si më “e vërtetë” se tjetra) dhe as etike (njëra formë si më “e drejtë” a më “e mirë” se tjetra); për të njëjtën arsye, një formë si kuklla rezulton të jetë gabim, ose e shkruar keq, por jo ngaqë shmanget nga ndonjë e vërtetë ose normë morale ose tradicionale. E megjithatë, shumë prej nesh gjykojnë se DREJTSHKRIMI përcakton mënyrën “e drejtë” ose “të duhur” si duhen shkruar fjalët; dhe u japim rregullave drejtshkrimore një autoritet të cilin ato nuk e kanë, dhe as mund ta kenë; dhe gjykojnë kështu, pikërisht ngaqë ndikohen nga ajo DREJT- si gjymtyrë e parë e termit.
Kjo rrejshmëri nuk është fare e pafajshme. Hartuesit e rregullave të drejtshkrimit, dhe në përgjithësi ata që e krijuan, e përpunuan dhe e imponuan standardin e shqipes në vitet 1950-1970, mbase përnjëmend besonin se po zgjidhnin format E DUHURA përfaqësuese të shqipes[2], mes alternativave; dhe se standardi, shqipja e njësuar, ose “shqipja letrare” siç e quanin, i afrohej SË VËRTETËS GJUHËSORE, të paktën me arsye; në kuptimin që norma gjuhësore e sanksionuar nga Kongresi i Drejtshkrimit i 1972-shit pasqyronte edhe shqipen objektivisht më të përshtatshme për synimet përkatëse.[3] Mbase edhe besonin fort që zgjedhjet e tyre ishin SHKENCORE, në kuptimin që, edhe sikur të mos e kishin arritur TË VËRTETËN, kishin ardhur si rezultat i përpjekjeve sistematike për vlerësimin “shkencor” të realitetit gjuhësor. Që autorët e rregullave të drejtshkrimit (dhe më pas të morfologjisë, sintaksës, fjalëformimit, etj.) ishin në gjendje të sillnin gjithnjë arsye për zgjedhjet e tyre, kjo do të duhej të mjaftonte për t’u dhënë atyre rregullave “pamjen” e diçkaje objektive, shkencore dhe të drejtpeshuar. Duke u përpjekur të “rregullojnë” shqipen, veçanërisht shqipen e shkruar me të njëjtin zell siç u përpoqën kolegët e tyre të shpyllëzojnë kodrat ose të tufëzojnë bagëtitë e fshatarëve, ata mundet edhe që besonin se vetëm sa po faktorizonin dhe përshpejtonin procese OBJEKTIVE, të cilat tashmë vepronin në gjuhë. Ky lloj voluntarizmi, i maskuar si “shkencë”, nuk duhet të habisë kënd: ishin kohët kur subjektivizmi dhe arbitrariteti gjithnjë kërkonin legjitimim duke u paraqitur si shprehje të ligjësive të “materializmit historik” dhe të prirjeve objektive të historisë.
Të gjitha këto janë për t’u mbajtur parasysh, nëse duam të kuptojmë pse DREJTSHKRIMI u perceptua si praktikë sociale masive që shkonte përtej nevojave të komunikimit, duke fituar atributet e një sistemi vlerash pothuajse ETIKE, që përcaktonin çfarë ishte E DREJTË dhe çfarë jo, duke i vënë bartësit e formave alternative jonormative në pozitat e padëshiruara të atyre që SHKRUANIN GABIM dhe, me kohë, edhe të atyre që FLISNIN GABIM. Shkaqet për këtë katastrofën e dytë janë më komplekse, sepse u lidhën edhe me hyrjen në lojë të një bindjeje tjetër, që kurrë nuk u luftua seriozisht nga regjimi, se SHQIPJA E NJËSUAR ishte shqipja “e drejtë”, shqipja e “njeriut të ri socialist”, dhe praktika e saj, ose zbatimi i NORMËS, ishte formë dhe konfirmim i pjesëmarrjes në ndërtimin e socializmit nga ana e përdoruesve të gjuhës[4]. Ashtu u arrit deri atje, sa një formë në thelb konvencionale dhe artificiale e shqipes, e nevojshme për të homogjenizuar komunikimin dhe për të siguruar që shteti dhe qytetarët të komunikonin mes tyre duke u riprodhuar si të tillë, të mbingarkohej edhe me atribute ideologjike histerike, si “shqipja e njësuar e kombit”.
Kështu nuk u desh shumë mund për të kaluar nga DREJTSHKRIMI te nevoja për të shkruar DREJT, në kundërvënie me të shkruarit e shqipes GABIM; dhe që këtej e paralelisht, te të shkruarit e shqipes MIRË dhe KEQ. Sipas një koncepti popullor, të shkruash shqipen MIRË do të thotë ta shkruash sipas rregullave të drejtshkrimit – dhe e kundërta, të shkruash shqipen KEQ, do të thotë të mos jesh në gjendje të zbatosh rregullat e drejtshkrimit. MIRË dhe KEQ, në këtë kontekst, nuk janë veçse një rimarrje e DREJT dhe GABIM, por me potencialin për investim moral domethënës. Brenda këtij konteksti (të normës dhe të normativitetit), dikush që shkruan MIRË jo vetëm tregon njohje të rregullave të drejtshkrimit por edhe aftësi për të ndjekur rregullat në përgjithësi, ose për t’u konformuar: një lloj virtyti burokratik. Përkundrazi, gjithnjë brenda këtij konteksti (të normës dhe të normativitetit) dikush që shkruan KEQ jo vetëm dëshmon se nuk i njeh mjaftueshëm rregullat e drejtshkrimit, por edhe se ka dështuar në përpjekjet për t’i njohur (ose, edhe më rëndë, e ka refuzuar autoritetin drejtshkrimor); dhe, më në përgjithësi, e ka të vështirë që të ndjekë rregullat në përgjithësi ose për t’u konformuar.
Duke e çuar këtë lloj silogjizmi eksperimental në ekstrem, arrijmë në përfundimin se ai që ndjek rregullat e drejtshkrimit është edhe QYTETAR I MIRË; dhe rregullat e drejtshkrimit janë, në thelb, rregulla të qytetarisë ose të bashkëjetesës qytetare. Rreziku i këtij absurditeti ka të bëjë me atë që nuk është krejtësisht i gabuar. Mësimi i drejtshkrimit dhe i normës gjuhësore në shkollë synon të përgatitë qytetarë “të mirë”, ose të tillë që të komunikojnë në mënyrë harmonike me shtetin dhe institucionet publike – dhe në këtë kuptim një qytetar do të mund t’i gëzojë TË PLOTA të drejtat e veta si qytetar vetëm në atë masë që zotëron standardin dhe, përpjesëtimisht, drejtshkrimin. Rrejshmëria këtu ka të bëjë me investimin moral të mbivendosur dhe idenë se të gjithë ata që nuk arrijnë të zotërojnë “drejtshkrimin” (normën) janë QYTETARË TË DORËS SË DYTË. Në fakt, nga zotërimi i normës gjuhësore, përfshi këtu edhe normën drejtshkrimore, ia bën më të lehtë dikujt që të orientohet në marrëdhëniet me institucionet; duke shërbyer edhe si provë se personi në fjalë ka arritur të përvetësojë sistemin arbitrar, barok dhe ndonjëherë kontradiktor të standardit – ose dëshmi e një pakete virtytesh që shtetit dhe institucioneve publike do t’u interesojnë. Megjithatë dhe me logjikë, zotërimi aktiv i normës së shqipes së njësuar duhet parë dhe ndoshta edhe gjykuar si virtyt profesional i funksionarit publik – ose si temë vlerësimesh meritokratike, jo morale dhe aq më pak politike.
Atëherë? Ideatorët dhe zbatuesit e 1972-shit gabuan, kur e paraqitën zbatimin dhe zotërimin e standardit sipas një palete bardhezi, duke i ndarë përdoruesit e gjuhës parimisht në dy grupe: ata që e njihnin shqipen e njësuar dhe në ata që nuk e njihnin shqipen e njësuar. PO vs. JO. Kjo lloj qasjeje ishte edhe ajo tipike për kohën – e cila vlerësonte ekstremet dhe nënvlerësonte gradualizmin. Natyrisht, do të kish qenë më e arsyeshme të bëheshin të paktën përpjekje për të përcaktuar kushtet sociale të produksionit të shqipes standard; nivelet, regjistrat dhe rrethanat; të cilat kushte të integroheshin pastaj në programet e gjuhës shqipe në shkollë, në mënyrë që fëmijët dhe brezat e rinj të familjarizoheshin jo vetëm me rregullat e standardit, por edhe me rregullat e përdorimit të standardit. Dhe më e rëndësishmja, sidomos për të parandaluar atë që do të ndodhte më pas: të sqarohej “populli” që standardi nuk do t’i kundërvihej dialektit (të folmes), por ishte një formë e re e shqipes, që do t’i përgjigjej nevojës për qytetarizim dhe modernizim të shqiptarëve.[5]
Duam apo nuk duam, zotërimi i standardit është edhe çështje identiteti – në masën që identifikohemi jo vetëm me shqipen që flasim, por edhe me çfarë forme të shqipes flasim. Idealisht, arsimi dhe kultura publike duhej të kishin qenë në gjendje të bindnin nxënësit se njohja e standardit parakuptonte edhe njohjen e pragmatikës së standardit, ose të rrethanave se kur DUHET përdorur ajo formë e shqipes; çfarë do të bënte të qartë se nuk ka vetëm një formë të shqipes, dhe as është e nevojshme që kjo formë e mësuar në shkollë t’ia zërë vendin ndonjë forme tjetër – p.sh. të folmes lokale; dhe se të dish se ku DUHET përdorur standardi do të thotë edhe të dish edhe se ku NUK KA NEVOJË që të përdoret standardi. Dhe më tej, që ajo DUHET në fjalitë e fundit nuk duhet kuptuar si imperativ ideologjik ose moral, por vetëm si sugjerim praktik për të pranuar një normë të bashkëjetesës dhe të commons në një nivel më të lartë se komuniteti lokal.[6]
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Për kompleksitetin semantik të fjalëve shqipe RREGULL dhe DREJT, shihni esetë e mia Në rregull dhe Të them të drejtën te kjo revistë. Për arsye të kuptueshme, do të supozoj se lexuesi i interesuar për temën do t’i lexojë këto ese, sidomos para se të ulet dhe të komentojë publikisht për shkrimin e tanishëm.
[2] Për kuptimin e mbiemrit E DUHUR në shqipen e sotme, veçanërisht brenda një sistemi konceptual të etikës, shihni esenë time Dua dhe duhet te “Peizazhe të fjalës”.
[3] Konceptin e përzgjedhjes mes alternativave, për shqipen, e ka përpunuar Janet Byron, në Selection among alternates in language standardization: the case of Albanian, 1976, Mouton & Co.
[4] Dashur pa dashur, kjo e lidhi zbatimin e standardit me ndërtimin e socializmit dhe autoritetin e regjimit totalitar të Tiranës në arsim, kulturë dhe media; në kuptimin që pranimi dhe zotërimi aktiv i normës (rregullat drejtshkrimore dhe gramatikore të shqipes, ose “uniforma” e saj moniste) do të perceptoheshin, pas 1990-ës, si mishërim i nënshtrimit ndaj atij regjimi – ndërsa rebelimi ndaj normës dhe disiplinës gjuhësore si ndonjë lloj “anti-komunizmi” sa spontan aq edhe oportun. Te dy veprat e mia, Shqipja totalitare dhe Gjuha e thyer, gjuha që thyen jam përpjekur të argumentoj se ideologët e regjimit totalitar ndërtuan a ngritën një “gjuhë” mbi “gjuhë”, e cila do t’i shërbente rrafshimit dhe skllavërimit të mendjeve – operacion kompleks ky i fundit, që varej nga suksesi i homogjenizimit të shkollës dhe të mjedisit publik në Shqipëri, nëpërmjet planëzimit gjuhësor.
[5] Në fakt, duket sikur promotorët e sanksionimit të standardit në vitet 1960 njëfarësoj prisnin që adoptimi i kësaj forme të shqipes të krijonte kushtet për zhdukjen e plotë të dialekteve (nga dialektologët në Shqipëri, Jorgji Gjinari dhe Gjovalin Shkurtaj janë shprehur për këtë, sipas Janet Byron-it, vep.cit. f.69; edhe në vitin 1985 Gjinari vazhdon të flasë për “tretje të dialekteve” përballë “gjuhës letrare” – në Studime Filologjike 1985/1). Edhe Kostallari e lidh ruajtjen e dialekteve me segmentet e moshuara të popullatës, ndryshe nga më të rinjtë që, sipas tij, janë në pararojë të ndryshimit gjuhësor dhe social; ai e bashkëlidh ruajtjen e dialektit me jetën rurale, fshatarake, në dallim nga jeta urbane dhe industriale në zhvillim; dhe me feudalizmin, në kontrast me socializmin (po aty, f. 70). Me gjasë, zhdukja e dialekteve ishte edhe aspekti utopik i njësimit të shqipes, në atë masë që, në vizionin e planëzuesve gjuhësorë të Tiranës, standardi u kundërvihej dialekteve (një koncept simplist dhe, për mua, teorikisht i pasaktë – por krejt modeli i Kostallarit, i paraqitur në 1972, për marrëdhëniet e dialekteve të shqipes mes tyre dhe me shqipen e njësuar është i pasaktë, siç e kanë vënë në dukje tashmë studiues aq larg nga njëri-tjetri sa Arshi Pipa dhe Rahmi Memushaj; vetë Kostallari e korrigjoi modelin në 1982). Shihni për temën edhe Kreun XI të veprës së Arshi Pipës Politika e gjuhës në Shqipninë socialiste, Botimet Princi 2010. Një nga detyrat më urgjente të planëzuesve të sotëm gjuhësorë, në Shqipëri dhe në Kosovë, do të ishte rishikimi i teorisë rreth raporteve mes standardit dhe dialektit në trojet ku flitet shqipja, në rrethanat kur jo vetëm janë kristalizuar dialektet sociale, por edhe kur dialektet gjeografike duket të kenë përgjithësisht mbijetuar.
[6] Idealisht, ky shkrim duhet lexuar në kontekstin e krijuar nga eseja e rëndësishme e Eda Derhemit, Standardi ynë dhe planifikimi gjuhësor III, botuar në këtë revistë.