Eseja e fundit e Eris Agollit (Midis mjekut dhe doktorit), me referimet disa herë te mjekësia dhe shëndeti publik gjatë totalitarizmit, më transportoi mendërisht në vitet e atëhershme dhe raportet tona me mjekësinë dhe mjekët, të cilat edhe sipas atij autori e lanë trashëgim problematikën edhe në periudhën post-totalitare.
Edhe pse kujtesa ime vetjake fillon në vitet 1960, unë gjithnjë e mbaj mend se rritesha në një komunitet dhe, më gjerë, në një shoqëri ende të karakterizuar fort nga nevoja për mjek; dhe të kushtëzuar nga sëmundje zakonisht të varfërisë, nga tifoja te tuberkulozi. Isha bir mjeku dhe njëkohësisht e kisha rrethin familjar të gjymtuar nga tuberkulozi.
Aso kohe mjekësia publike ishte më afër të sëmurit; dhe kjo jo vetëm nga politikat shëndetësore të një shteti që e përfytyronte veten si socialist, por edhe ngaqë u jepej përparësi qasjeve dhe procedurave masive – në kuptimin që larja e duarve dhe higjienizimi kishin përparësi ndaj ndërhyrjeve kirurgjikale të vështira dhe përdorimit të teknologjive të shtrenjta për diagnostikim.
Në të njëjtën kohë, qytetarët nuk e pranonin detyrimin shëndetësor si koercion nga lart, por më shumë e përjetonin si shprehje të një qasjeje racionale, madje shkencore, ndaj sëmundjes dhe shëndetit në përgjithësi. Popullsia e Shqipërisë, në vitin 1945, ishte në masë të madhe e kequshqyer, me probleme shëndetësore kronike, me parazitë gjithfarësh nga morrat te krimbat e zorrëve, e drobitur nga sëmundje të tilla si tuberkulozi dhe malarja, me jetë mesatare të shkurtër dhe vdekshmëri foshnjore tejet të lartë.
Ashtu edhe mjeku[1] do të shihej si sjellësi i shëndetit, në një shoqëri të përkufizuar nga vuajtja fizike; dhe askush nuk do të tundohej të vinte në diskutim politikat shëndetësore, të cilat maskoheshin më së miri pas racionalitetit mjekësor. Ky sukses i shëndetësisë publike, në Shqipëri, përkoi edhe me triumfin e antibiotikëve në kurimin e infeksioneve mikrobike, me zbythjen e malarjes si pasojë e tharjes masive të kënetave dhe reduktimin e tuberkulozit.
Madje edhe ajo pjesë e popullatës që kish ndjekur deri atëherë metoda të tjera më tradicionale të profilaksisë dhe të shërimit, nga përdorimi i barnave te magjia dhe yshtjet dhe nuskat dhe vizitat në “vende të shenjta”, e transferoi bestytninë te mjeku, duke e parë edhe këtë të fundit si figurë të mveshur me aura. Ky irracionalitet do të ndihmonte jo pak, sepse do ta shndërronte vetë marrëdhënien e drejtpërdrejtë me mjekun në faktor terapeutik të pavarur.
Ishte pra çështje besimi; dhe besimi te mjeku mbështetej edhe në rezultatet e mjekimit: tek e fundit, një antibiotik bënte vërtet çudira. Prandaj edhe politikat e vaksinimit u konsideruan si të natyrshme dhe u përqafuan pa asnjë problem – që nga vaksinat kundër lisë dhe tifos, deri tek ajo kundër tuberkulozit dhe pastaj fruthit.
Si fëmijë, mua nuk më pëlqente të vaksinohesha, por thjesht ngaqë u druhesha gjilpërave. Ky refuzim spontan i vaksinës nga fëmijët ndodhte rëndom – mbaj mend që ndonjëri prej nesh arrinte të arratisej nga dritarja, kur ia behte në klasë ekipi i vaksinimit, me regjistra, infermiere, bluza të bardha dhe valixhe me shiringa.
Epidemia e parë që më kujtohet drejtpërdrejt ka qenë ajo e gripit të HongKong-ut, në 1968-1969; turbullt më vjen në mendje që autoritetet morën disa masa kundër grumbullimeve publike, por fushatë vaksinimi nuk pati, sepse vaksina kundër atij virusi nuk u zhvillua dot në kohë. Pak kohë më pas, mbaj mend që na vaksinuan – këtë herë të gjithëve – me një teknikë me gërvishtje në krah (por nuk di të them kundër ç’virusi); vaksinimi nuk u bë në shkolla, por në lagje. Këto vaksina i sillnin, aso kohe, nga Kina. Vaksinimi në lagje, madje përjashta, kish diçka të përbashkët me votimet – shihje të njëjtat fytyra, të njëjtën atmosferë pseudo-festive dhe të të njëjtët njerëz të sëkëlldisur nga telashet private.
Nuk e kam pyetur ndonjëherë veten në atë periudhë, madje edhe kur u rrita dhe mund ta kisha pyetur, nëse shëndeti i mirë ishte e drejtë imja si qytetar, apo detyrë ndaj komunitetit ku jetoja dhe shtetit. Zyrtarisht, Enver Hoxha nuk linte rast pa na kujtuar se rinia e shëndetshme, e kalitur dhe në formë fizike ishte kusht i domosdoshëm për të ndërtuar socializmin dhe për të mbrojtur vendin – por unë nuk e shihja trupin tim dhe shëndetin si atribut të atij trupi si asete në favor të politikave totalitare. Në përgjithësi, shëndetin e perceptoja jo aq te vetja sa tek të tjerët në familje dhe më rrallë në shoqëri – dhe për një kohë të gjatë sëmundja nuk ishte për mua veçse një arsye për të mos shkuar ca ditë në shkollë.
Nga ana tjetër, propaganda e regjimit gjithnjë na kujtonte se shëndetësia në Shqipëri ishte tërësisht falas, ndryshe nga ç’ndodhte në vende të tjera; dhe ofrohej në thelb si shërbim i shtetit ndaj qytetarëve, njëlloj si arsimi, ruajtja e rendit, mirëmbajtja e rrugëve ose sinjali radio-televiziv. Më bënte përshtypje – sa herë që më qëllonte të shkoja në poliklinikën e lagjes, në atë qendrore ose në kompleksin e spitaleve, numri tejet i madh, madje i ekzagjeruar, i të ardhurve nga fshati dhe provinca, që i dalloje nga veshjet, nga dialekti, nga trastat dhe nga mënyra si rrinin bashkë. Ashtu pandehja se fshatarët sëmureshin më shpesh se ne të qytetit – çfarë edhe ma konfirmonte edhe pamja e pashëndetshme e fshatarëve që shihje në Tiranë; por sot besoj më shumë se, për një kategori shtetasish, marrëdhënia e rregullt me mjekun dhe spitalin ndiqte modele të tjera nga ato të miat.
Këtë ndoshta nuk do të arrij ta formuloj saktë as tani; por po më duket sikur aparati masiv dhe kapilar i shëndetësisë publike, që orientohej maksimalisht ndaj ndërhyrjeve të shpeshta dhe me çmim fare të lirë në higjenën e përditshme të popullatës, kish përftuar një lloj “klientele” falas, me të gjithë ata që e shihnin mjekun si zgjidhje të parë, për çdo mundim të trupit (dhe jo vetëm); nga dhimbjet e kokës te ato të kyçeve, nga të përzierat te të prerat e barkut, e kështu me radhë. Në fakt, tani që e mendoj sërish, shumë nga këto “probleme” do të kenë qenë reagime psiko-somatike ndaj stresit të përditshëm, të shkaktuar edhe nga sistemi politik; ndërsa të tjera, sidomos ato të vajzave dhe grave, produkt i “medikalizimit” brutal të seksit femëror, nga mjekësia konvencionale e kohës.
Ashtu edhe mund të flasë njeriu për një regjim shëndetësor që nuk ishte veçse përthyerja e regjimit politik në sferën e administrimit të trupave të qytetarëve; dhe që u mirëprit nga një pjesë e madhe e popullatës, sepse adresoi një numër problemesh shëndetësore endemike, teksa mbështeti boom-in demografik të viteve 1950-1970. Tatëpjeta e këtij regjimi shëndetësor filloi – me gjasë – nga mesi i viteve 1970, falë marrëzive që u bënë me ekonominë bujqësore, të cilat shkaktuan kequshqyerje në masë; por edhe si pasojë e një “teknokratizimi” të mjekësisë publike, që erdhi duke e larguar mjekun nga populli. Këto ishin edhe vitet kur mjekësia, në tërësinë e vet, kish reshtur së bëri mrekullira.
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Etimologjikisht, shqipja mjek vjen nga latinishtja medicus, fjalë që, në latinishte, rrjedh nga folja medeor, “kuroj, shëroj”, e cila lidhet me një rrënjë proto-ie med-, “marr masat e duhura”. Në thelb, mjeku në krye të herës do të ishte “ai që di si ta bëjë diçka.”