Si autor personazh, CASTIGAT-i është edhe producent, edhe produkt i formës së shkurtër – minimale, ose i miniaturës, nëse duam ta quajmë kështu. Në letërsi, kjo formë e shkurtër i ka rrënjët në oralitet, te proverbat dhe gjëzat dhe apologët dhe fabulat (ato të Ezopit) dhe rrëfimin e kondensuar të një historie gjetiu të rrëfyer më gjatë, p.sh. në një poemë. Vetë proverbat dhe gjëzat nuk janë tjetër, veçse fara rrëfimesh: mjafton t’u shtosh ujë dhe do të rriten vetiu, për të përftuar bimën. Gjëza që ia dha sfinksi Edipit është historia e njeriut vetë; një proverb edhe ai më banali, si “i zoti e nxjerr gomarin nga balta” mund të shpaloset në një rrëfim dramatik me personazhe dhe ngjarje. Në shqip, kemi një traditë të mrekullueshme tashmë edhe tonën, të Nastradinit, me historitë e shumta, që përcjellin edhe urtësi morale; gjithnjë më ka pëlqyer ta identifikoj Nastradinin, gjysmë me shaka, me një lloj Nostradamus-i të jetës së përditshme, nisur edhe nga ngjashmëria në emër. Ka, te rrëfimi i shkurtër, një lloj paroksizmi, një diçka si flaka e magnezit, që mahnit dhe njëkohësisht verbon; nëse të rrëfyerit është në mënyrën e vet film pa figurë, atëherë rrëfimi i shkurtër është filmi si hipnozë. Edhe pse me rrëfim të shkurtër nuk kam parasysh as një tekst të shkurtuar a të thjeshtuar, as një numër limit fjalësh ose faqesh; por më shumë një formë letrare që e tendos kohën, si të ishte tel i një instrumenti muzikor. Tek unë, si lexues dhe më pas edhe si autor, kjo formë letrare është lidhur që herët me filozofinë, ndoshta ngaqë gjithnjë më kanë pëlqyer aforizmat, të cilat më kanë tërhequr si formula matematike të mendimit, çelësa për t’i kuptuar gjërat më mirë. Kam një kujtim të hershëm, nga fëmijëra, për një aforizëm të polakut Stanislaw Lec, që e kam gjetur te një rubrikë në revistën Ylli: “Fjalë fluturake” quhej rubrika (nëse nuk gaboj e mbante Mila Buxheli) dhe sillte gjëra të tilla të çmuara, citate, mendime, herë thellësisht filozofike, herë metafora në kufi të poezisë të kulluar – dhe mes tyre ka qenë edhe një e Lecit, “Po t’i shkatërroni statujat, ruajini piedestalet, se do t’ju hyjnë në punë më vonë”. Më pas Lec-i do të bëhej një nga autorët e mi të preferuar, falë edhe këtij takimi kaq rastësor. Ai aforizëm me siguri e luajti një rol edhe në një nga tregimet e CASTIGAT-it, për një piedestal të zbrazët dhe një suksesion statujash njerëzore; tregimi është mjaft më i gjatë se “kodi” i vet aforistik, por mbetet sërish i shkurtër. Një koleg, kur e pata botuar përkohësisht te “Peizazhe të fjalës”, më pat sugjeruar që ta bëja roman: sugjerim që më tundoi, por që nuk u materializua dot, për arsye të ndryshme. Mund ta përfytyroj një roman – rigorozisht serial si BOLERO-ja – ku të rrëfehen të dhënat e të marrat mes njerëzve, statujave dhe piedestaleve; të gjithë kujdesemi për piedestalet tona, sepse piedestalet ku hipim a që ia gatitim vetes na ndihmojmë që të ndihemi statuja, në kuptimin e mirë të fjalës. Edhe ai roman, sikur të shkruhej, do të ishte roman i shkurtër. Parimin estetik ekstrem të prozave të CASTIGAT-it mund ta formuloja edhe me fjalët e Borges-it: “Do të ishte marrëzi e mundimshme dhe varfëruese ajo e hartimit të librave të trashë, shtjellimit në pesëqind faqe të një ideje që mund të përcillet shkëlqyeshëm, gojarisht, në pesë minuta. Më mirë do të ishte të pretendoje se këta libra ekzistojnë tashmë dhe të ofroje një përmbledhje a një koment rreth tyre”[1]. Artin e mbajnë si mishërim të lirisë së subjektit, por mua më duket se nuk mund të ndahet nga kufizimi, restriksioni; piktori e pikturon veprën brenda një kornize (qoftë kjo edhe imagjinare); kompozitori ndjek një shkallë, një tonalitet, një ritëm të caktuar; poeti i bindet metrit dhe rimës; kineastët e Dogme 95 heqin dorë, me vetëdije, nga kolona zanore, kamera fikse, filtrat (optikë) dhe skenografia. Ndonjëherë mendoj se këto kufizime, këto limite, i japin veprës së artit natyrë arkitektonike, duke e tokëzuar në realitet, si t’i duhej të rregullonte marrëdhëniet me gravitetin dhe elementet (meteorologjinë). Ka një tregim, në libër, “Shkronja mangut”, të cilin e kam shkruar pa përdorur shkronjën ë; një përftesë karakteristike e grupit Oulipo, e njohur edhe si lipogram; çfarë mund të duket edhe si marifet, si kufizim artificial, si “zgavrim” i kotë i mveshjes grafematike së tekstit – por që funksionon, sepse i jep tekstit vetë një tingëllim gati magjik, si të një shqipeje “tjetër”. Është edhe ideja se, duke i dhënë lexuesit tablo të tilla tekstuale për soditje, do ta ftosh të vetëdijesohet për ndërmjetësimin e gjuhës në receptimin letrar. Ai tregim i shkurtër, një faqe e gjysmë, mund të shërbente edhe si metaforë për procesin krijues te CASTIGAT-i, të ngjashëm me atë që bën skulptori, kur heq pjesët e tepërta nga mermeri, për të nxjerrë që andej skulpturën.
© 2021 Peizazhe të fjalës™.
[1] “Desvarío laborioso y empobrecedor el de componer vastos libros; el de explayar en quinientas páginas una idea cuya perfecta exposición oral cabe en pocos minutos. Mejor procedimiento es simular que esos libros ya existen y ofrecer un resumen, un comentario (1944).”