Te një ese e botuar këtu në Peizazhe të fjalës para pak ditësh (Invictus: Poezia që na erdhi në burg) Visar Zhiti rrëfen për një poezi të William Ernest Henley, “Invictus”, që qarkullonte e dorëshkruar në anglisht dhe më pas edhe e përkthyer, në burgun politik të regjimit totalitar.
Nuk dihej kush e kish sjellë atë tekst të ndaluar mes të burgosurve, sikurse nuk dihej autori i saj. Kish vetëm një tekst të dorëshkruar, që qarkullonte dora-dorës dhe fshehurazi. Të burgosurit e lexonin, ua lexonin të tjerëve, ua përkthenin të tjerëve, e mësonin përmendësh, e përkthenin me mend dhe në letër, e qarkullonin sërish. Ishte një tekst i brishtë, pa autor dhe pa “pronar”, sa kohë që fletët me tekstin e kopjuar nuk ishin të askujt. Ishte një tekst po aq i burgosur sa edhe lexuesit e tij.
Kur Zhiti përshkruan reagimet e ndryshme të lexuesve në burg, ndaj asaj poezie dhe kur përmend variantet e përkthimeve, më duket sikur ua bën portretet atyre, jo tekstit vetë.
Vjen një moment dhe autori i esesë pyet:
Po kush e kishte shkruar “Invictus”-in? Jo si autor, por cili i burgosur? Nga e mori, cili e kopjoi? E si erdhi?
Dhe këtu mua më ngecën sytë te përdorimi i hatashëm i foljes shkruaj, në kontekstin njëlloj të hatashëm, të një komuniteti të mbyllur a një institucioni totalitar si burgu.
Ku autorësia e një teksti letrar del në plan të dytë, në raport me sjellësin e tij.
Sërish Zhiti:
ne zakonisht nuk e tregonim zanafillën e shumë gjërave të këtij lloji, përkthime, shkrime poezish, tregime, kapituj romanesh, shpesh të shkruara dhe në copa thasësh çimentoje dhe as donim që të dinim nga vinin, se, s’i do që të ndodhte, në rast ridënimesh, në hetuesi a tortura, të mos kishim mundësi ta tregonim, as përçart, të mbrojtur nga mosdija.
Sjellësi i një teksti ishte i rrezikuar; siç ishte i rrezikuar bartësi i tekstit, a më mirë fshehësi. Dhe duke qenë teksti i burgosur, e fitonte lirinë vetëm duke u riprodhuar në lexim a në recitim.
Të burgosurit kopjonin me dorë. Pesë shekuj pas shpikjes së shtypshkrimit nga Gutenbergu, të burgosurit kopjonin me dorë; dhe burgu rimerrte disa tipare të manastirit të Mesjetës, ku murgjit ashtu i ruanin dhe i përtërinin dorëshkrimet.
Kush e ka shkruar këtë tekst? – pyet Zhiti; duke i dhënë foljes shkruaj një kuptim të ri, të tendosur mes kuptimit standard dhe atij të krijimit të një teksti. Dhe kjo, sepse kushdo që e shkruante poezinë në burg, duke e kopjuar ose duke e riprodhuar nga recitimi i tjetrit ose nga kujtesa, merrte në fakt pjesë në autorësinë e saj.
Për të njëjtat arsye, historia e një teksti të tillë është, në thelb, historia e kopjimit dhe e shpërndarjes së tij, brenda universit të mbyllur të burgut.
Në burg vetë të shkruarit është subversiv. Kur jeta reduktohet në një suksesion përditshmërish, shkrimi mundëson ankorimin e eksperiencës.
Dhe po ashtu: të privuar nga konteksti kulturor më elementar, ku mund të ndiheshin vetvetja, të burgosurit përpiqeshin ta rikrijonin atë kontekst, duke shkruar.
Zhiti është vetë poet dhe e di mirë se vetë togfjalëshi të shkruash poezi përmban një kontradiktë esenciale – sa kohë që vargu, për të qenë varg, ka nevojë për oralitetin.
E shumta, teksti i shkruar shërben si suport i ekzistencës së poezisë në përmasën orale. Por ky suport sjell me vete gjithfarë informacioni për “autorin” e kopjes së shkruar, në mos të përkthimit; dhe historia personale e kopjuesit shndërrohet në “biografi” të autorit imagjinar të tekstit.
E kopjuar me dorë, në fletë letre të rastit, një poezi e shkurtër si “Invictus”, që fare lehtë mund të mësohet përmendësh, fillon të funksionojë si talisman i fjalës së lirë, i kulturës së fjalës së lirë. Përkundrazi, një roman mund të rrëfehet gojarisht, por vështirë se mund të dorëshkruhet dhe aq më pak t’u fshihet kontrolleve.
Aq më tepër, që të burgosurit, po të gjykosh nga kujtimet e tyre, vendosin raporte magjike me objektet e pakta që u lejohen të kenë; përfshi këtu edhe tekstin e dorëshkruar.
Lehtë mund të përfytyrohet edhe si recitimi a deklamimi i një poezie të ndaluar do të merrte sakaq atributet e një rituali religjioz a të një lutjeje; çfarë do ta bënte pastaj tekstin e shkruar përkatës pjesë të një libri të shenjtë të rezistencës shpirtërore.
Duke qenë autori i “Invictus” i panjohur për të burgosurit, çdo akt i kontrabandimit, shkrimit, kopjimit, recitimit dhe përkthimit të asaj poezie ishte edhe pjesë e një procesi përvetësimi – çfarë gjen mishërim edhe tek individualiteti i shkrimit me dorë.
Autoritetet mund ta identifikonin, po të ishte nevoja edhe përmes një eksperti grafolog, se kush e kish prodhuar një dorëshkrim të caktuar.
Shkrimi me dorë në letër ishte zëri i ruajtur i shkruesit.
Akti i fundit i përvetësimit ishte përkthimi. Ne sot mund të përfytyrojmë si përkthimi i një teksti subversiv, si “Invictus”, ishte edhe përkthim i subversivitetit të atij teksti. Nga sa shkruan Zhiti, dhe nga sa kanë shkruar të tjerë që kanë qenë në burg politik si Zhiti, kushdo që ulej të sillte në shqip një tekst të tillë në gjuhë të huaj, nuk e bënte aq për ata të tjerët, që gjuhën e huaj nuk e dinë; por për veten.
Përkthimet letrare në burgje janë gjimnastikë e fisnikërisë. Dhe nuk mund të gjykohen, jashtë realitetit të atëhershëm, kur të burgosurit politikë të shkolluar përdoreshin rëndom për të përkthyer, për llogari të institucioneve – tekste shkencore e teknike, tekste filozofike.
Ishin kohët kur kultura kombëtare e kish mbyllur në birucë ndërfaqen e vet me botën.
Një detaj që sjell Zhiti: për të maskuar dorëshkrimin letrar origjinal, Pjetër Arbnori vinte një emër të huaj mbi fletore, mundësisht me një W, shkronjë e papërdorur nga shqipja – “si të ishin përkthime.” W-ja, shkronjë që do të mbante larg sytë e rojes dhe të ndëshkuesit, si avatar i një kulture njëlloj të burgosur.
Dorëshkrime origjinale të maskuara si përkthime; dorëshkrime të përkthyera, të maskuara si tekste origjinale. Nëse ka diçka të përbashkët, mes këtyre mundimeve të një teksti në burg, ajo është përpjekja për t’i mbajtur ndarazi thelbin dhe shfaqjen.
Ashtu do të kuptojmë më mirë edhe morinë e varianteve të përkthimit të një vepërze të vetme, për të cilën shkruan Zhiti. Nëse “Invictus” është lutja e të burgosurit politik, përkthimi është liturgjia e tij personale. Një lloj herezie, si çdo përkthim; por çfarë mund të presësh tjetër të qarkullojë fshehurazi, brenda një burgu politik, veç herezisë?
©2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet riprodhimi në mediat. Shkelësit do të ndiqen ligjërisht.