E VËRTETA NË POLITIKË

Njerëzimi e ka pyetur gjithnjë veten për lidhjen që ekziston midis politikës e së vërtetës. Boja e konsumuar për përsiatjet e pafundta rreth kësaj teme nuk i ka dhënë ende zgjidhje përfundimtare, ngaqë paraqitet vazhdimisht e gjithnjë me forma të reja. Fjalia që mund të na duket si pohim banal (Politikanët duhet ta thonë gjithnjë të vërtetën) mund të shndërrohet në pyetje filozofike në rast se i ndërrojmë intonacionin dhe i shtojmë një pikëpyetje në fund.

Edhe pse nuk shtrohet zakonisht në mënyrë direkte, pyetja nëse politikanët duhet t’u thonë njerëzve të vërtetën, e përshkon historinë e vonët shqiptare nga themelet. Siguria, ose mëdyshja që e rrethon qëndrimin ndaj të vërtetës në politikë, shfaqet nga kafenetë, në bisedat televizive, nga Parlamenti në analizat politike. Dëshirën që politikanët ta na thonë të vërtetën e lexova edhe ndër rreshtat e Presjes disa ditë më parë këtu në Peizazhe të Fjalës.

Duket sikur pyetja e mësipërme ka vetëm një përgjigje: “Po, politikanët duhet të thonë të vërtetën”; e megjithatë opinionet publike nuk e kanë perceptuar kurrë të vërtetën si pjesë e politikës, ose më mirë si virtyt i saj. H. Arendt ka shkruar: “Zakoni për të thënë të vërtetën nuk është llogaritur kurrë ndër virtytet politike, ndërsa gënjeshtrat janë konsideruar gjithnjë si mjete të justifikueshme në punët politike”. Realiteti shqiptar veçse e konfirmon pohimin e mësipërm. Sa herë i justifikojmë gënjeshtrat e politikanëve si pjesë e lojës politike, si kërkesë e fushatës elektorale, si kundërpërgjigje ndaj kundërshtarëve? Shumë prej nesh e nuhasin “me hundë” gënjeshtrën nga e vërteta, e megjithatë shpeshherë nuk na bën përshtypje, ngaqë në politikë të gjithë bëjnë kështu. Madje ka militantë që e kërkojnë gënjeshtrën, si armë përfundimtare, në mposhtjen e palës tjetër. Ndonjëherë, sidomos gjatë fushatave elektorale, ndizet një garë ideale gënjeshtrash, ku palët rreken cili ta thotë mufkën më të madhe mundësisht të ngrënshme nga zgjedhësit; garë ku përjashtohet me rregullore vetëm e vërteta.

Që lidhja e së vërtetës me politikën është temë e ndjeshme për shqiptarët, e vërteton edhe historia e totalitarizmit. Siç dihet me përkufizim, totalitarizmi e mbështet fuqinë e vet mbi gënjeshtrën, mbi propagandën ideologjike, ku e vërteta kthehet pothuajse në tabu, ose gjithsesi në funksion të “së vërtetës zyrtare” absolute. Kush e njeh atë periudhë, e di fare mirë se e vërteta relativizohej deri në atë pikë saqë nuk “dallohej më”, shkrihej në pohimet zyrtare, bëhej si të thuash “e padukshme”, deri “e pavërtetë”. Përndryshe si mund të shpjegohej, për shembull, retushimi i fotografive të tribunave politike të byrosë? A ka dokument më të besueshëm, më të lidhur me realitetin, se sa fotografia? Atje ku më parë fryhej filan “pezzo grosso” i Partisë, dy ditë më pas zhdukej pa nam e nishan. Në shumë shtëpi, librat dhe albumet me fotografi “qetheshin” sipas konjukturave politike, duke hequr fytyrat e padëshiruara të drejtuesve të deklaruar armiq nga pushteti. Botimet e mëpasshme e bënin me art grimin. Ato vrima e mungesa nëpër fotografi flisnin më shumë se çdo traktat për të vërtetën në politikën e asaj kohe. Pa folur për manipulimet ideologjike të historisë dhe propagandën bajate për arritjet e socializmit. Në fakt, totalitarizmi mund të përcaktohet edhe nga përqasja ndaj të vërtetës.

Megjithatë, edhe gjatë regjimit totalitar kishte dy lloj të vërtetash. Pa iu futur teorive të shumta e komplekse mbi të vërtetën, me bazë filozofike ose logjike, duke filluar nga e vërteta objektive e subjektive, po huazojmë kategorizimin e politologes Hannah Arendt, e cila në politikë dallonte të vërtetën faktike e të vërtetën sipas arsyes. Kjo ndarje është mjaft empirike, që mund të nxirret edhe nga vëzhgimet tona. Nga një anë kemi faktet, ato që mund të verifikohen, të bazuar në dëshmi e dokumente, nga ana tjetër kemi opinionet e mendimet. Në vitet tetëdhjetë në Shqipëri kishte krizë ushqimi, çka përbënte fakt sepse të gjithë merrnin tollona (riemërtim i triskave të vjetra të pasluftës) që ishin një farë sistemi për racionalizimin ushqimor. Mirëpo ky fakt mohohej dhe konsiderohej si e pavërtetë, madje në mediat totalitare jepeshin lajme se prodhimi ishte rritur dhe planet pesëvjeçare ishin realizuar mbi 100%.

Kishte edhe të vërteta që pranoheshin nga regjimi, por në mungesë lirie përdoreshin sipas interesit. Pushtimi fashist i Shqipërisë pranohej si e vërtetë, dhe ashtu ishte, sikurse ishte e vërtetë prishja me jugosllavët, sovjetikët, kinezët, por këto fakte trajtoheshin sipas dobisë së pushtetit. Aksidentet vdekjeprurëse në punë shndërroheshin në akte heroike, me medaljet përkatëse. Edhe tërmetet e fatkeqësitë natyrore, kur nuk mund të fshiheshin, shfrytëzoheshin nga propaganda. Kishte edhe të vërteta (vetëvrasja e Mehmet Shehut?) që ende sot nuk dihet nëse mund ta gëzonin atë status, megjithatë shfrytëzoheshin për larje hesapesh e qëllime politike.

Trajtimi i të vërtetës gjatë totalitarizmit kërkon hapësirë të veçantë, por mjaftojnë shembujt e mësipërm për të theksuar se shqiptarëve të sotëm, të djegur keq nga e kaluara, u intereson që politikanët të thonë të vërtetën e vetëm të vërtetën. Në çdo rast. Mirëpo të gjithë e dimë se Makiaveli, nëse nuk do të kishte lindur në Firence, do t’i kishte pasur prindërit nga trojet shqiptare. Makiavelizmi si kulturë politike është shumë i përhapur në Shqipëri; e pra, mendimtari italian e mbështeste përdorimin e gënjeshtrës për mbajtjen e pushtetit me dinakëri e me forcë kur nevojitet. Në Shqipëri ka plot që e justifikojnë përdorimin e gënjeshtrës për mbajtjen ose marrjen e pushtetit. Në historinë e re të demokracisë shqiptare gjen sa të duash shembuj të tillë. E nuk mund të ishte ndryshe në një vend ku realpolitika fiton gjithnjë podiumin kur garon me politikën, sikurse cinizmi ndaj njerzillëkut, kopilllëku ndaj ndershmërisë.

E megjithatë, po të na pyesësh veç e veç, të gjithë duam që politikanët të na thonë të vërtetën. Tek e fundit, asnjë prej nesh nuk ka besim tek gënjeshtarët. Politikanët duhet të bëjnë premtime të mbajtshme, pra të thonë të vërtetën, të pranojnë dështimet e tyre, t’i lavdërojnë kundërshtarët kur bëjnë akte pozitive, të japin dorëheqjen kur thonë gënjeshtra. Mirëpo në botën e “të gjithë kështu bëjnë”, dhe “pse më budalla se të tjerët jam unë?”, ose në botën e “të zhvat sa të kem mundësi”, dhe “ashtu i do mushka drutë”, veprojnë të tjera ligje. Këtu çështja ndërlikohet sepse e vërteta, për t’u ftilluar si e tillë, duhet njohur, madje duhen pasur mjetet për ta njohur. Aktualisht, edhe për shifrat statistikore plasin debate kundërshtuese, ndërkohë që numrat duhet të ishin të vërteta të padiskutueshme.

Në parim e vërteta duhet thënë gjithnjë. Porse kush e ka parë filmin “Liar, Liar”, me aktorin Jim Carrey, do të kujtojë me buzëqeshje se të thuash të vërtetën nuk është aq e lehtë, gjithsesi rezulton paksa problematike. Në film, djali i vogël i protagonistit, i lodhur nga gënjeshtrat e të atit, shprehu dëshirën që të paktën për një ditë babai të mos rrente. I tërë filmi dhe aspektet komike të tij bazohen në pasojat e përmbushjes magjike të dëshirës së fëmijës. Nuk është e rastit që protagonisti (Jim Carrey) punonte si avokat. Filmi mbaron bukur, sidomos nga pikëpamja etike, por në jetë punët nuk do t’i ecnin aq fjollë sikur të thoshte gjithnjë të vërtetën.

Mirëpo ne po flasim për përdorimin e së vërtetës në politikë. Le ta riformulojmë pyetjen: A duhet thënë gjithnjë e vërteta në politikë? Qeveritarët duhet t’ia thonë hapur gjërat publikut? Këtu puna ndryshon pak, edhe pse parimi nuk pranon devijime. Edhe më i padituri e di se shërbimet sekrete veprojnë e quhen të tilla sepse janë sekrete, pra nuk thonë të vërtetën. Po kështu, gjatë negociatave shtetërore delikate nuk është se thuhet troç gjërat për popullin. Teoritë konspirative bazohen tek aksioma se udhëheqësit politikë nuk e tregojnë realitetin. Edhe filmat fantashkencorë e marrin si të dhënë: në Matrix njerëzimi jetonte në një sistem totalisht të rremë, kurse në Men in Black askush nuk e dinte se planeti rrezikonte rregullisht të bëhej shkrumb e hi.

Shumë vjet më parë, në fillimet e demokracisë, Kryeministri shqiptar Ylli Bufi tha me siguri një të vërtetë kur deklaroi se në Shqipëri kishte pak ditë bukë. Mirëpo kjo deklaratë shkaktoi trazira të rënda dhe humbje jete, sepse njerëzit iu turrën furrave të bukës dhe magazinave. Bëri mirë që e tha të vërtetën? Ndoshta në të kaluarën, Shqipëria mund të ketë pasur edhe më pak ditë buke rezervë, por njerëzit nuk e kanë ditur të vërtetën ndaj s’ka ndodhur gjë. Në këtë rast, mund të thotë dikush, nuk duhej thënë e vërteta. Po kush e vendos se përse duhet thënë ose jo e vërteta; kur duhet e kur nuk duhet thënë dhe… cila e vërtetë? Pushtetari? Politikani? Qytetari? Rreziku i trajtimit subjektiv i së vërtetës, pra edhe i gënjeshtrës, ekziston. Po kështu tundimi i politikës. Edhe në demokraci.

Ndoshta e vërteta absolute në politikë nuk ekziston. Për këtë arsye duhet të ekzistojë tendenca ndaj së vërtetës, kërkimi i saj, nëpërmjet dialogut e ballafaqimit, siç e koncepton kulturën politike Norberto Bobbio, i cili flet për shpirt kritik ndaj politikës. Mirëpo ky shpirt kritik duhet krijuar, kultivuar, nxitur, mprehur, pajisur… Sepse edhe shpirti kritik pa dialog e argument nuk ka asnjë vlerë. Nga ana tjetër të thuash të vërtetën, pa pasur ndershmëri e integritet moral, nuk do të thotë asgjë, sepse e vërteta mund të jetë antonim i saj. Ndërkohë politika është e lidhur ngushtë me të mirën e përbashkët, çka e kushtëzon shumë idenë e së vërtetës. Pra për politikën kërkohet në radhë të parë etikë. Politikanët shqiptarë mund ta fillojnë nga mosthënia e gënjeshtrave, pastaj nga thënia e së vërtetës.

Po njerëzit duan të vërtetën apo gënjeshtrën? Kjo është çështje tjetër. Në filmin e lartcituar Matrix, në çastin kur i la në dorë dy tabletat me ngjyra, Morpheus i tha Neo-s: “Tableta blu, historia mbaron këtu: nesër do të zgjohesh në dhomën tënde e do të besosh çka dëshiron. Tableta e kuqe, mbetesh në vendin e mrekullive. Po të ofroj vetëm të vërtetën Neo, asgjë më shumë”.