MUZIKË PA KUFI

Pika e kalimit kufitar mes Kanadasë franceze (Québec-ut) dhe ShBA duket sikur mezi arrin ta përballojë currilin e mekur të udhëtarëve në mesnatë. Kufitarët e anës amerikane djersiten me çdo vizitor a qytetar qoftë, duke i lëshuar një batare pyetjesh gjithfarësh, ose duke i marrë shenjat e gishtave, në rastet fatkeqe kur i pandehuri qëllon të jetë noncitizen (ç’term orwellian!).

Këtu e përplasëm kokën, tek ktheheshim nga një fundjavë kaluar në Montréal për të ndjekur Festivalin Ndërkombëtar të Jazz-it: tre ditë me muzikë, kitsch turistik, shëtitje brown-iane, krahasime antropologjike fytyrash rrugëve.

Ironikisht, na u desh të kalonim nga një atmosferë karnevali të diversitetit, që ishte Montréali i festës muzikore, në një komedi të radhës nga teatri i sigurisë së kufijve, thuase nuk ishim në pikëkalimin mes dy vendeve që s’i ndan më pothuajse asgjë veç mbretëreshës, por në ndonjë postëbllok izraelit në të dalë të Rripit të Gazës.

Çfarë na kishte tërhequr në Montréal ishte mundësia për ta parë më në fund artistin tonë të preferuar, tunizianin Anouar Brahem, që luajti të enjten mbrëma më 30 qershor, në teatrin Jean Duceppe, albumin e vet ndoshta më të njohur për publikun, Thimar, i shoqëruar nga Dave Holland në bass dhe John Surman në saksofon/ klarinetë.

Nuk kam ç’të them për Brahem-in; po të mos keni gjerbur gjë prej tij, Thimar është albumi nga duhet nisur dëgjimi – janë të rrallë ata vdekëtarë të cilëve nuk do t’u pëlqejë. Trioja e muzikantëve ia bëri magjinë sallës siç pritej; me Brahem-in impresionist dhe të përmalluar, Surman-in intelektual pothuajse gjeometrik dhe Holland-in si ligjvënës ose demiurg të efektit muzikor total.

Thimar është edhe triumf i një koncepti që bashkon ndjeshmëritë arabe të Brahem-it me traditën e jazz-it europian të Surman-it (diçka si një Garbarek më pak flamboyant) dhe traditën tjetër, po aq pjellore, të hard bop-it nostalgjik dhe orientalizant të Holland-it. Nëse ka një vend ku ky fusion global duhet të marrë jetë, është pikërisht Montréal-i.

Të soditësh turmën multi-etnike dhe multi-raciale të rrugëve dhe të shesheve të festivalit është eksperiencë më vete. Për kë vjen nga New York-u, multi-etniciteti mund të përjetohet edhe si bezdi, por në Montréal njerëzit me prejardhje të larmishme i bashkonte, njëfarësoj, pikësynimi i njëjtë – muzika. Vendasit vetë, franko-kanadezët, e përmbajnë diversitetin që në emërtim; ndoshta prandaj edhe e kërkojnë prej artistëve të ftuar.

Natyrisht, një festival jazz-i që mbahet në këmbë me energjinë e turmave shumëngjyrëshe nuk e ka sofistikimin e skenës së New York-ut, ku jazz-i shpesh nuk kuptohet dot pa avant-gardën dhe snobizmin përkatës; njerëzit vijnë për jazz, por shpesh duan veç të zbaviten – dhe jazz-i nuk garanton zbavitje të menjëhershme.

Entuziazmin e natës së parë sikur na e preu në mes koncerti i hapur, në shesh, natën e dytë, nga një Mario Calliari; mjaftoi një gotë verë për të gjykuar fuçinë – ky kishte sjellë në skenë një ansambël mercenar me violina dhe trumbeta dhe tuba, për të interpretuar diçka që tingëllonte si muzikë italiane imagjinuar nga badigardë të mafias ruse; ose një potpurri klishesh prej restoranti italian në Bronx, ku salcën e makaronave duhet ta hash me lugë.

Italo-kanadezi Calliari paskësh qenë produkt lokal dhe i dashur për publikun, që hidhej dhe kërcente me ritmet e tij pseudo; më pas lexova se ky e kish nisur karrierën si këngëtar i zhanrit thrash metal, çka i shpjegonte njëfarësoj energjinë në skenë. Nuk na shpëtoi, megjithatë, elementi ose më mirë përmasa etnike e këtij operacioni, më shumë komercial sesa muzikor.

Ndërkombëtare ishte edhe aventura, ndonjëherë e zgjatur deri në torturë, për të gjetur një restorant “të hajrit” në qytet – as shumë të shtrenjtë as shumë të lirë, as shumë të mbushur as shumë të zbrazët, as shumë larg qendrës as shumë afër… in medio stat virtus ka thënë i vjetri. Edhe këtu New York-u na kish përgatitur për parkun tematik të restoranteve kineze, meksikane, italiane, japoneze, indiane… të rreshtuara anës trotuareve njëlloj si fytyrat në rrugë.

Natën e tretë gjetëm një livadh për t’u ulur dhe pritëm, me guximin e atij që luan lotarinë, për shfaqjen e radhës: një Guy Bélanger, të cilit vetëm emrin ia deshifronim dot si vendës.

Na ndihmoi fati: Guy paskësh qenë virtuoz i muzikës së gojës (harmonikës) – instrument diabolik por gjithnjë sugjestiv. Me grupin e vet pikant si salmon i tymosur, i dhuroi publikut një udhëtim pastoral nëpër Amerikë, nga një americana në tjetrën, me theksin herë në blues herë në folk herë në country. Ndryshe nga pagliacciata e Calliari-t një natë më parë (të cilit duhej t’ia kishim marrë vesh falsitetin që te mënyra si e kish drejtshkruar mbiemrin e vet), muzika e Guy-së dhe miqve të vet ishte autentike dhe jopretencioze; por edhe këtu publikut iu shërbye një Amerikë e nxjerrë, ose më mirë e deduktuar nga western-ët e epokës së artë të kinemasë dhe nga kujtime udhëtimesh ose më mirë pelegrinazhesh të dikurshme në New Orleans. Vetëm Marc Knopfler-i mungonte për t’ia vënë vulën e dyllit shishes me efekte farfuritëse.

Kultura komerciale globale vërtet e trajton multi-etnicitetin si çështje aromash, nuancash ose erëzash; versione më tepër estetike të të njëjtit homo planetarius. Publiku është mësuar me këtë, madje është formuar si publik me këtë; artistët ndonjëherë janë të detyruar të binden. Lidhjet e shumta me çfarë ndodhte me artet europiane në shekujt XVII-XIX nuk duhen shpërfillur: edhe aty, përmasat italiane, spanjolle, ruse, turke, arabe, kineze përthyheshin si manierizma stili ose ndonjëherë deri edhe zhanre. Pak shembuj do të mjaftonin: koncertet “italiane” të Bach-ut, “rondoja alla turca” e Mozart-it, vallet e alternuara italiane, spanjolle, kineze, arabe te Arrëthyesja i Çajkovskit; ose Haïde-ja te Montécristo-ja i Dumas-it; ose Gjauri i Byron-it. Çfarë ka ndryshuar, është publiku, i cili i shoqëron tani këto aroma me praninë e vet shumëngjyrëshe.

Vetë Montréal-i metropol pluralitetin e vet nuk e përjeton gjithnjë në mënyrë muzikore; diversiteti anglo-francez ndonjëherë manifestohet si tension dhe dramë; dhe larmia multi-etnike ndonjëherë vlen edhe për të mbuluar plagët e konflikteve të brendshme. Ndoshta bash për këtë arsye ekranet plazmë në lokalet nuk lodheshin së transmetuari pamje pas pamjesh të vizitës që po ia bënte Québec-ut princi William me të shoqen Kate. Tek e fundit, Commonwealth-i është edhe ai një farë multi-etniciteti, por nga lart; në një kohë që festivali i jazz-it garanton të njëjtin efekt, vetëm se nga poshtë. Çështje kahesh.

Kujtonim se koncerti i Brahem-it do të shërbente mirë si emblemë edhe për këtë karakteristikë të festivalit; por pastaj pamë një familje tre-brezash bangladeshas-it, që i kërkuan një kalimtareje kineze t’u bënte fotografi, me në sfond një kishë gotike të Montréal-it; ethnic fusion i mirëfilltë, i transpozuar në kontekstin urban – përfshi këtu edhe vetë ne soditësit, shqiptarë nga New York-u.

Gjithsesi, muzika mund t’i kalojë kufijtë ndër-shtetërorë pa problem; ndryshe nga njerëzit dhe mollëzat e tyre të gishtave. Kontrollet kufitare, ndoshta për shkak të orës së natës dhe lodhjes, erdhën e morën trajtat e një shfaqjeje të teatrit absurd, ku e tërë salla (stalla) e pritjes mbante frymën dhe dëgjonte menaxherin e një banke në Sri Lanka t’i shpjegonte oficerit amerikan, me një anglishte që i kundërmonte curry, se si e kishte bërë në plan ta kalonte kohën në ShBA.

Mua kufitari më pyeti nëse më kish pëlqyer festivali; u ndodha bosh dhe i thashë se nuk më kish pëlqyer dhe aq. M’u kujtua Calliari dhe qasja e tij muzikore prej kaldajisti; m’u kujtua një restorant kinse meksikan në Rue Saint Dénis ku na servirën taco me mish kutie; m’u kujtua që dollari kanadez ishte vlerësuar shumë, në krahasim me herën e fundit që kisha qenë në Kanada; m’u kujtua edhe që, Qendra e Shkencës në Montréal po e reklamonte arkeologjinë duke përdorur emrin e Indiana Jones-it, anti-arkeologut antonomastik. Ashtu m’u duk vetja, por vetëm për një çast, sikur po ecja në litar; dhe se kontrolli poshtërues në kufi ishte e shtyra që kanosej të më rrëzonte. Vetëm për një çast.

Çka nuk do të na pengojë të kthehemi në Montréal, ndoshta që vitin tjetër. Jazz-i ofron kaq shumë, sa të rropatesh vetëm duke u munduar të zgjedhësh; poshtërimi abstrakt në kufi do interpretuar si pjesë e ritualit të përgjithshëm. Tek e fundit, karnevali është karneval edhe për këtë arsye.