NJË FJALË LUGAT

Kush e ka kaluar rininë në Tiranë në vitet 1970-1980, do ta mbajë mend fjalën dyrrotak, e cila thuhej se do të zëvendësonte, një ditë prej ditësh, fjalën e huaj biçikletë; se kjo punë ishte vendosur nga gjuhëtarët dhe mbikëqyrësit dhe kujdestarët e shqipes, dhe se nuk mund të zhbëhej më.

Në të vërtetë një zëvendësim i tillë nuk ndodhi, as më rezulton të jetë marrë ndonjëherë seriozisht në konsideratë nga gjuhëtarët, specialistët e kulturës së gjuhës dhe terminologët; si ndërkombëtarizëm i rrënjosur tashmë në ligjërim, fjala biçikletë nuk rrezikohej për t’u hequr nga qarkullimi. Megjithatë, qoftë edhe vetëm si kërcënim, dyrrotaku vijonte të nxirrte kokën në pellgaçet e legjendave urbane, duke bartur njëkohësisht aroma pedantizmi dhe shakaje, imponimi autoritar dhe hilariteti. Sot e kësaj dite, e ndesh ndonjëherë të përmendur, edhe në ndërhyrje publike, si shembull të një fjale shqipe që nuk “zuri” dot rrënjë në përdorim – edhe pse kjo reminishencë është, pas çdo gjase, e rreme.

Se ku e ka zanafillën ky neologjizëm, vështirë të thuhet. Në fjalorët e shqipes – ata normativët – nuk e gjen; as te i 1954-ës, as te i 1980-ës, as te i 1984-ës. Vështirë të jetë shfaqur edhe në ndonjë fjalor terminologjik, aq më tepër që fjalor terminologjik për biçikletën nuk ka pasur.

Ndoshta më tepër se fjalë, ka qenë ektoplazma e një fjale, prototipi ose gogoli didaktik i një krijimi gjuhësor të dështuar që në embrion.

Më tepër se fjalë, do të ketë qenë një kundërfjalë.

Jo se shqipërime të ngjashme nuk kishin ndodhur. Për shembull, prej dekadash shqipja përdorte fjalë të tilla si nëndetëse dhe luftanije, të dyja neologjizma; po automobilin nuk kish guxuar ta quante kush vetëlëvizës, ndoshta ngaqë fjala ishte cilësuar si ndërkombëtarizëm. Biçikletë mbijetonte për bukuri, së bashku me motoçikletë dhe triçikël; pjesë e një familjeje të vogël, edhe pse disfunksionale. Arsye praktike për ta zëvendësuar nuk kishte, me përjashtim të faktit që nuk klasifikohej dot si fjalë ndërkombëtare, ose ndërkombëtarizëm; tek e fundit, në frëngjishte i thonë edhe vélo, shkurtim i ligjërimit bisedor i fjalës librore vélocipède; në gjermanishte Fahrrad dhe Rad; në rusishte велосипед.

Në shqipe, italianizmi biçikletë madje kishte treguar një farë produktiviteti kaotik; duke dhënë biçikletaxhi (fjalë me gjak të përzier, në mos të prishur, fryt i martesës së një teme italiane me një prapashtese turke) dhe biçiklist, që u vjetërua me të shpejtë, në konkurrencë me rivalen çiklist, e cila biografinë e kishte njëlloj të keqe.

Si “fjalë” dyrrotak vërtet nuk u përdor dot kurrë me kuptimin e drejtpërdrejtë; por ajo mbijetoi, madje me sukses të admirueshëm, si përkujtesë pedagogjike e absurditetit dhe rrezikut të purizmit, që ende mbrohej nga segmente të caktuara të Akademisë në Shqipëri.

Vetë forma e saj kishte diçka qesharake, ndoshta për shkak të prapashtesës disi të pazakonshme -ak, ose të analogjisë krejtësisht fonetike (rimore) me fjalë si  oturak, sapllak, sallak, kapak, kajmak, sokak, oxhak, konak, tarallak, vandak, çanak, biçak, kaçak, allçak, tokmak, tabak, varak, merak, çakmak, alabak, shumica e tyre turqizma; dhe sidomos ngjashmëria me rosak.  Çuditërisht, neologjizmat e formuara me prapashtesën –ak nuk patën shumë sukses në shqipen publike: parak për të zëvendësuar primitiv; diturak për të zëvendësuar libror (savant); doracak për të zëvendësuar manual e ndonjë tjetër.

Përndryshe, nga pikëpamja morfologjike, neologjizmi dyrrotak s’kishte të sharë; të krahasohet, bie fjala, me dyrrokësh dhe dyllojësh dhe dydynymësh ose edhe dymetrósh (kjo e fundit formim popullor); ose edhe me krijime më të guximshme, si i dymysët (për bikonveks) dhe i dylugët (për bikonkav). Ishte koha kur në fjalorët terminologjikë të shqipes gjeje deri edhe fjalë si dymbëdhjetëgishtori për duodenin, gjithmishi për pankreasin, dhe kundërcjapi për antitragusin (një prej kërceve të llapës së veshit). Përballë këtyre të fundit, dyrrotak ishte shembull i përkorës dhe i shijes gjuhësore. Shto këtu edhe faktin që, për nga struktura, ai rimerrte gati besnikërisht skeletin e fjalës viktimë: bi-çikletë -> dy-rrot(a)-ak.

Siç e thashë, fjala nuk u përdor kurrë për biçikletën, as di të jetë propozuar seriozisht në ndonjë instancë akademike, as të jetë përfshirë në ndonjë listë neologjizmash të rekomandueshëm; por kjo nuk e pengoi të përhapej gjerësisht, për t’iu kundërvënë, tërthorazi dhe me qesëndi, purizmit leksikor dhe qëndrimit voluntarist ndaj fjalëve të huaja.

Sa herë që do të binte gjëkundi muhabeti për neologjizmat dhe orvatjet për t’i futur këto në ligjërim, ose për nevojën e përdorimit të një shqipeje të pastër, ose për largimin e fjalëve të huaja nga ligjërimi me po atë zell që duhej të tregonim për të larguar “shfaqjet e huaja”, ndokush do të përmendte, gjysmë me shaka, dyrrotakun, si monument të teprimit burokratik, por edhe si konfirmim të faktit që ligjërimi ynë kishte mbetur në dorë të autoriteteve. Njerëzit sikur mendonin: ky hyqymet që zëvendëson deri edhe biçikletën me dyrrotak, vërtet nuk u ndalka para asgjëje.

Sot biçikletën e shohim më tepër si një mjet transporti alternativ, të shëndetshëm, sportiv; por në Shqipërinë autarkike e kishim të vetmin mjet transporti më të shpejtë se këmbët, të cilin mund ta siguronte kushdo, pa dallim klase, feje dhe vendbanimi. Ndryshe nga gomari ose mushka, biçikletës mund t’i hipje edhe në mes të bulevardit.

Në vitet 1970 dhe 1980 Tirana ishte në mëshirë të tyre; njerëzit i përdornin për të shkuar në punë dhe në zbor, për të dalë shëtitje, për të bërë pazarin, për të transportuar listela ose tuba për antenë, për të çuar beben në çerdhe ose macen e padëshiruar te bregu i lumit, për të ndjekur vajzat. Ma jep një xhiro, i thuhej të zotit. Duke qenë biçikleta objekt kaq i afërt, kaq familjar, kaq i përditshëm, zëvendësimi i emrit të saj me një neologjizëm, për më tepër qesharak, si dyrrotaku, nuk mund të perceptohej veçse si një akt simbolik dhune falas ndaj qytetarit.

Pak rëndësi kishte, në këto rrethana, që një zëvendësim i tillë nuk ndodhi, as ishte planëzuar të kryhej. Legjenda urbane e dyrrotakut qarkullonte për t’u ofruar njerëzve një valvul shkarkimi për ankthin e shkaktuar ngaqë nuk kontrollonin dot asgjë nga jeta e tyre, madje as edhe emrin e biçikletës. Në këtë kontekst, nuk ishte aq zëvendësimi, sesa mundësia e zëvendësimit, që lëndonte.