BUTRINTI DHE AMERIKA

nga Agron Alibali

1.Hyrje; 2. Dy Marrëveshjet shtetërore SHBA – Shqipëri në fushën e trashëgimisë kulturore; 3. Një vlerësim i nevojshëm për AADF-në. 4. Për Marrëveshjen Dypalëshe të Asistencës Teknike Ekonomike të v. 1992;  5. Lidhja e paqenë midis Marrëveshjes Dypalëshe të v. 1992 me Marrëveshjen e Bashkëpunimit Ministri e Kulturës  – AADF të v. 2021; 6. Përfundime

1. Hyrje

Gjatë shqyrtimit kushtetues të çështjes Butrinti, ku është përfshirë Fondacioni Shqiptaro Amerikan i Zhvillimit [AADF], u desh të trajtoheshin edhe marrëdhëniet dypalëshe në fushën kulturore midis Shqipërisë dhe SHBA-së. Në ndonjë lagje të opinionit publik është krijuar ideja e gabuar se është vetë Amerika ajo që don ta marrë në dorë Butrintin, dhe këtu nuk paska asgjë të keqe.

Asgjë nuk mund të jetë më larg së vërtetës. Sikurse e kemi trajtuar më herët në këto faqe, i pari diplomat amerikan që vizitoi Butrintin më 3 mars 1934 ishte Herman Bernstein, që e “përshkroi si të pakrahasueshme pasurinë arkeologjike dhe historike të Butrintit, i cili lidh të kaluarën e Shqipërisë me të tashmen e saj”. Si do të ndihej vallë diplomati, shkrimtari dhe gazetari i shquar hebreas-amerikan po të mësonte se një entitet i vendit të vet po synon sot që ta marrë në dorë Butrintin, siç pohon me gojën e vet ideatori i këtij akti?

Dihet se AADF-ja nuk është qeveria amerikane, dhe Michael Granoff, sado i respektuar qoftë, nuk është Sekretar i Shtetit i SHBA-së. Po ashtu, modeli rregullator i imponuar në Butrint NUK është ASPAK modeli amerikan, ku National Park Service ka në dorë dhe kontrollon ekskluzivisht parqet kombëtare, pronë federale, në SHBA. Pyetja nëse për Amerikën përbën interes vital marrja në dorë e Butrintit nga një entitet amerikan as që meriton të ngrihet.

Mirëpo nuk ka diskutim që modeli rregullator i imponuar në Butrint përbën një përpjekje shumë të sofistikuar dhe të mirëmenduar për ta zhveshur shtetin shqiptar – dhe institucionet e tij akademike – nga roli i vet “parësor” dhe vendimtar në kontrollin e Butrintit. Kjo përpjekje shumëvjeçare përfshin një veprimtari gjithaq të sofistikuar ligjhartuese dhe juridike. Ajo përbëhet nga një paketë aktesh që përfshin 2 ligje, të paktën 2 Vendime të Këshillit të Ministrave, të paktën 2 vendime të Këshillit Kombëtar të Menaxhimit të Pasurive Kulturore, të paktën 3 marrëveshje të karakterit kontraktual, të paktën 3 plane operacionale (të menaxhimit të integruar, të biznesit, të qendrës së vizitorëve), një protokoll bashkëpunimi me Institutin e Arkeologjisë, dy akte noteriale, dhe një vendim gjykate.

Mirëpo kjo paketë e pashembullt rregullatore, sikurse kemi argumentuar në shkrime më të hershme këtu, prish rendin kushtetues në Shqipëri dhe hierarkinë e normave pasi bie ndesh me Konventën e Parisit të v. 1992 si dhe me Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut, duke qenë se është ngritur në rrafsh normativ me miratimin nga Kuvendi i Shqipërisë përmes Ligjit nr. 50/2022.

Mbështetësit e modelit të ri rregullator të imponuar në Butrint kanë sugjeruar se ndër burimet e tij është edhe Marrëveshja Dypalëshe për asistencë teknike ekonomike e qershorit 1992, nënshkruar në Tiranë midis Ministrit të Ekonmomisë Artan Hoxha dhe Ambasadorit William Ryarson [ose Marrëveshja e v. 1992].

Dihet se modeli rregullator i Butrintit përbëhet nga dy marrëveshje të tjera: Marrëveshja e Bashkëpunimit midis Ministrisë së Kulturës dhe AADF-së për krijimin e Fondacionit për Menaxhimin e Butrintit [FMB]  e v. 2021, që po e quajmë Marrëveshja e Bashkëpunimit ose Marrëveshja 1, dhe Marrëveshjen për dhënien në administrim të Butrintit FMB-së, nënshkruar nga Ministria e Kulturës dhe FMB-ja, dhe e miratuar me ligjin famëkeq nr. 50/2022, që po e quajmë Marrëveshja e Administrimit ose Marrëveshja 2. Të dyja këto pretendojnë, pra, se bazohen ose frymëzohen në Marrëveshjen shtetërore të v. 1992.

Siç do ta analizojmë më poshtë, Marrëveshja e v. 1992 nuk ka asnjë lidhje me Butrintin, dhe as me rolin dhe veprimtarinë e AADF-së në Shqipëri. Rrjedhimisht, edhe përfitimet dhe privilegjet që AADF-ja përthith prej saj nuk qëndrojnë.

Përkundrazi, kuadri rregullator ndërshtetëror SHBA-Shqipëri në fushën e trashëgimisë kulturore është i veçantë dhe krejt i ndryshëm nga ai i modelit rregullator të imponuar në Butrint.

Siç analizohet më poshtë, kemi mendimin se AADF-ja përfshihet në Butrint, dhe në përgjithësi në trashëgiminë kulturore në Shqipëri, jashtë fushëveprimit të dakordësuar midis dy qeverive në fushën e trashëgimisë kulturore, si dhe jashtë mandatit të dhënë nga Kongresi Amerikan.

2. Dy Marrëveshjet shtetërore SHBA – Shqipëri në fushën e trashëgimisë kulturore

Në kuadrin e bashkëpunimit të institucionalizuar dypalësh në fushën e trashëgimisë kulturore ekzistojnë dy marrëveshje të rëndësishme ndërkombëtare në nivel shtetëror midis Shqipërisë dhe SHBA-së. Këto janë:

1. Marrëveshja midis Qeverisë së SHBA-së dhe Qeverisë së Republikës së Shqipërisë për Mbrojtjen dhe Ruajtjen e Pasurive të Caktuara Kulturore nënshkruar më 12 korrik 2004 në Washington, D.C. [Marrëveshja Kulturore Dypalëshe].[1]

1. Memorandumi i Mirëkuptimit ndërmjet Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Republikës së Shqipërisë lidhur me vendosjen e kufizimeve të importit për materialet e kategorive arkeologjike e etnologjike të Shqipërisë, nënshkruar në Washington, D.C. më 21 gusht 2021 [MiM].[2]

Marrëveshja Kulturore Dypalëshe i referohet, në Preambul si dhe në Nenin 7 të saj, Konventës së Parisit për Trashëgiminë Botërore Kulturore dhe Natyrore të v. 1972. Me të vërtetë ajo thekson:

1. “dëshirën e ndërmarrjes se hapave konkrete për të thelluar me tej parimet dhe qëllimet e Konventës së vitit 1972 për Mbrojtjen e Trashëgimise Botërore Kulturore dhe Natyrore”, [Preambula], si dhe
2. “detyrimet e [Palëve] sipas Konventës se vitit 1972 per Mbrojtjen e Trashëgimisë Boterore Kulturore dhe Natyrore” [Neni 7].[3]

Është më se e qartë, pra, se të dy qeveritë kanë shprehur vullnetin sovran për t’i ndërtuar marrëdhëniet dypalëshe në fushën e trashëgimisë kulturore vetëm dhe vetëm bazuar në parimet dhe qëllimet e Konventës së Parisit si dhe në detyrimet e secilës palë sipas kësaj Konvente.

Mund të argumentohet se dy aktet e mësipërme janë marrëveshje ndërkombëtare, të cilat kanë efekt edhe në të drejtën e brendshme, sipas parashikimeve të Nenit 116.1 të Kushtetutës.[4]

Mirëpo theksojmë se Ligji nr. 50/2022 objekt kundërshtimi dhe aktet pjesë integrale të tij nuk përmbajnë as edhe një element apo referencë të frymës, germës dhe dispozitave të bashkëpunimit shtetëror zyrtar dhe institucional dypalësh në fushën e trashëgimisë kulturore midis SHBA-së dhe Shqipërisë bazuar në kuadrin juridik të dy marrëveshjeve të lartpërmendura.

Këto dy marrëveshje madje referohen edhe në faqen zyrtare të Departamentit Amerikan të Shtetit. Kurse marrëveshjet 1 dhe 2 për Butrintin nuk janë kurrkund të referuara.

Rrjedhimisht, mund të konkludohet se Ligji nr. 50/2022 objekt kundërshtimi dhe aktet pjesë integrale të tij janë hartuar dhe ndërtuar jashtë kuadrit shtetëror dypalësh në fushën e trashëgimisë kulturore dhe, pra, ekzistojnë jashtë tij.

3. Një vlerësim i nevojshëm për AADF-në

AADF-ja duhet vlerësuar për kontributin e bazuar në Marrëveshjen Berisha – Granoff të vitit 2011 për Butrintin, si dhe për angazhimin e rëndësishëm në fusha të tjera, në kuadrin e rolit të vet filantropik e brenda autorizimeve të Kongresit të SHBA-së.

Po ashtu, duhet vlerësuar edhe vullneti i mirë i anëtarëve të Bordit të AADF-së dhe roli kontrollues e mbikëqyrës i tyre për aq sa realisht ushtrohet. Kujtojmë që AADF-ja duhet të veprojë dhe funksionojë rreptësisht brenda kuadrit ligjor të miratuar nga Kongresi i SHBA-së, gjegjësisht “zhvillim i sektorit privat” [SEED Act i 1989], të zgjeruar administrativisht me Marrëveshjen e Grantit AAEF-AADF të v. 2009 ku u përfshi edhe “turizmi kulturor”, i cili kurrsesi nuk barazohet si nocion me “trashëgiminë kulturore”.

Mirëpo nuk mund të pajtohemi me rolin e AADF-së në:

1. Ndërhyrjen në procesin legjislativ për hartimin e Ligjit 27/2018 dhe lobimin për miratimin e tij;[5]

1. Ndërhyrjen sistematike dhe të organizuar për mbulimin e shpenzimeve financiare dhe në përpunimin e akteve dhe dokumenteve të tjera lidhur me Ligjin nr. 50/2022 objekt kundërshtimi (p.sh. Plani për Menaxhimin e Integruar, etj).

Për mendimin tonë AADF-ja duhet të ishte përqendruar vetëm në projekte që lidhen me “zhvillimin e sektorit privat”  dhe në fushën e “turizmit kulturor”, në përputhje me mandatin e saj. Kaq. AADF-ja nuk duhet të përfshihet në Pasurinë e Trashëgimisë Botërore në Butrint, apo në pasuri të tjera në listën e UNESCO-s, si dhe në të tjera, që janë pasuri shtetërore / publike.

Edhe ndihma fort e trumbetuar që AADF-ja kinse jep për përgatitjen e dosjeve për listat e trashëgimisë së UNESCO-s është jashtë mandatit të saj. Përndryshe, shteti shqiptar, si Shtet Palë në “good standing” me organizmat e UNESCO-s dhe të Konventës së Parisi, mund të përfitojë drejtpërdrejt dhe vetë nga përvoja dhe fondet e UNESCO-s sipas Procesit Upstream, dhe nuk ka pse t’i shtrijë dorën AADF-së as në këto fusha. Ky konstatim përmban rezervën mbështetur në denoncimin e deputetes së Sarandës Ina Zhupa se Shqipëria nuk ka përmbushur detyrimet financiare si Shtetit Palë ndaj UNESCO-s,

E thënë shkurt, sa më shumë të rritet bashkëpunimi institucional i Shqipërisë me UNESCO-n, aq më pak ka nevojë Ministria e Kulturës t’i drejtohet AADF-së. Dhe viceversa.

Për mendimin tonë, edhe përfshirja e AADF-së në çfarëdo mënyre dhe forme në Ligjin nr. 50/2022 dhe aktet pjesë integrale të tij është bërë jashtë kuadrit të bashkëpunimit shtetëror dypalësh midis SHBA-së dhe Shqipërisë në fushën e trashëgimisë kulturore, si dhe jashtë mandatit të saj të ligjshëm të autorizuar Kongresi i SHBA-së.

Siç e kemi shpjeguar edhe tjetërkund, thelbi, fryma, germa, shpirti i Konventës së Parisit është mbrojtja e trashëgimisë kulturore natyrore botërore me vlera të jashtëzakonshme universale dhe transmetimi i saj brezave të ardhshëm. Sipas nenit 1 të saj, “trashëgimi kulturore” janë monumentet, grupet e ndërtesave dhe sitet me vlera të jashtëzakonshme universale, si Butrinti.

Kurse thelbi, fryma, germa dhe shpirti i Ligjit nr. 50/2022, si ligj në thelb koncesionar, është përdorimi ekskluziv i pasurisë shtetërore me vlera universale të Butrintit nga AADF-ja përmes “administrimit indirekt”, si dhe interesi financiar në shfrytëzimi i tij. Siç deklarohet në Planin e Biznesit, të miratuar me Ligjin nr. 50/2022,  thelbi është fitimi, pavarësisht nga gjethja e fikut që ofrohet nën perden e OJF-së se “çdo qindarkë e fituar në Butrint do të mbetet në Butrint”.[6]

Në përputhje të plotë me modelin amerikan, në qershor 2022 ish Kongresmeni DioGuardi i sugjeronte Kryeministrit Rama binjakëzimin e Butrintit me një Park Kombëtar Amerikan Pasuri e UNESCO-s, si program i asistencës ndërkombëtare të Shërbimit Kombëtar të Parqeve, (National Park Service), çka do ta nxirrte jashtë loje “modelin hibrid” të AADF-së.

4. Për Marrëveshje dypalëshe të asistencës teknike ekonomike të vitit 1992

Sikurse theksuam në krye, më 10 qershor 1992, fill pas ndryshimeve tektonike në sistemin politik, ekonomik e shoqëror në Shqipëri, u nënshkrua në Tiranë Marrëveshja Dypalëshe Ekonomike midis qeverisë së Republikës së Shqipërisë dhe qeverisë së SHBA. Marrëveshja hyri në fuqi ditën e nënshkrimit dhe u miratua me Dekretin nr. 224 datë 11.06.1992 të Presidentit të Republikës Sali Berisha. Ajo nuk u miratua nga Senati i Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Natyra e emergjencës ekonomike teknike mbështetet qoftë nga përmbajtja e tekstit, qoftë nga procedura e nënshkrimit të tij.

Kjo theksohet nga fakti se marrëveshja u nënshkrua për palën amerikane nga Ambasadori i SHBA-së; kurse për palën shqiptare, nga Ministri i Marrëdhënieve Ekonomike me Jashtë, dhe jo nga Ministri i Punëve të Jashtme.

Qëllimi i Marrëveshjes së v. 1992 shpallet qysh në paragrafin e parë – titulli: objekti i saj është ndihma ekonomike, teknike dhe të tjera që ka lidhje me to. Pra, Marrëveshja ishte një instrument diplomatik juridik dypalësh që trajtonte emergjencën ekonomike, teknike etj, me të cilën ballafaqohej qeveria e parë demokratike post-komuniste, dhe mbulonte angazhimet dypalëshe që do të mundësonin dhënien me efektivitet të kësaj ndihme nga ana e qeverisë së SHBA për Shqipërinë.

Marrëveshja e v. 1992 “bazohet” në dy kritere: (i) ajo vihet në lëvizje “me një kërkesë zyrtare” nga Qeveria e Republikës së Shqipërisë drejtuar qeverisë së SHBA-së. Mirëpo, ndërsa kriteri i “kërkesës” është i domosdoshëm, Marrëveshja parashtron se Qeveria Amerikane nuk ka detyrimin që ta japë ndihmën. Kjo del nga përdorimi në tekst i foljes modale “mund” [may be provided] si dhe nga kriteri tjetër thelbësor (ii) “në varësi të ligjeve e rregulloreve të SHBA” [subject to]. Pra, realizimi i angazhimit të qeverisë amerikane varet nga vullneti politik i qeverisë amerikane dhe legjislacioni i brendshëm amerikan. [Paragrafi 2].

Përgjegjësitë e ShBA-së “sipas kësaj marrëveshjeje” zbatohen dhe përmbushen nga misioni diplomatik i SHBA-së në Shqipëri, i cili MUND të caktojë një seksion të saj për ndjekjen e Marrëveshjes. Paragrafi 3 parashikon lehtësirat dhe privilegjet e SHBA-së dhe personave të saj.

Nën optikën e Kushtetutës së sotme Marrëveshja Dypalëshe e v. 1992 mbulohet nga Kreu II i Kushtetutës së v. 1998, përkatësisht nenet 121, 122 dhe 180.1.  Ky i fundit përcakton se “Marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara nga Republika e Shqipërisë para hyrjes në fuqi të kësaj Kushtetute konsiderohen të ratifikuara sipas kësaj Kushtetute.”

Pra, si marrëveshje që në rrafsh kohor është zbatuar para Kushtetutës së sotme, pyetja që vihet është nëse Marrëveshja Dypalëshe është ratifikuar sipas Dispozitave Kryesore Kushtetuese të v. 1992?

Parë në optikën e Kushtetutës së vitit 1992, gjegjësisht të Dispozitave Kryesore Kushtetuese,^[7] rezulton se dispozitat kontrolluese janë nenet 9^[8], 16.4 dhe 16.5^[9], 28.10^[10], 29^[11], dhe 36.6.^[12]

Analizuar në optikën e atyre dispozitave mund të dilet në këto konkluzione:

1. Marrëveshja Dypalëshe ishte në interesin kombëtar të Shqipërisë sepse mbulonte emergjencat e rrethanave historike dhe vështirësitë ekonomike të kohës [neni 9];
2. Marrëveshja Dypalëshe objektivisht sillte detyrime financiare për shtetin, pasi çlironte aktivitetet e asistencës teknike ekonomike nga tatimet, taksat dhe tarifat doganore. Rrjedhimisht ajo duhet të ratifikohej nga Kuvendi [neni 28.10];
3. Përderisa Marrëveshja Dypalëshe hynte në sferën e kompetencave të Kuvendit, ajo nuk mund të ratifikohej me dekret të Presidentit të Republikës;
4. Nuk ka të dhënat se Dekreti i Presidentit të Republikës të kohës u kundërfirmua nga Kryeministri apo Ministri i Ekonomisë;

Marrëveshja Dypalëshe e 10 qershorit 1992 është marrëveshje ndërkombëtare sui generis. Ajo nuk është nënshkruar nga Kryeministri i Shqipërisë në atë kohë, z. Aleksandër Meksi. Ajo nuk është ratifikuar nga Kuvendi i Shqipërisë në atë kohë. Ajo nuk është botuar në Fletoren Zyrtare. Kurse siç del më lart, dekreti ratifikues presidencial shfaqet me cene të paneglizhueshme kushtetuese. Rrjedhimisht, pozicioni i saj në rendin juridik të brendshëm është i paqartë. Nga ana tjetër, sikurse përmendëm, ajo nuk është miratuar as nga Senati i Shteteve të Bashkuara.

Rrjedhimisht, në optikën e nenit 122 të Kushtetutës, si marrëveshje teknikisht e paratifikuar as nga Senati i SHBA-së, dhe as nga organizmat kompetente të Republikës së Shqipërisë, mund të konkludohet se Marrëveshja e v. 1992 nuk gjen vend të qartë, nëse ka, në sistemin e brendshëm juridik të Republikës së Shqipërisë. Si marrëveshje ndërkombëtare sui generis, ajo nuk mund të prodhojë efekte përtej fushës dhe periudhës së emergjencës, si dhe të zbatimit të Dispozitave Kryesore Kushtetuese të vitit 1992. ^[13]

5. Lidhja e paqenë midis Marrëveshjes Dypalëshe të v. 1992 me Marrëveshjen e Bashkëpunimit Ministri e Kulturës – AADF të v. 2021

Marrëveshja Dypalëshe e v. 1992 përbën bazë juridike të Marrëveshjes së Bashkëpunimit të 24 shkurtit 2021, ose Marrëveshjes 1. [ Kjo del që në “Hyrje: Kjo Marrëveshje është lidhur në përputhje me bazën ligjore si vijon:” e renditur e katërta]. E nënshkruar nga një përfaqësues i qeverisë shqiptare dhe nga dy përfaqësues të një fondacioni të huaj, Marrëveshja 1 hyn në sferën e marrëveshjeve jo shtetërore, si një rregullim kontraktor midis një subjekti shtetëror dhe një subjekti të huaj privat.

Përsërisim se kusht dhe kriter i domosdoshëm për zbatimin e Marrëveshjes se v. 1992 për asistencë teknike ekonomike është Kërkesa nga Qeveria e Republikës së Shqipërisë drejtuar Qeverise së SHBA-së. Kërkesa ndërqeveritare të kësaj natyre bëhen në nivel të Ministrit të Jashtëm, të ministrit përgjegjës për Ekonominë, ose nga Kryeministri. Në rast se kërkesat miratohen nga Qeveria e Shteteve të Bashkuara, aktin e miratimit e nënshkruan një zyrtar i autorizuar i saj, ose një përfaqësues apo diplomatë të misionit diplomatik të qeverisë së SHBA në Tiranë, me tagre fuqiplote.

Shqyrtimi dhe analiza juridike e Marrëveshjes 1 të v. 2021 tregon se ajo është nuk nënshkruar nga ndonjë përfaqësues zyrtar i qeverisë së SHBA. Zz. M. Mata dhe A. Sarapuli nuk janë të tillë.

Gjithashtu, nuk ka asnjë provë, dëshmi apo të dhënë që Qeveria e Republikës së Shqipërisë, t’i jetë drejtuar zyrtarisht Qeverisë së Shteteve të Bashkuara me Kërkesë për “ndihmë teknike, ekonomike apo të tjera të lidhur me të” për Parkun Kombëtar të Butrintit, Pasuri e Trashëgimisë Kulturore e UNESCO-s.

Po ashtu, për vetë objektin dhe karakterin e saj, Marrëveshja 1, si kontratë ndërkombëtare që sjell detyrime dhe të drejta në sferën e kulturës, është jashtë sferës së asistencës teknike ekonomike, dhe nuk mund të mbulohet apo të bazohet tek Marrëveshja Dypalëshe e v. 1992.

Në qoftë se pretendimi i AADF-së në mbështetjen tek ajo do të ishte i bazuar, atëhere sipas paragrafit 2 [asistenca mund të jepet në varësi të ligjeve dhe rregullave në SHBA], kusht i domosdoshëm do të ishte “zhvillimi i sektorit privat”. Mirëpo Butrinti është Park Kombëtar pronë publike. Kjo është tjetër arsye që Marrëveshja e v. 1992 nuk mund të zbatohet, pasi Marrëveshja 1, e cila i mundëson  AADF-së të kontrollojë një pasuri publike, nuk është “në varësi të ligjeve dhe rregullave” në SHBA.

Marrëveshja e Bashkëpunimit 1 e v. 2021, ku është bazuar Marrëveshja 2 për administrimin e Butrintit nga FMB-ja, përmban edhe një dispozitë tjetër sa të rëndësishme aq edhe të çuditshme, që i referohet Marrëveshjes se v. 1992:

“Neni 31 Kufizimi i përgjegjësisë

Palët bien dakord se AADF gëzon imunitetin dhe të drejtat që parashikohen nga Marrëveshja Ekonomike Dypalëshe ndërmjet Qeverisë së Republikës së Shqipërisë dhe Qeverisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës, e ratifikuar me Dekretin nr. 224 datë 11.06.1992 të Presidentit të Republikës së Shqipërisë dhe, si e tillë, është e përjashtuar nga çdo përgjegjësi civile, penale, apo e çfarëdo lloji apo natyre, ndaj Ministrisë apo palëve të treta, lidhur me veprimtarinë e saj në Fondacion.”

Mirëpo Ministrja e Kulturës nuk ka tagër të japë pëlqim, miratim apo dakordësi për një dispozitë të tillë. Sikurse argumentuam më lart, Marrëveshja Dypalëshe e v. 1992 ka pasur efekt të përkohshëm lidhur me rrethanat e emergjencës ekonomike të v. 1990 dhe mund të thuhet se e ka humbur efektin e saj real me Kushtetutën e vitit 1998. Prandaj, Marrëveshja e v. 1992 nuk mund të shërbejë si bazë për AADF-në – të themelur më 2009, për të fituar privilegje dhe imunitete në vitin 2024 të tilla si ato të parapara nga neni 31 i sipërcituar. Rrjedhimisht edhe kjo dispozitë ka probleme serioze të pajtueshmërisë me Kushtetutën e vendit.

6. Përfundime

Marrëdhëniet dypalëshe në fushën e trashëgimisë kulturore midis qeverisë së SHBA-së dhe qeverisë së Republikën e Shqipërisë janë institucionalizuar përmes (i) Marrëveshjes së Bashkëpunimit Dypalësh të v. 2004 dhe (ii) Memorandumit të Mirëkuptimit të v. 2021, duke zbatuar dhe respektuar “detyrimet” e secilës palë ndaj Konventës së Parisit.

Vendi i Marrëveshjes Dypalëshe të v. 1992  në të drejtën e brendshme është të paktën i paqartë. Ajo mbetet në fuqi për inerci, ose për shkak të mosushtrimit nga palët të dispozitave për zgjidhjen e saj.

Por ky mosushtrim nuk mund t’i japë jetë asaj marrëveshjeje në kuptimin që të përdoret nga AADF-ja për të përfituar imunitet dhe përgjegjësi të kufizuar apo lehtësira tatimore apo doganore. Kjo edhe për faktin se, në rastin e Butrintit, angazhimi i AADF-së nuk përbën asistencë teknike ekonomike të SHBA-së[15]. Po ashtu, kushtet dhe kriteret e Marrëveshjes Dypalëshe nuk janë përmbushur as nga qeveria e Republikës së Shqipërisë [kriteri i kërkesës] dhe as nga qeveria e Shteteve të Bashkuara [kushti i pranimit nga Qeveria e SHBA-së], si dhe fakti që AADF-ja nuk përfaqëson qeverinë e SHBA-së.

Nuk gjejmë ndonjë referencë që angazhimi i AADF-së në Shqipëri në fushën e trashëgimisë kukturore të jetë kryer në përputhje dhe në pajtim me dy aktet ndërshtetërore dypalëshe. Po ashtu, angazhimi i AADF-së në “zhvillimin e biznesit privat” dhe të “turizmit kulturor”, në vetvete i ligjshëm dhe i mirëpritur, është jashtë fushëveprimit dhe kontekstit të parimeve, frymës dhe përkufizimit të trashëgimisë kulturore nga UNESCO. Kurse synimi dhe planet  AADF-së për të marrë nën kontroll Butrintin, financimi i Planit të Menaxhimit të Butrintit, etj. si dhe i veprimtarisë ligjhartuese janë, për mendimin tonë, jashtë mandatit të vet ligjor të buruar nga legjislacioni amerikan.

Rrjedhimisht, i gjithë modeli i pashembullt rregullator i imponuar për Butrintin është jashtë kuadrit institucional të marrëdhënieve shtetërore dypalëshe midis SHBA-së dhe Shqipërisë në fushën e trashëgimisë kulturore. Kurse Marrëveshja Dypalëshe e v. 1992 nuk mund të përbëjë bazë ligjore për Marrëveshjen 2 për administrimin e Butrintit, të miratuar me Ligjin nr. 50/2022, dhe as për Marrëveshjen 1 të Bashkëpunimit të v. 2021.

© 2023 Agron Alibali. Të gjitha të drejtat janë të autorit.

---

[1] Për më shumë nga faqja zyrtare e Departamentit të Shtetit: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2019/02/09-1102.1-Albania-Cultural-Property.pdf

[2] Për më shumë nga faqja zyrtare e Departamentit të Shtetit: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2022/04/22-228-Albania-Cultural-Property-Import-Restrictions.pdf

[3] “Asgjë në këtë Marrëveshje nuk do të kuptohet për të çliruar ndonjërën prej Palëve nga detyrimet e saj sipas Konventës së vitit 1972 për Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Kulturore dhe Natyrore ose ndonjë marrëveshjeje tjetër për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore”. Në anglisht: “Nothing in this Agreement shall be construed to relieve either Party of its obligations under the 1972 Convention for the Protection of the World Cultural and Natural Heritage or any other agreement for the protection of cultural heritage.”

[4] Neni 116
1. Aktet normative që kanë fuqi në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë janë:a) Kushtetuta; b) marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara; c) ligjet; ç) aktet normative të Këshillit të Ministrave.

[5] Shih, për shembull: http://www.aadf.org/project/legal-reform-in-cultural-heritage/

[6] Plani i Biznesit, f.117,  trupëzuar në Ligjin objekt kundërshtimi dhe pjesë integrale e tij. “Thelbi duhet të qëndrojë tek fitimi ekonomik…për sa i përket individit, komunitetit, shoqërisë”.

[7] Ligji nr. 7491, dt. 29.4.1991 Për Dispozitat Kryesore Kushtetuese.

[8] Republika e Shqipërisë në marrëdhëniet me jashtë mbron pavarësinë dhe interesat kombëtare, ndjek politikën e bashkëpunimit e të fqinjësisë së mirë, të paqes e të sigurimit ndërkombëtar…

[9] Kuvendi Popullor ka këto kompetenca kryesore: 4, vendos… për të përmbushur detyrime që rrjedhin nga traktatet ndërkombëtare. 5. Ratifikon dhe denoncon: Traktatet që kanë si rrjedhim detyrime financiare për shtetin;

[10] Presidenti i Republikës ka këto kompetenca kryesore: 10. Lidh traktate ndërkombëtare, ratifikon dhe denoncon ato që nuk i shqyrton vetë Kuvendi Popullor.

[11] Aktet që nxjerr Presidenti i Republikës për ushtrimin e kompetencave të parashikuara në pikat 10, 11 dhe 19 të nenit 28 të këtij ligji, marrin fuqi juridike mbasi kundërfirmohen, sipas rastit, nga Kryetari i Këshillit të Ministrave ose nga ministri përkatës apo nga personat e tyre të njësuar me to.

[12] Këshilli i Ministrave ka këto kompetenca kryesore: 6. Lidh marrëveshje ndërkombëtare, miraton dhe denoncon ato që nuk i nënshtrohen ratifikimit.

[13] Megjithatë, bazuar në Ligjin për Organizimin dhe Funksionimin e Gjykatës Kushtetuese, goditja e saj në Gjykatën Kushtetuese bëhet vetëm nga Këshilli i Ministrave. Shih Nenin 53,Marrëveshjet ndërkombëtare të miratuara para hyrjes në fuqi të Kushtetutës (shtuar titulli me ligjin nr. 99/2016, datë 6.10.2016)

1. Marrëveshjet ndërkombëtare, të cilat janë ratifikuar para hyrjes në fuqi të Kushtetutës dhe që janë të papajtueshme me të, mund të paraqiten në Gjykatën Kushtetuese vetëm nga Këshilli i Ministrave.

[14] Nënshkrimi i Marrëveshjes së Bashkëpunimit, bazuar në Marrëveshjen Dypalëshe, midis një përfaqësuesi të paautorizuar të Qeverisë Shqiptare dhe dy individëve private, shtetas shqiptarë, dhe bashkë drejtorë ekzekutivë të një fondacioni privat amerikan, përbën akt “ultra vires” të tyre, që gjithsesi ishte jashtë objektit të shqyrtimit kushtetues.

[15] Vetë përfaqësuesit ligjorë të FMB/AADF-së në shqyrtimin kushtetues, në përgjigjet e tyre të pyetjeve të drejtuara nga trupi gjykues dhe nga ne, pranuan – dhe u pajtuan me qëndrimin e Kërkuesit – se Marrëveshja 2 objekt shqyrtimi nuk përbën asistencë teknike ekonomike të qeverisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhënë qeverisë së Republikës së Shqipërisë me kërkesë të kësaj të fundit.