nga Sadedin Mezuraj
Në narrativën biblike (dhe njëherazi tek të tria fetë abrahamike) çlirimi/shëlbimi i njeriut nga mëkati është i lidhur me përmbushjen e profecisë mbi gjykimin e fundit dhe ardhjen e dytë të Jezu Krishtit, pra të Mesisë si Shpëtimtar për vendosjen në tokë të mbretërisë qiellore të drejtësisë dhe paqes.
Fryma antiklerikale dhe dyshimi mbi ekzistencën e Zotit Migjenin e kanë larguar përfundimisht nga besimi/ predikimi i mesianizmit të krishterë mbi ardhjen e Mesisë, pra Krishtit, si shpëtimtari i njerëzimit të zhytur në mëkat. Me të drejtë studiuesja Valbona Avdullaj thekson se, edhe pse një nga ciklet e poezive të Migjenit mban titullin Kangët e Ringjalljes, kurrkund në krijimtarinë e tij nuk haset koncepti i ringjalljes së Krishtit.[1]
Terminologjia biblike e rifunksionalizuar nga Migjeni si figuracion artistik krijon ambiguitet. “Agimi i ri”, “jeta e re”, si sintagma sinjifikuese të një epoke apo “mbretërie të re” për shpëtimin e njeriut, janë të pranishme si në mesianizmin e krishterë, ashtu edhe në mesianizmin marksist.
A përmban marksizmi një frymë mesianike? Si W.Benjamin, ashtu edhe E. Bloch, besonin se marksizmi është një sekularizim i mesianizmit judeo-kristian. Erns Bloch e karakterizon marrëdhënien e marksizmit dhe mesianizmit si simbiotike: “pa ateizëm, mesianizmi nuk ka vend”. Mesianizmi, sipas tij, “e pengon marksizmin që të flakë vizionet e tij për një qëllim përpara” dhe se: “Mesianizmi është sekreti i kuq i çdo revolucionari.”[2]
Marksizmi, si filozofi e mjerimit, çlirimin e njeriut nga shtypja dhe tjetërsimi e shikon tek revolucioni proletar. Për marksizmin, “Mesia”, shpëtimtari i vetes dhe i botës, ishte proletariati. Migjeni zbulon me realizëm ekspresiv pamjet e mjerimit-ferrit tokësor, proteston kundër padrejtësive sociale, lëshon kushtrimin “për me u ngrit e ndër lufta t’reja me ra fli”. Pra Migjeni predikon zgjimin shpirtëror, protestën sociale kundër situatës ekzistenciale të mjerimit dhe jo pritjen, durimin e krishterë për ardhjen e Mesisë.
Feja, dhe në veçanti, krishterimi, si formulë për mjerimin, vuajtjet, padrejtësitë dhe ankthin ekzistencial, ofron durimin, mëshirën, shpresën eskatologjike dhe dashurinë për Zotin. Për fenë e krishterë padrejtësitë e botës do të marrin fund me ardhjen e dytë të Krishtit-Mesisë/Shpëtimtarit.
Poezia e Migjenit ka si tregues të saj substancial ndjeshmërinë dhe humanizmin. Është e njëjta ndjeshmëri e krishterë për të mjerët, të braktisurit, zhelanët, të gjymtuarit, të vobektit etj., por diferenca qëndron në faktin se Migjeni, ndryshe nga etërit e Kishës, nuk predikon mëshirën e Zotit, durimin dhe ngushëllimin me “botën tjetër”, por flet për një “jetë të re”, për një “agim të ri” sipas konceptit filozofik “Tani dhe këtu” në këtë botë.“Të tjerët ngushëllohen me mëshirë, aj (Migjeni) bërtet: Mshirë? Bijë bastarde e etënvet dinakë”[3]
“Ungjillëzimi” dhe “katekizmi” migjenian, përtej frazeologjisë së huazuar nga narrativa biblike[4], mbartin frymën e zgjimit të vullnetit dhe revoltës së Njeriut të Mjerimit, kundër të gjitha vjetërsirave “që kërkonin shenjtërim”, pra ruajtje dhe përjetësim të statusquo-së. Migjeni predikon një Ungjill të Ri, atë të lirisë, të revoltës, të zgjimit të njeriut të mjerimit dhe shpreson për një shoqëri ku triumfon “jeta e re”, ku të dominojë drejtësia sociale dhe vlerësimi i dinjitetit të njeriut. Përballë bindjes ndaj idhujve dhe besimit tek Zoti, Migjeni, si lajmëtar i shekullit të ri, predikon “ngadhënjim në ndërgjeje e mendim të lirë”.[5]
Në poezitë Të Lindet njeriu, Na t’birt e shekullit të ri dhe Trajtat e Mbinjeriut ravijëzohet koncepti mesianik i Migjenit për të ardhmen, kohën mesianike dhe Heroin / Shpëtimtarin me tipare mesianike.
- a) Vizioni poetik i Migjenit për të ardhmen
Referuar kontekstit historik, Migjeni formësoi magmën e tij poetike në një kohë kur bota rrezikohej nga fashizmi dhe komunizmi. Migjeni, edhe pse kishte afiliacion me elementet e grupeve komuniste, nuk rreshtohet në krahun e militantëve revolucionarë. Nga ana tjetër, fashizmin në ngritje e shikon si kërcënim. Utopitë, qofshin të djathta apo të majta, i shikon me dyshim. Çdo anësim nga njëra ideologji apo tjetra, në konceptin e Migjenit, ishte i çalë dhe i rrezikshëm:
Me çalue n’anë të djatht/me çalue n’anë të majtë/si pajlaço i gjorë qi kah t’ja mbajë s’di (Pesha e fatit)[6]
Por duke qenë kundër çdo anësie ideologjike, Migjeni nuk ishte asnjanës dhe indiferent. Edhe krijimtaria e tij, në fjalë e në frymë, e ka aq të plazmuar shpirtin e poetit të angazhuar, sa assesi nuk mund të aludohet për një “estetikë të asnjanësisë”[7].
Vizionin e tij të vagullt futurist (Jeta e re, agimi i ri) Migjeni e formëson duke iu referua kujtesës historike (O vullnete të ndrydhuna ndër grushta të çelikta të shekujve të kaluem! Mjerimet i mormë në pajë me jetë… Mjerimi asht një njollë e pashlyeme/në ballë të njerzimit që kalon nëpër shekuj. Fati ynë mizor-shpatë e Demokleu,…..Na shtypi fati e na bani krymba). Në konceptin e Walter Benjamin-it, kujtesa historike luan rol katalizator dhe nxit sakrificën për përmbushjen e idealeve revolucionare. Sipas tij, ajo që i frymëzon burrat dhe gratë të revoltohen, nuk janë ëndrrat e nipërve të çliruar, por kujtimet e paraardhësve të shtypur. Engjëlli i Historisë i kthen shpinën së ardhmes dhe gjithë utopive të rreme, duke vështruar me tmerr grumbullin e rrënojave, dhimbjeve, padrejtësive, mjerimit dhe vuajtjeve që vijnë nga e kaluara[8].
A është e vërtetë se Migjeni “dyzohet mes Mesianizmit kristian dhe Mbinjeriut të Niçes”[9]? Nuk ka dyshim se vizionin e tij për të ardhmen Migjeni e ngjiz me një lloj fryme mesianike. Por duhet saktësuar se më tepër se sa mesianizëm të krishterë, vizioni i Migjenit përngjason me atë që Benjamin e konsideronte si “pushteti i dobët mesianik”, kurse Derrida e quan mesianité sans messianisme”[10].
Derrida u referohet Tezave (Mbi Konceptin e Historisë) ku Benjamin-i sharton teologjinë me kuptimin materialist marksit të historisë, duke shtënë brenda këtij shartimi konceptin e premtimit mesianik. Walter Benjamin-i i formuloi Tezat e tij të famshme në kontekstin kur bota rrezikohej nga vala në ngjitje e fashizmit. Sipas tij, rreziku i fashizmit nuk mund të parandalohej në kushtet kur social-demokracia kishte adaptuar konceptin marksist të progresit në një perspektivë teleologjike të historisë. Benjamin-i hedh poshtë idenë e progresit si zgjerim ose mbrojtje e elementeve të situatës ekzistuese: “Ideja e progresit të species njerëzore përmes historisë është e pandashme prej idesë së lëvizjes brenda një kohe homogjene e të zbrazët” (Teza XIII).
Në vend të konceptit të progresit, Benjamin-i flet për momentin mesianik – si një ndërprerje radikale e së tashmes.[11] Marksi revolucionet i konsideronte si lokomotiva të historisë, por ndoshta është krejt ndryshe, shkruan Benjamin: “Ndoshta revolucionet janë një përpjekje e pasagjerëve për të aktivizuar frenat e emergjencës”. Në konceptin e Benjamin-it, koha mesianike ose momenti mesianik është kohë e hapur dhe jolineare, ndërprerje e rrjedhës së kohës homogjene të historisë. Kështu, Benjamin-i themelon konceptin e tanishmërisë (now time – [Jetztzeit]) e cila, sipas tij, është e“stërpikur me grimca prej kohe mesianike”[12].
Brenda rendit të profanit kjo lloj teologjie e veçantë materialiste e lë të zbrazët pozicionin e Mesisë personal, duke e markuar atë me “pushtetin e dobët mesianik” që mbart çdo gjeneratë në rrjedhën e historisë. “Pushteti i dobët mesianik” e mbron historinë nga mbyllja e saj plotësisht ontologjike, si një zinxhir kauzal fatal i ngjarjeve historike të lidhura së bashku në një mënyrë deterministe, si një progresion linear në kohën boshe, homogjene. Për Benjamin-in “pushteti i dobët” i çdo gjenerate nuk është gjë tjetër veçse emri mesianik i traditave të brezave të vdekur, të cilët, sipas Marksit “rëndonin si një makth mbi të gjallët”.
Në konceptin e Benjamin-it, gjenerata e tanishme e aktivistëve është gjithmonë potencialisht “Mesia”, të cilin e prisnin lëvizjet e kaluara revolucionare. Historia në rrjedhën e saj mbart potencialin për të përmbushur “premtimin mesianik” të gjeneratave të shkuara.
Zhak Derrida e nxori nocionin e mesianizmit nga guaska e tij fetare dhe trashëgimia abrahamike. Duke i bërë jehonë kritike teleologjive triumfuese të historisë botërore kapitaliste, siç u shpallën pas rënies së komunizmit (Fundi i Historisë sipas F.Fukuyama), Derrida bën thirrje për një “mesianizëm pa fe”, madje për një“mesian pa mesianizëm”[13]. Mesianizmi, siç e kupton Derrida, mund të jetë ose fetar ose laik. Referenca e tij kryesore fetare është mesianizmi hebre, shpresa për shfaqjen e ardhshme të Mesisë Jezu Krisht, i cili do të rivendosë sundimin e Mbretërisë së Qiellit mbi tokë. Ardhja e Mesisë është një koncept i rëndësishëm në eskatologjinë dhe traditën e judeo-kristiane. Mesia dhe mesianizmi në të tria fetë abrahamike është në fakt një çështje premtimi, ardhjeje, pritjeje, shprese dhe shëlbimi.
Kurse mesianizmi shekullar primar, sipas Derrida-s, gjendet në materializmin historik të Marksit, ku formulohet ideja se revolucioni i pashmangshëm proletar do të sjellë, pas një periudhe të diktaturës së proletariatit, një shoqëri pa klasa, ku do të mbretërojë drejtësia dhe paqja. Ashtu si në rastin e mesianizmit hebre, e tashmja jetohet në pritje të sigurt të përmbysjes së pashmangshme të fatit në të ardhmen.
Të dy këta mesianizma kanë një përmbajtje të përcaktuar: ne e dimë se çfarë do të ndodhë dhe do të sjellë drejtësi dhe paqe (ardhja e Mesisë ose përmbysja e sistemit kapitalist nga një revolucion proletar). Përballë këtyre dy mesianizmave determinues, Derrida ofron konceptin e tij të cilin e quan “mesianicitet pa mesianizëm”, ose “mesianizmi strukturor”, “si një strukturë universale të përvojës dhe që nuk mund të reduktohet në mesianizëm fetar të asnjë brezi”[14].Ndryshe nga Benjiamin-i, i cili më tepër i referohet një imazhi dialektik të historisë, ku e shkuara dhe e tashmja ndriçojnë njëra-tjetrën, koncepti i Derridas ngrihet mbi pritshmërinë e një përmbysjeje të statusquo-së në të ardhmen (“mesianicitet”), pa ia atribuuar atë ndryshim ndonjë agjenti të caktuar (“pa mesianizëm”).
Vizioni i Migjenit për të ardhmen, falë frazeologjisë së përbashkët si për mesianizmin e krishterë, ashtu edhe për mesianizmin marksist (agimi i ri, jeta e re, epoka e re, bota e re) krijon ambiguitet dhe mbetet utopik. Vargu “kena me luftue e n’luftra t’reja kena me ra fli”, më shumë sesa vullnet për veprim emergjent, mbetet manifest futurist, një utopi poetike ngushëlluese për shpirtrat e pushtuar nga pesimizmi dhe fataliteti. Migjeni është partizan i ndryshimit dhe apelon për shembjen e botës me idhuj të rremë, kritikon gjendjen e mjeruar dhe skamnorëve u premton jetën e re/botën e re. Caku i fundit i poetikës së tij të vrullshme, i ndërprerë nga vdekja e parakohshme, është caku i njeriut të revoltuar të Kamysë. Protesta e tij verbale poetike mbetet pa praksis, pa praktikën dhe veprimin revolucionar.
- b) Koha mesianike në poetikën migjeniane
Migjeni flet në emër të një shekulli të ri. Nisur nga fryma tekstuale, Shekulli ri në konceptin e Migjenit nuk nënkupton rrjedhën e kohës kalendarike por paralajmëron një horizont të ri kohor, një epokë të re, e cila duket se ka shumë ngjashmëri me momentin mesianik për të cilin flet Walter Benjamin.
Migjeni, përmes gjuhës poetike, në konceptimin e kohës meianike i largohet si teleologjisë së krishterë (Apokalipsi, ardhja e Mesisë), ashtu edhe determinizmit marksist (revolucioni si domosdoshmëri historike). Në poezinë Trajtat e Mbinjeriut, në vargjet “Ndoshta ka me ardhun/ndoshta ka me zbardhun”, pjesëza “ndoshta” mbart shpresën e vakët për një ndryshim, ardhjen e një ndodhie të papërcaktueshme (Derrida), pra çarjen e rrjedhës lineare të kohës dhe bulëzimin në atë çarje të kohës mesianike si një mundësi. Ndoshta ka me ardhur – aludohet për heroin e ardhshëm, i cili do të mundësojë shëlbimin/çlirimin e Njeriut të Mjerimit. Ndoshta ka me zbardhun – aludohet për agimin e ri, pra kohën mesianike, momentin kur zinxhiri i rrjedhës lineare të kohës ndërpritet dhe një dritë e re shpërthen nga kjo çarje në horizontin kohor.
Koha mesianike e Benjamin-it nuk i referohet së ardhmes, por urgjencës së “tanishmërisë”. Çdo gjeneratë e re mbart amanetin, kujtimin dhe shpresat e papërmbushura të brezave të mëparshëm dhe në të tashmen shikon një momentum, një emergjencë për frenimin e rrjedhës lineare të kohës. Ky momentum i çarjes së kohës dhe ndërprerjes së rrjedhës së saj lineare është momenti mesianik, pra “një portë e ngushtë përmes së cilës mund të hynte mesia”[15]. Benjamin-i bën thirrje që momenti mesianik të përjetohet dhe të përdoret për të transformuar botën.
Revolta e tanishme ngjizet mbi kujtimin dhe dështimin e revoltave të kaluara. Gjenerata e tanishme e aktivistëve është gjithmonë potencialisht Mesia, të cilin e prisnin lëvizjet e kaluara revolucionare. Koha homogjene e zbrazët është një rrjedhë e vazhdueshme; koha mesianike është plotësisht e menjëhershme. Në konceptin poetik të Migjenit të birt e shekullit të ri, të cilët kanë ngritur grushtin për me luftue,janë pikërisht “Mesia”, shpëtimtarët që prisnin brezat e shkuar të Mjerimit, ata të cilët jetën e kaluan të shtypur nga fati dhe nën “themra të ngurta të titajve të tërbum”.
Zhak Derrida e përshkruan “premtimin emancipues” të marksizmit si një “mesianizëm pa fe”, si një dëshirë për një ide transcendente të drejtësisë dhe çlirimit të botës aktuale profane, por të shkëputura nga çdo rrënjë teologjike. Premtimi mesianik për Benjamin-in vjen nga e shkuara. Përmbushja e premtimit mesianik për Derridanë sigurohet nga e ardhmja, e cila mbetet e paparashikueshme. Benjamin-i, nga e kaluara e papërmbushur formulon konceptin e kohës mesianike, ndërsa Derrida, nga e ardhmja, formulon konceptin e arritjes së drejtësisë.
Edhe Migjeni, përmes procedimit artistik, zgjimin, frymën mesianike dhe nevojën e ndryshimit e gjen tek realiteti, tek tanishmëria e kohës si sinteza e së kaluarës historike. Ndërsa me vargjet: Mjerimi nuk don mëshirë/mjerimi don të drejtë, Migjeni vendosjen e drejtësisë e shikon si fundin e realitetit të mjerimit dhe fillimin e një Epoke të Re/Jete të Re.
E parë në këtë kontekst, mesianizmi i Migjenit nuk është gjë tjetër veçse “dialektika e kujtesës dhe shpresës”. Mesianiku nuk aludon për një ndryshim radikal ose një sekret mistik, por dëshmon për një mungesë, një paplotësi që pengon që rendi i profanit të mbyllet përfundimisht si një sferë vetëtotalizuese.
- c) Heroi migjenian -(Mbi)Njeriu me tipare mesianike
Migjeni nuk mjaftohet vetëm duke qitur kushtrimin dhe duke u bërë lajmëtar i një bote të re. Në disa nga poezitë e tij Migjeni lutet për një hero të ri dhe madje vizaton trajtat e tij. E megjithatë, Migjeni, edhe në perceptimin e heroit të kërkuar, shpërfaqet i dyzuar mes marksizmit dhe niçeizmit.
Agimi i ri, jeta e re, koha e re, në konceptin poetiko-filozofik të Migjenit, janë të lidhura ngushtësisht jo vetëm me betejat kolektive të bijve të shekullit të ri (Na të birtë e shekullit të ri…,ndër lufta të reja kemi m’u ndesh/dhe për fitore kem me ra fli –a nuk është kjo fantazma e revolucionit marksist, si vepër e masave?), por edhe me Prijësin, Heroin, i cili nuk është një hero dosido, por një “njeri i madh si madhni”. Në poezinë Të lindet njeriu aludohet jo për Mesinë biblik, po për një hero që lind nga gjiri i tokës, nga gjiri i popullit:
Të lindet një njeri/nga gjin’ i dheut tonë të rim me lot të vakët/nga thelbi shpirtit tonë që shkrihet në dëshirë të flakët/për një gen të ri (poezia Të lindet njeriu)
Duke e parë në kontekstin e poezisë, thirrja ulëritëse Të lindet një njeri! i referohet jo vetëm zgjimit të Njeriut të Mjerimit, por edhe tejkalimit të tij, (ri)lindjes së vetë Njeriut. Aludimi për lindjen/ardhjen e Mbinjeriut të Niçes (i madh si madhni) është i qartë. “Lindja e njeriut” nënkupton vdekjen e “njeriut të fundit” niçean dhe lindjen e Mbinjeriut, pra një gen i ri njerzor si tejkalim i Njeriut të mjerimit. Ardhja e Mbinjeriut, si gen i ri, nënkupton jo vetëm vdekjen e njeriut, por edhe parakushtin e ardhjes së një kohe të re. Koha mesianike, si ndërprerje e rrjedhës lineare të kohës kronologjike, në konceptin poetik të Migjenit është e kushtëzuar me Heroin e ri, i cili mbart tiparet e Mesisë (jobiblik):
Të dali një njeri!/Të mëkambi një Kohë të re!/ Të krijojë një Epope! /Ndër lahutat tona të këndohet Jeta e Re.
Tek poezia Shkëndija, Migjeni, sipas studiuesve[16], ka shprehur me gjuhën simbolike si Mitin biblik të Mesisë (shëmbëllimi i Krishtit të dhembshur për njerëzit e vuajtur), por edhe Mitin e birit plëngprishës. Prof. A.Uçi e kundërshton këtë qasje, duke theksuar se ngjashmëritë janë në planin frazeologjik dhe se Migjeni e rifunksionalizon mitin biblik në shërbim të vizionit të tij afetar për botën e re. Sipas tij, “ K.Jorgo e tepron disi kur pohon më tej se “transfigurimi gjenial i parabolës biblike” “kërkon të ngulisë mësimet e Krishtit”, duke “krijuar një variant të kryemitit biblik të rënies dhe të ringjalljes”.Tek Shkëndija e Migjenit, vijon Uçi, “duket e fuqishme mjeshtëria e Migjenit për ç’mistifikimin e miteve dhe rrëfimeve fetare dhe transfigurimin estetik të elementit gjuhësor në forma të mirëfillta të letërsisë laike…Ky procedim profanizimi s’është gjë tjetër veçse mjeshtëri e Migjenit, për ta ç’hyjnizuar botën”[17]
Ngjashmëria me djalin plëngprishës është formale: rebelimi dhe shkëputja nga vatra (tradita), ngjitja e shkëndijës në Qiell, por tashmë si një hapësirë e zbrazur nga Zoti, merr kuptimin e iluminimit të shpirtit të ri dhe rikthimin e kësaj drite në burim ndriçimi për njerëzit, duke sjellë kësisoj një “agim të ri” mbi tokë. “Ç’hyjnizimi nuk shënon ateizmin, ai shënon gjendjen ku individi, njeriu që mendon, zëvendëson Zotin si themelues të gjithçkaje, bën atë veprim, të cilin Hajdegeri e ka quajtur…të profanizosh mitet.[18]
Përkundër trinitetit biblik (Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë), në poezinë Shkëndia, Migjeni skicon një trinitet shekullar: Ati/Plaku panë vatrës (simbol i traditës), Biri/Shkëndija e shkëputur nga vatra e traditës dhe ngjitja dhe shndritja në Qiell- iluminimi në qiellin pa Zot, pra Shpirti i ri i lirisë. Në të tria pamjet dhe metamorfozat e Shkëndijës, simbolikisht shpërfaqet poeti si ndriçues i shpirtit të Njeriut të Mjerimit. Në këtë kuptim, Shkëndija mund të kundrohet edhe si alegori për poetin ndriçues të kombit, në vazhdën e arketipit të krijuar nga Rilindja Kombëtare për poetin prijës, Promete, profet dhe misionar në shërbim të shpëtimit të kombit[19].
Përfytyrimi Migjenit për heroin mbartës të ndryshimit luhatet mes hijes së revolucionarit marksist dhe trajtave të Mbinjeriut niçean me tiparet e Mesisë. Heroi migjenian është një Promete pa zjarr (Pak dritë ! o shok,o vlla, o burrë, o hero….Oh! Ta kisha pishën të madhe dhe të ndezun… por pishë nuk kam ..).
Në vizionin e tij për të ardhmen dhe konceptimin e heroit mbartës të zgjimit dhe transformimit social, Migjeni dyzohet mes Marksit dhe Niçes, mes revolucionarit pa revolucion dhe mesianikut pa Mesinë biblik.
Migjeni është peng i dyzimeve konceptuale dhe shpirtërore: optimizmi i tij për jetën e re bashkëjeton me pesimizmin shopenhaurian, shpresa për të ardhmen zvetënohet nga fryma e fatalitetit historik, adhuron Perëndimin për kulturën dhe progresin teknologjik, por shikon aty dhe degradimin dhe shfrytëzimin, revoltohet kundër mjerimit dhe malit të padrejtësive, por edhe i dorëzohet dëshpërimit përballë fatit të keq personal, sëmundjes dhe agonisë, ekzalton kultin e Mbinjeriut dhe dyshon për violencën dhe mizorinë e tij.
Vrulli niçean i Migjenit, si poet i angazhuar dhe misionar, kontraston me letargjinë sociale dhe vullnetet e ndrydhura të shoqërisë të kohës kur jetoi. Ndërsa revolucionarët marksistë optimizmin për të ardhmen e kthejnë në një besim eskatologjik laik, mesianizmi (pa Mesinë biblik) i Migjenit ushqen një shpresë të brishtë, e cila lehtësisht kthehet në zhgënjim dhe melankoli. Jo më kot cikli i fundit i Vargjeve të lira të Migjenit mbyllet me poezinë “Nën flamujt e melankolisë”.
© 2023 Sadedin Mezuraj. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
[1] Valbona Avdullaj, Intertekstualiteti biblik në veprën e Migjenit (tezë doktorature), Tiranë, 2017.
[2] Ernst Bloch, Atheism in Christianity, Published by Herder and Herder, New York, 1972.
[3] Arshi Pipa, Për Migjenin, vep.cit., 7-8.
[4]Valbona Avdullaj, në studimin e saj “Intertekstualiteti biblik në veprën e Migjenit” (tezë doktorature), ka analizuar dhe evidentuar me mprehtësi të gjitha aspektet dhe dimensionet e intertekstualitetit të krijimtarisë së Migjenit me Shkrimet e Shenjta.
[5] Migjeni, CETIS-Tiranë, vep.cit.
[6] Po ai, po aty.
[7] Behar Gjoka, Migjeni dhe estetika e asnjanësisë , Gazeta Tema, dt. 6.10.2011.
[8] Walter Benjamin, Mbi konceptin e Historisë, Burimi: https://fletore.wordpress.com/tag/mbi-konceptin-e-historise/
[9] Sadik Bejko, vep.cit.
[10]Jacques Derrida, Specters of Marx. The State of the Debt, the Work of Mourning and the New International, transl. by Peggy Kamuf, Routledge, London; New York, 1994.
[11] Grant Poettcker, Walter Benjamin’s politics: Between Marxism and Messianism, burimi: https://macsphere.mcmaster.ca/bitstream/11375/10582/1/fulltext.pdf
McLaverty-Robinson, Walter Benjamin, Messianism and Revolution – Theses on History, burimi: https://ceasefiremagazine.co.uk …
[12] Walter Benjamin, Mbi konceptin e historisë, Shtojcat, pika a, burimi: https://fletore.wordpress.com/tag/mbi-konceptin-e-historise/
[13] Sami Khatib, The Messianic Without Mesisianism https://journals.openedition.org/am/159.
[14] Derrida, “Marx & Sons” in Ghostly Demarcations: A Symposium on Jacques Derrida’s Specters of Marx, ed. Michael Sprinker (New York: Verso, 1999), 213-269.
[15] Walter Benjamin, Mbi konceptin e historisë, vep.cit.
[16] Kristaq Jorgo, Shkëndija biblike e Migjenit, Gazeta Shekulli, dt. 13.10.2011.
[17] Alfred Uçi, Shkëndija dhe profanizimi, Gazeta Telegraf, dt. 26.08.2013.
[18] Po aty.
[19]Skënder Karriqi, Prometeu në letërsinë shqipe dhe një alternativë për interpretimin e tij,Tiranë, 2014
Burimi: UNIVERSITETI I TIRANËS https://unitir.edu.al › doktoratura-sk..