nga Sadedin Mezuraj
Migjeni, me fjalën dhe frymën e tij poetike, i ra mes përmes shekullit të trazuar për të mbërritur deri në ditët tona, po aq i freskët, tronditës dhe novator, sikurse u shfaq me shkrimet e tij të para, të publikuara në shtypin e kohës qysh nga viti 1933.
Në rrekjen për të rrokur estetikën e krijimtarisë së tij, kritikë e studiues e kanë quajtur revolucionar, simbolist, avangardist, futurist, pesimist, dekadent, krepuskolar, ekspresionist, surrealist, ateist, dhe estetikën e tij krijuese si realizëm kritik, realizëm mesianik, realizëm ekzistencial, realizëm ekzistencial ekspresionist, realizëm sintetizues pa brigje etj.
E megjithatë, Migjeni mbetet Sfinks i letërsisë shqipe. Sepse rrëmeti i tij revolucionar /novator, si në shprehësinë estetiko-artistike, por edhe në përmbajtje, në stil, ide, tematikë, në thënie dhe domethënie, mbetet i parrokshëm brenda një formule të vetme konceptuale.
Poetika e Migjenit, materia estetiko-artistike e krijimtarisë së tij, është e ngjizur me frymën e dykuptimësisë, si reflektim i dyzimit autorial, por edhe dikotomive në të cilat gjendej i shtrënguar njeriu dhe realiteti social referencial. Dyzimi dhe dykuptimësia janë ADN-ja e magmës poetike migjeniane, prej nga buron ajo marramendje për cilindo lexues apo studiues që rreket ta kornizojë rrëmetin e tij revolucionarizues në një skemë të vetme semantike. Plaku-i riu, bota e paçavrave të mykura-bota e re, hyu-dreqi, tokësorja-qiellorja, vatra-shkëndija, pëllumbat-skyfterat, kënga-vaji, dallëndyshja-mizat, sorrat–shqiponjat krahëthyera, njeriu i mjerimit-idhujt pa krena, Sokrat i vuejtum-derr i knaqun etj., janë disa nga dikotomitë mbi të cilat ngjizet realiteti letrar migjenian.
Poetika migjeniane zbulon dikotomitë mes të cilave është mbërthyer qenia ekzistenciale e Njeriut të Mjerimit. Madje vetë Migjeni, si njeri dhe poet, si pjesë e atij realiteti tjetërsues ku ishte hedhur, e gjen veten të dyzuar në dhimbjen e tij: “Shpirti i ri shfaqet i përbam prej dy shpirtrash antagonistë që alternohen në vetje tek Migjeni –njeni skyfter e tjetri pëllum, ..shqiponjë me krahë të thyem apo pëllumb me shgjetën në gji, në dhimë nuk ka ndryshim”[1]
Kritika e socrealizmit e varfëroi poetikën migjeniane, duke e kornizuar dhe portretizuar Migjenin thjesht si Poeti i mjerimit. Nisur nga optika e sociologjizmit vulgar, proza dhe poezia e Migjenit u instrumentalizuan dhe e thjeshtëzuan në shërbim të propagandës së kohës. Universalitetin e mjerimit, si pamje madhore të ekzistencës njerëzore[2], kritika e socrealizmit e reduktoi në fotografi të realitetit dhe e përdori si aktakuzë ndaj “regjimit satrap të Zogut”.
Frymën e protestës dhe revoltën ndaj kalbësirave të botës së vjetër, shpresën e poetit për një “agim të ri”,“për jetën e re”, kritika letrare e socrealizmit do t’i prezantonte si aderim të autorit në filozofinë marksiste dhe rreshtim të tij në krahun e forcave të majta revolucionare.[3] Propaganda komuniste afetarizmin dhe frymën antiklerikale volteriane të vargjeve të Migjenit poet e komentoi si ateizëm luftarak të autorit dhe si ilustrim të tezës së Marksit se “Feja është opium për popullin”.
Materia artistike migjeniane, në prozë e poezi, shenjëzon realitetin tragjikomik, situatat ekzistenciale, dramat dhe dilemat e shoqërisë së kohës shkrimore, të përthyera në subjektivitetin e një shpirti të shqetësuar, me sensin e lartë të vetëdijes dhe dhimbjes për të tjerët. “Ai vuante për të gjitha padrejtësitë shoqërore”, kujton Bojka, mikesha e tij e zemrës, në letrën drejtuar Ollgës, motrës së Migjenit[4]. Dhimbjen e tij për të mjerët e kësaj bote Migjeni e transfiguroi në këngën krenare dhe klithmën ekzistenciale të lirisë, realizmit kritik i shtoi notat e revoltës dhe kushtrimit për zgjimin social të vullneteve të ndrydhura dhe, mbi realitetin e zymtë të mjerimit ekzistencial, projektoi shpresën dhe vizionin e tij për një “epope të re”, për “një agim të ri”.
Kur lexon poezitë dhe prozat e Migjenit, ndien zjarrin niçean të derdhet mbi vlerat e korruptuara-kalbësirat e botës së vjetër dhe “paçavrat që zunë myk në tempuj”, konstaton depërtimin e thellë dostojevskian në psikologjinë e Njeriut të Mjerimit, shquan tonet e pesimizmit shopenhauerian dhe zbulon jehonat e alternativave ekzistenciale të Kierkeggard (Ose..ose dhe Sokrat i vujetum apo derr i knaqun?)
Në të gjitha këto dimensione, Migjeni realizoi atë çarje epistemologjike[5], e cila shënon fillimet e modernitetit në letrat shqipe. Migjeni, me artin e tij novator, shpërtheu horizontin e mbyllur të kohës së tij, duke u bërë “shpirti lajmëtar i një shekulli të ri”[6].
* * *
Kur Lufta e Dytë Botërore po shkonte drejt fundit e kur komunistët e malit po gatiteshin të ngjiteshin plot eufori në skenën e pushtetit, Arshi Pipa – asokohe djalë i ri, por sa erudit dhe mendjemprehtë! – skanoi përmes filtrave të zemrës, por edhe të metodës analitike, kryesisht sociologjike/përmbajtjesore, gjithë çfarë Migjeni kishte lënë si gjurmë letrare në panteonin e letrave shqip.
Në shkrimin e tij të parë «Historia e dhimbshme e “shpirtit të ri”»[7] dhe në shkrimin tjetër pas një viti, “Përkujtim i Migjenit”[8], Arshi Pipa do të formulonte disa përcaktime, të cilat do të bëhen udhërrëfyese në studimet e mëtejshme rreth krijimtarisë së Migjenit, edhe pse emri i tij nuk do të shfaqej në referencat bibliografike të studimeve migjeniane gjatë viteve të komunizmit.
A.Pipa, në dy shkrimet e para analitike, evidenton tiparet e poetikës migjeniane, si: realizmin kritik, pikëtakimet me frymën niçeane, pesimizmin, mesianizmin, dekadentizmin, rebelimin, dhe e cilëson Migjenin si Poeti i mjerimit dhe Poeti i lirisë. Arshi Pipa me mprehtësi zbuloi novatorizmin e Migjenit dhe frymën e re që ai sjell në letrat shqipe: “Hymja e Migjenit në letërsinë shqipe shënon nji datë. Kjo hymje është e vrullshme dhe e then traditën. Si shprehës i poezisë sociale, Migjeni asht nji i vetëm, asht pionier.”[9]
Ishte po Arshi Pipa, i cili, prej bindjes së tij apo si flirt me komunistët e ardhur në pushtet, në ligjëratën e tij në përkujtim të Migjenit, mbajtur në Lidhjen e Shkrimtarëve në tetor 1945, do të inicionte receptimin e Migjenit si poet revolucionar:
“Mjerimi të bën ahmarrës. Mjerimi të ban me çue grushtin, të ban revolucionar…Ai (Migjeni) nuk kënaqet të fotografojë mjerimin besnikrisht, …ai don ta zhdukë themelisht. Dhe mjerimi nuk mund të zhduket veçse me shndërrimin e përgjithshëm të sistemit shoqnuer, pra me anë të një revolucioni. Këtë revolucion do ta bajnë pikërisht ata që ma shumë e ndjejnë padrejtësinë e gjendjes së tyne shoqnore: të shfrytëzuemit, të shtypunit, të mjerët. Kështu mendon nji socialist. Kështu mendonte edhe Migjeni. Revolucioni përftohet nga shtypja, nga tirania.
Migjeni përqafon një fe të re, e cila është antiteza e të vjetrës. Kjo fe e re ka nji përmbajtje tjetër, materialiste, quhet socializëm”[10]
Në vitin 1978, kur brenda Shqipërisë totalitare miti i Migjenit kishte arritur në zenit, matanë perdes së hekurt, pra, në botën e lirë, Arshi Pipa, tashmë i konsoliduar si personalitet i kulturës dhe kritikës letrare, do të mbante referatin “Miti Perëndimit në poezinë e Migjenit”. Duke komentuar tekstin e poezisë Kanga e Përndimit, por edhe duke dalë dukshëm jashtë tij dhe referuar kontekstit social-politik kur u shkrua poezia në fjalë, Pipa e konsideron atë si “manifest socialist, një hymn për revolucionin që do të ndryshojë fytyrën e botës”.[11]
Origjinalitetin në krijimtarinë e Migjenit A.Pipa e shikonte tek lëvrimi prej tij i problematikave sociale, diçka e huaj kjo në letërsinë shqipe, kurse origjinën e këtij frymëzimi, sipas tij, Migjeni e gjeti “në letërsinë serbo-kroate social-humanitare, ku gjendet krah për krah Niçja dhe Marksi, Ekleziastët dhe Shopenhauer dhe ku elementë të letërsisë socialiste përzihen me ato të letërsisë ruse, prej Pushkinit tek Gorki …”[12].
Madje Pipa do të blasfemojë, duke aluduar për prejardhjen sllave të Migjenit:“Stili dhe skeleti i mendjes së tij janë thellësisht sllavë…ndeshemi me një fenomen të hibridizimit kulturor, shpirtin sllav që flet shqip”[13]
Duke e vendosur Migjenin në kontekstin kohor kulturor, fetar dhe letrar, ku u rrit dhe e formua, Arshi Pipa ishte i pari studiues i cili evidentoi frymën e mesianizmit në krijimtarinë e Migjenit.
Në kontekstin e interpretimeve të reja postkomuniste, kritika e re letrare e çliruar nga diktati ideologjik i është qasur edhe kuptimit të frymës mesianike në krijimtarinë e Migjenit. Por sikurse ka ndodhur edhe në fusha të tjera të humaniteteve, lavjerrësi i interpretimeve ka kaluar nga ekstremi në ekstrem: nga Migjeni revolucionar i socrealizmit, tashmë kritika na ofron një Migjen pothuaj ungjillëzues, predikues të katekizmit dhe mesianizmit biblik. Migjeni si flamurmbajtës i realizmit kritik, tashmë receptohet nën optikën e realizmit ekzistencial ekspresionit[14] dhe frymës filozofike niçeane. Duket se Migjenin e ka ndjekur nga pas “mallkimi” kontekstit. Nëse gjatë periudhës moniste, konteksti dominoi mbi interpretimin tekstual, edhe tani në pluralizmin demokratik,qasjet e reja interpretuese duket se mëtojnë t’i përshtatin kumtet e teksteve të Migjenit me kontekstin dhe konjukturat e reja politike.Në qasjet e reja interpretuese,Migjeni i zhveshur nga fryma revolucionarizuese dhe shpirti rebel, i përngjan një dordoleci të parrezikshëm dhe herë duket si predikues i Ungjillit dhe herë si misionar paqësor i shoqërisë civile.
Një nga ironitë më të mëdha është orvajtja për ta margjinalizuar Migjenin si prani në tekstet shkollore, pikërisht atë që erdhi nga margjinat e shëqërisë dhe shpalli kangën e dhimbjes krenare për të margjinalizuarit e shoqërisë.
* * *
Antiklerikalizmi përbën një nga risitë dhe blasfemitë më të diskutuara të Migjenit si krijues. Seminaristi i edukuar me fetarizëm, sapo kapërcen pragun e kolegjit të Manastirit, braktis tempujt fetarë të korruptuar, gris velin e hipokrizisë morale të shoqërisë, i bie pash më pash ferrit tokësor të mjerimit ekzistencial dhe i revoltuar pyet: Perëndi , Ku je?. Migjeni braktis Tempullin e besimit dhe futet në Tempullin e dyshimit racional.Dyshimi i tij është reflektim i krizës së besimit të njeriut modern, në kontekstin e progresit shkencor,ateizmit dhe shekullarizimit të kulturës.Pyetja “Perëndi, ku je?”zbulon jo vetëm dyshimin e njeriut për ekzistencën e Zotit por edhe ankthin e tij ekzistencial në një botë të mbetur pa Zot.
Ndryshe nga deklarta radikale e Niçes“Zoti vdiq”,pyetja: Perëndi! Ku je? zbulon dyshim e Migjenit mbi ekzistencën e Zotit, ndonëse jo si trashendencë, por si imanencë, si prani dhe frymë në shpirtin e njeriut modern. Zoti nuk ka vdekur. Zoti është diku (Perëndi! Ku je?) por tashmë është kthyer në “një idhull që nuk kthen përgjigje”.Zoti pra ka humbur dhe njeriu ka mbetur i vetëm në boshin e tij ekzistencial. “Humbja” e Zotit është e barasvlerëshme me konceptin niçean të vdekjes së tij.
Anastas Kapurani,përmes një qasjeje filozofike haidegeriane, ka mbërritur në thelbin e poezisë Parathënia e Parathënieve,duke e cilësuar atë si:“Shtëpia e të Vërtetës së Migjenit..tërbimi apokaliptik i kohës moderne të pa-Zot” dhe se “Parathënia e Parathënieve tani vjen e mblidhet në ulërimën ekzistenciale: Perëndi! Ku je?”[15]
Por ndërsa ka shpallur të vërtetat e tij në tekstin letrar, për Migjenin udha për të mbërritur në “agimin e ri” mbetet e mjegulluar. Si do të shkohet atje? Cila është rruga për të shembur strukturën shekullore të mjerimit dhe për të ndërtuar “jetën e re” ? Revolucioni? Reformimi?
“Migjeni e konsideronte veten si një misionar, detyra e të cilit ishte të shpallte një moralitet të ri për të ardhmen. Për të krijuar këtë të fundit ishte e nevojshme …një apel i drejtuar jo nacionalizmit, por socializmit, jo reformave sipërfaqësore, por revolucionit”[16]
Edhe pse retorika optimiste e çon larg, në një vizion futurist kryengritës, “Na të birtë e shekullit të ri /me hovin tonë e të ndezun peshë/ndër lufta të reja kemi m’u ndeshë/dhe për fitore kem’ me ra fli”, Migjeni, duke qenë i krishterë në formimin e tij, por edhe nga simpatia që ka për Perëndimin, dhunën revolucionare nuk e shikon si mjet të transformimit shoqëror. Arshi Pipa, duke analizuar poetikën migjeniane, konkludon: “…poezia e tij nuk mund të ishte plotësisht revolucionare sepse ai e donte Perëndimin dhe studimet klerikale nuk nxisin militantizëm.”[17]
Malësori i uritur ofshan për pafuqinë e tij për të shembur Malin metaforik të padrejtësive sociale: “o si nuk kam një grusht të fuqishëm”. Punëtori i papunë endet para vitrinave me “mollë të ndalume” dhe sapo kujton ligjin dhe policin, i lidh duart pas shpine. Kudo në poezinë dhe prozat e shkurtra të Migjenit vërtiten ata që A.Pipa i quan “rrugaçat, dobiçat, shegertat, lypsat, lavirat”, pra ata që si kategori sociale përfaqësojnë të margjinalizuarit e shoqërisë. Thënë me gjuhën e Marksit, kategoria sociale e mjeranëve të Migjenit nuk janë avangarda, por lumpen proletariati. Dhe si të tillë ata nuk mund të bëhen mbartës të revolucionit.
Po a ishte Migjeni (në rrafshin tekstual) revolucionar në kuptimin marksist? Po, Migjeni ishte revolucionar në frymë, në ide, në mohimin e botës së vjetër dhe afirmimin e një bote të re. Por poetika migjeniane mbetet peng i dyzimit mes skyfterit (luftarak) dhe pëllumbit (paqësor) me shigjetë në gji. Në rrugëtimin e tij poetik, Migjeni niset si misionar social, por përfundon si Promethe pa zjarr (pa dritë e pa pishë) dhe ngado shikon të valëviten “flamujt e melankolisë”. Migjeni e heton realitetin e mjerimit duke flirtuar me marksizmin, por protesta sociale e njeriut të revoltuar migjenian mbetet pa praksis, pa veprimin transformues revolucionar.
Migjeni është revolucionar konceptual, por pa “grushtin” e dhunës revolucionare. Migjeni është një revolucionar pa revolucion.
Realizmi kritik në hetimin e realitetit tragjikomik dhe kundrimi i mjerimit si mitra e pjellave bastarde – nënshtrimit, injorancës, hipokrizisë, degradimit moral, pesimizmit, fatalizmit historik dhe si strukturën themelore të bllokimit të shanseve të lirisë, konceptualisht e afrojnë Migjenin me frymën marksiste, kurse protesta dhe revolta kundër “idhujve pa krena” dhe degradimit të vlerave morale të shoqërisë, e afrojnë me Niçen. Nën veladonin e frazeologjisë biblike (agimi ri, jeta e re, epopeja e re, dita e re, qielli i ri, agim i pritun) të huazuara nga Libri i Gjonit, nuk qëndron seminaristi predikues i Ungjillit, por poeti misionar, predikues i lirisë, protestës dhe zgjimit të Njeriut të Mjerimit në botën pa Zot.
Vetëm në ndjeshmërinë dhe dhembshurinë për të mjerët e kësaj bote Migjeni vendoset, metaforikisht, afër Krishtit. Kurse në frymën dhe vizionin për të ardhmen, Migjeni shpërfaq dyzimin e tij konceptual. Migjeni, konstaton me mprehtësi A.Pipa ,“nën maskën e Niçes zbulon fytyrën e Marksit”.[18]
Tek Parathënia e Parathënieve, Migjeni shpall botën pa Zot të Njeriut të Mjerimit[19]. Kjo është pikënisja e pikëtakimeve të filozofisë niçeane me frymën migjeniane të rebelimit ndaj vlerave të kalbëzuara të shoqërisë shqiptare, të “paçavrave të mykura”, të cilat nuk mund t’i japin përgjigje problemeve ekzistenciale të Njeriut të Mjerimit në botën pa Zot.
Edhe pse në zbulimin artistik të pamjeve të mjerimit shpërfaq një lloj afilacioni të turbullt me filozofinë e Marksit, Migjeni braktis teleologjinë apokaliptike (të krishterimit dhe marksizmit) dhe kërkon një telos të ri në botën pa Zot, duke hedhur sytë nga Niçe, filozofi i madh ikonoklast, dhe aty gjen një zgjidhje: Mbinjeriun! “E për nji çast, kangtari i t’mjerve puqet me kangtarin e Mbinjeriut . Kjo botë duhet rrënue! Kjo botë asht e padenjë! Njeriu duhet të zhduket për të ardhë Mbinjeriu”[20]
A nuk kishte thënë Niçe se “Njeriu është një litar i lidhur mes kafshës dhe Mbinjeriut, një litar mbi një humnerë.”?[21]A nuk ishte Mbinjeriu – sipas Niçes – një tejkalim i njeriut në një botë të mbetur pa Zot? Mbinjeriu niçean do të mbushte boshllëkun e lënë nga vdekja e Zotit dhe duke sfiduar rrëshqitjen në nihilizmin total, ofronte një bazë për vlerat e reja të shoqërisë. Mbinjeriu i Niçes përfaqësonte kapërcimin e dikotomive ekzistenciale të njeriut.
Njeriu i Mjerimit i Migjenit, pra, ai që vuajtjet i harron duke iu falur gotës së alkoolit, të kujton Njeriun e fundit të Niçes, i cili, sipas tij, pi helmin e ngushëllimit dhe krijon iluzionin e një lumturie të rreme:
“Ja! Unë do t’ju tregoj Njeriun e Fundit…Toka është bërë e vogël dhe mbi të hidhet Njeriu i Fundit, që e bën gjithçka të vogël… Pak helm herë pas here: që prodhon ëndrra të këndshme. Dhe më në fund shumë helm, për një vdekje të këndshme….Ne e kemi zbuluar lumturinë”, thonë njerëzit e fundit dhe mbyllin sytë.”[22]
Shpresa e blatuar tek Mbinjeriu i Niçes dëshmon se Migjeni refuzon revolucionin apokaliptik të Marksit dhe përqafon evolucionin, sepse Mbinjeriu sipas Niçes do të ishte tejkalim i njeriut aktual, pra një proces i gjatë dhe i shtrirë në kohë. Edhe pse një projekt utopik, Mbinjeriu, sipas përfytyrimit të Niçes, më tepër do të përfaqësonte “shpirtin dionisian”, të çliruar nga pengesat e etikës dhe të fesë, sesa shpirtin apolonian të orientuar nga e bukura. Por si do të shmangej mizoria e Mbinjeriut në vrullin e tij për të riafirmuar jetën dhe vullnetin për pushtet? Migjeni ishte skeptik për Mbinjeriun e Niçes dhe e shikon atë jo vetëm si shpresë e së ardhmes, por edhe si rrezik, kur e përshkruan si Sfinks, si përbindësh, pra si një tiran “pa zemër e pa dyshime”.
Shprehjet“agim i pritun,“ditë e parathanun”,“jeta e re”,“koha e re”etj. sipas ndonjë studiuesi “janë frymë e kulluar ungjillore”[23]. Si mund të predikojë Migjeni fjalën e Zotit, pra Ungjillin, pasi ka konstatuar se “Përditë perëndojnë zotat”, kur ka vënë në dyshim ekzistencën e Zotit (Perëndi, ku je) dhe pasi ka bërë deklaratën e ndarjes përfundimtare nga teologjia e krishterë “Unë dhe ti murgeshë, dy skaje të një litari”?
Nuk mund të qëndrojnë bashkë largimi i Migjenit nga tempujt fetarë me“paçavrat e mykura”, afishimi i dyshimit të tij mbi ekzistencën e Zotit (Perëndi, ku je?), me mendimin e shprehur se “Migjeni predikon frymën e ungjillëzimit”[24]. Migjeni me qartësi, pa ekuivokë, ka shpallur largimin e tij nga tempujt e besimit religjioz, kur përmes një vargu si formulë logjike, deklaron: “Mjerimi s’don mëshirë, mjerimi don të drejtë!”. Sipas A.Uçit, në poezinë Parathënia e Parathënieve “Përmes transformimit tekstual të frymës biblike në idealet estetike të iluminizmit, përftohet ngarkesa emancipuese me fuqi paralajmëruese profetike drejt së ardhmes, ashtu siç vepron e i besohet gjuhës, Fjalës së Shenjtë ungjillore”[25]
Tek Parathënia e Parathënieve Migjeni shpall ungjillëzimin e ri të arsyes, racionales, humanizmit përballë dogmës dhe mistikes. Teleologjia e krishterë i lë vendin një telosi të ri të Historisë, e hapur drejt një të ardhmeje ku mbaron udha e Zotit dhe fillon udha e Njeriut si zot i vetes (dhe tash s’po dihet ma kush asht zot e kush njeri).
© 2023 Sadedin Mezuraj. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
Kopertina: Migjeni i fotografuar nga Geg Marubi, detaj.
[1] Arshi Pipa, “Për Migjenin”, Princi, 2006, f. 14
[2] A.Kapurani: Migjeni ose Parathënia e dyzuar, Onufri-2010
[3]Adriatik Kallulli, Migjeni poet revolucionar; Në frontin e letërsisë, Tiranë, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, 1974, f. 27.
[4] “Migjeni”, CETIS Tirana, 2002, fq. 248
[5] Alfred Uçi, Çarja migjeniane në letërsinë ekzistenciale, Gazeta Albania, 21.08.2008.
[6] A.Pipa, Për Migjenin, Princi, 2006, fq. 21.
[7] A.Pipa, Historia e dhimbshme e “shpirtit të ri”, Revista “Kritika”, nr. 3/4, maj-qershor 1944.
[8] A.Pipa, Përkujtimi i Migjenit, Revista “Bota e Re”, Viti I, nr. 5, nëntor 1945.
[9] A.Pipa, Për Migjenin, po aty.
[10] A.Pipa, Përkujtimi i Migjenit, vep.cit., f. 40-41.
[11] A.Pipa, Për Migjenin, po aty.
[12] Po aty, fq. 72.
[13] Arshi Pipa, Për Migjenin, po aty.
[14]Akademiku A.Uçi, në librin voluminoz “Estetika migjeniane” (Kristalina-K.H, Tiranë, 2013), në përpjekje për të argumentuar realizmin ekzistencial si tipar thelbësor të estetikës migjeniane, e zhyt së tepërmi Migjenin në ekzistencializëm, duke njëjtësuar tematikat mbi kushtet e ekzistencës njerëzore me qasjet e filozofisë dhe letërsisë ekzistencialiste, si liria, përgjegjësia, ankthi ekzistencial, vuajtja, frika, absurditeti, tjetërsimi etj.
[15] Anastas Kapurani, “Migjeni ose parathënia e dyzuar”, Onufri, Tiranë, 2010.
[16] Arshi Pipa, Për Migjenin, vep.cit., f. 53-54
[17] Po aty, fq. 74.
[18] A.Pipa, Për Migjenin, vep.cit., fq.75.
[19]A.Kapurani, vep.cit.
[20] A.Pipa, Për Migjenin,vep.cit., fq. 9.
[21] Frederik Nietzsche, Kështu foli Zarathustra, Botimet Plejad, 2008, fq. 42.
[22] Po aty, fq. 43.
[23] Sadik Bejko, “Migjeni midis niçeanizmit dhe mesianizmit”, Gazeta Tema, dt. 3.08.2008.
[24] Po ai, po aty.
[25]Alfred Uçi, vep.cit. fq. 231.