Emrin e Pjetër Gacit e lidh menjëherë me një numër këngësh të tij të suksesshme dhe tepër popullore: “Ky marak” (kompozuar fillimisht me titullin “Si lule zambak”); “Për ty atdhe”, “Kur bie fyelli e çiftelia” etj. Dhe, në fakt, “kënga mbetet […] gjinia me të cilën Pjetër Gaci u shpreh më bukur, më qartë dhe më prekshëm në muzikë”, ndërkohë që prirja melodike dhe interesi ndaj muzikës vokale kanë qenë ndër cilësitë kryesore që i janë evidentuar në tërësi.[2] Pjesëmarrja e tij thuajse e pandërprerë në gjithë edicionet e Festivalit të Këngës në RTSH, shpesh duke mbajtur edhe autorësinë e dy këngëve njëkohësisht, e dëshmon edhe statistikisht një gjë të tillë. Për Josif Mingën, Pjetër Gaci renditet ndër tre figurat kryesore të këngës shqiptare, krahas Agim Prodanit dhe Agim Krajkës.[3] Ndërkaq, krahas Festivalit të Këngës së Lehtë kemi autorësi këngësh që janë shkruar në kontekste folklorizante, ato për Ansamblin e këngëve dhe valleve, për ansamble të ndryshme në Tiranë e Shkodër, në Dekadat e Majit, si dhe festivale e koncerte lokale.
Kësisoj, këtë opus mund ta përdorim edhe si një lloj rrëfyesi aural për zhvillimet e këngës shqiptare në harkun e gati gjysëm shekulli. Për këtë arsye, do t’i lutesha lexuesit të këtyre rradhëve që njëherazi të dëgjonte me vëmendje edhe këngët e renditura, jo thjesht si një ilustrim i asaj çka po them, por si një përvoje aurale mbi tingullin e një autori dhe të një kohe të caktuar.
E modeluar mbi aspiratën e përkatësisë nacionale brenda kontekstit kulturor socialist, kjo këngë u përfaqësua nga disa tipologji, të cilat zotëruan skenën në vitet 1960-1980. Nga këto mund të dallojmë, së pari, këngën e tipit monumental, me prirje heroike-glorifikuese e celebrative. Në qendër vendoste subjekte historike, kryesisht të prejardhura nga Lufta e Dytë Botërore – figura e partizanit, pushka,; referenca politike ideologjike të socializmit, të mveshura jo pak herë me slogane politike, pllakateske, por edhe duke referuar ndjeshmërinë atdhetare. Në këtë grup mund të përfshijmë: “Për ty atdhe”, “Bisedë me pushkën”, “Shqiponjë e lirë”, “Të fortë e kemi Shqipërinë”.
https://www.youtube.com/watch?v=BcLLt9W8haE (Shqiponjë e lirë, Festivali i 5-të, 1966)
https://www.youtube.com/watch?v=nHTj7gEC8uk&list=PL3sGSQpvFGiX–Lh6ADjBWQKZVe5ZmDXF&index=16 (Bisedë me pushkën, Festivali i 7-të, 1968)
Në shumicën e rasteve një këngë e tillë interpretohej nga një këngëtar lirik, zakonisht tenor, ose bas dhe përfshinte një teksturë orkestrale të tipit simfonik. Emra të tillë si Gaqo Çako, Gjergj Suljoti, Tonin Tërshana kanë qenë ata që i kanë dhënë zë sidomos në vitet ’70-’80-të.
https://www.youtube.com/watch?v=r6oOhjkeR44 (Rritesh nëpër vite, Festivali i 22-të)
https://www.youtube.com/watch?v=m_JXFtp1oyk (Fry moj erë e lirë, Festivali i 26-të)
Ky lloj modeli vinte edhe në formën e baladës narrative, me tone hera-herës patetike, në mbështetje të përmbajtjes social-politike të tekstit si ishte: “Fryn moj erë e lirë” më sipër, “Lulëkuqja”, “Bjen borë”, “Poeti partizan”, “Qemal Stafa, ylli partisan”, “E bukura Shqipëri”, ose “Flamuri”.
https://www.youtube.com/watch?v=Cjdd5z1SqR4 “Lulëkuqja” (Dekada e majit)
Së dyti, kemi këngën “popullore”, çka nënkuptonte stilizim materialesh burimore, ose krijime ex novo duke u bazuar mbi stilemat tradicionale të muzikës: “Gryka e Kaçanikut”, “Lahutari”, “Ky marak”/“Si lule zambaku”, “Jeho” etj.
https://www.youtube.com/watch?v=cz6EUnBno-E Jeho (Festivali i këngës popullore)
Së fundi, kemi këngët e një frymëzimi më intim, të një natyre kryesisht sentimentale, intime. Këto janë përgjithësisht dinamike sa i takon shoqërimit orkestral dhe gjithashtu interpretimit vokal: “Të njoha ty”, “Erdh’ pranvera”, “Larg”, “Mes jush”.
https://www.youtube.com/watch?v=uCNJnN-DCgg (Mes jush, Festivali i 9-të)
Sigurisht, nuk janë gjithmonë ndarje kaq të prera me thikë. Për shembull, “Të lumtur të dua” të josh fillimisht me një verse, gati të recituar nga Vaçe Zela (një marrje e formës chorus-bridge që ishte aplikuar më me sukses nga Tish Daija, por që pastaj kalon në standarten strofë-refren). Verse-i pasohet me një melodi strofike shumë intime e rrëfimtare, me një ritëm vallëzues mambo/cha-cha-cha. Por krejt papritur motivi ngjitës i pianos të hedh si me katapult në një refren patetik e të fuqishëm, një zgjidhje e sforcuar dhe jo fort e lidhur me pjesën baladeske të këngës.
https://www.youtube.com/watch?v=ulQLWLms6ZE (Të lumtur të dua, Festivali i 3-të)
I dëgjuar në tërësinë e vet, ajo që i ka ndenjur më shumë kompozitorit në këtë opus është balada – herë strofike, herë si strofë-refren, me një skemë relativisht të qartë dhe të kapshme. Ajo ka një shtjellim narrativ linear, i cili i jep dorë tekstit dhe pastaj gradualisht arrin kulminacionin. Kjo lloj skeme ndoshta ka ndikuar që shumë prej titujve të Gacit të pëlqehen e të bëhen mjaft popullorë. Ndër më të njohurit ngelet “Për ty atdhe”, një këngë strofike, me tone celebrative-himnizuese, me tekst dhe muzikë të Pjetër Gacit. Kënga u kompozua në vitet ’60-të. Tamara Gaci e daton rreth vitit 1963-1964. Nga të dhënat e arkivit të Radio Tiranës kënga është regjistruar për herë të parë në 7 prill të vitit 1966 dhe ka qenë fituese e Anketës Muzikore të muajit mars, interpretuar nga Mentor Xhemali, me korin e ansamblit të këngëve dhe valleve dhe orkestrën e radio-difuzionit. Ndërkohë, Robert Radoja kujton se është kënduar gjithashtu në 1967, në edicionin e parë të Dekadës së Majit.[4] Me sa kuptojmë, kënga ka kaluar në disa kanale që i kanë konsoliduar suksesin, për të arritur deri tek diskutimi edhe për ta bërë himn kombëtar në konkursin për Himn të Republikës shpallur në kuadër të 25-vjetorit të çlirimit të vendit.[5]
Në fakt, “Për ty atdhe” ka pasur një sërë interpretimesh. Versioni që tanimë mund të konsiderohet si “klasiku” është ai i Mentor Xhemalit. Thuajse të gjitha variantet, ose “cover”-at që janë realizuar kohë pas kohe, nuk shkojnë përtej variantit të tij. Me një orkestrim simfonik, mbështetur nga një kor, interpretimi në fjalë ka të gjitha karakteristikat e një kënge operistike solemne, për solist, kor dhe orkestër. Këtij solemniteti i përgjigjet një tekst idilik ku përkushtimi dhe atdhedashuria vijnë të shprehur me sinqeritetin dhe entuziazmin e një fëmije. Ndoshta ky lloj aliazhi mes monumentalitetit muzikor dhe një naiviteti të theksuar tekstual ka qenë çelësi i suksesit, në një kontekst ku kjo tipologji kënge ishte mjaft popullore.
https://www.youtube.com/watch?v=gRuThHEwWLE
I veçantë, në dëgjimin tim, është varianti i Vaçe Zelës, i interpretuar në mbyllje të filmit “Estrada në ekran” (1968). Ky version ka një orkestrim jo aq të ngarkuar, çka nxjerr më në pah ritmikën trinare të valsit që, bashkë më fizarmonikën i shkojnë për shtat vokalit jo lirik-operistik të Vaçe Zelës. Kjo e fundit duke futur edhe disa momente recitative i jep të gjithës një qasje më afektive e dinamike, por njëherazi edhe patetike e teatrale, po të kemi parasysh një recitativ që ajo bën përpara strofës së dytë të këngës, mbi realizimet e planit 5-vjeçar.
https://www.youtube.com/watch?v=g2cOUgVAYKI
Gjithsesi, kënga ka “çertifikuar” popullaritetin e vet qoftë në periudhën kur një tipologji e tillë ishte e parapëlqyer nga strukturat e kontrolluara të këngëbërjes, qoftë në një periudhë kur tashmë e çliruar nga ky lloj kontrolli, vazhdoi të përshenjonte nostalgjinë dhe përjetime më bashkëkohore për atdhedashurinë. Një ndër to është edhe ai i Rame Lahajt, tenor kosovar me karrierë operistike ndërkombëtare që, kryen kësisoj një prej të shumtave “operacione” popullarizuese të këngëtarëve lirike, për një publik më të gjerë, matanë operës.
Kënga ka një produksion muzikor mjaft të kuruar për një baladë-pop; aranzhimi shoqërohet me një videoklip i cili, nga përmbajtja e imazheve, ngjan më shumë me një spot promovues për Shqipërinë dhe Kosovën turistike. Këngëtari, në rolin e protagonistit të videoklipit shëtit disa nga vendet më të rëndësishme turistike të dy vendeve, vende që serviren si kartolina audiovizuale. Në fund, ai zgjedh sheshin Skënderbej (në vetvete jo aq romantik), për t’i dhënë unazën vajzës që e ka shoqëruar gjatë udhëtimeve, duke kënduar me pak ndryshim nga origjinali vargjet si vijon:
“Për kët’ dhé un’ sot i lumtun jetoj”
O atdhe un sot t’lumtun jetoj.”
(Kurse varianti i Mentor Xhemalit është: “për kët’ vend, ku sot i lumtun jetoj”)
https://www.youtube.com/watch?v=PfPwwXOJnjc .
Komentet që shoqërojnë videon në youtube janë entuziaste sa i takon interpretimit dhe zërit të Lahajt, i krahasueshëm, sipas tyre, me atë të Mentor Xhemalit. Njëherazi, ato pasqyrojnë një status bashkëkohor të popullaritetit të këngës, të lidhur me përfytyrime idilik0-bukolike, sentimentaliste mbi imazhet vetëm “të bukura” të atdheut, që shumë i janë larguar dhe vazhdojnë t’i largohen pikërisht sepse në këtë vend sot t’lumtun nuk jetojnë.
Një tjetër titull shumë i njohur i Pjetër Gacit është “Si lule zambak” njohur gjerësisht me titullin “Ky marak”. Kjo këngë u shkrua në vitin 1986. Ishte pjesë e një koncerti me këngë të reja shkodrane që mbanin autorësinë e Pjetër Gacit dhe Zef Çobës që ishin njëkohësisht edhe udhëheqës artistikë. Kjo është afishja e aktivitetit:
Zef Çoba tregon se koncerti në fjalë u porosit nga sekretari i dytë i komitetit të partisë në Shkodër, Fejzi Spahia, i cili kërkonte të rigjallëronte traditën e këngës shkodrane.[6] Madje, ai kujton edhe fjalët e këtij të fundit: “Qysh sot nuk keni punë tjetër; keni me gjet’ hijet që ju pëlqejnë e keni me na ba nji koncert me kang’ t’reja shkodrane.” Dy emrat e përzgjedhur ishin më se të përshtatshëm për ta përmbushur një detyrë të tillë, megjithëse jo detyrimisht duke gjetur hije për t’u frymëzuar.
Aktiviteti kishte edhe referencën e vet politike nga prapa, çka ishte tipike në organizime të tilla të asaj periudhe. Ishte 45-vjetori i themelimit të partisë dhe kongresit të saj të nëntë. Nisma duhet të ketë pasur një kujdes të posaçëm, çka e mbështet edhe fakti që materialet u botuan në formën e një libërthi me 20 këngët pjesëmarrëse.[7]
Interpretuesja e parë e këngës ka qenë Filomena Leka, por ai që do t’i jepte suksesin dhe popullaritetin në gjeografi kombëtare do të ishte Bujar Qamili. Këtu regjistrimi historik i Qamilit, realizuar edhe në formë videoklipi:
https://www.dailymotion.com/video/xiujlm
Kënga ka një melodi të valëzuar, simetrike në ulje – ngritjet e veta, mbi një ritëm binar, të zhdërvjellët e vallëzues, çka i jep energji përmbajtjes së vargjeve që përmbajnë një lloj deklarate dashurie për vajzën “që kalon rrugës plot naze, si lule zambak.” Autori i tekstit ngelet i papërcaktuar. Znj. Gaci përmend si kontribues Paulin Shtjefnin, ndërsa Zef Çoba ia atribuon tekstin vetë Pjetër Gacit, i cili, sipas tij, e sajoi pasi kishte përvijuar paraprakisht melodinë. Pavarësisht kësaj, referencat ndaj një personazhi konkret “që lule ish dhe lule kish emrin” krijuan legjendat e veta urbane që gjalluan në përditshmërinë e jetës shkodrane të kohës dhe që vazhdojnë deri sot.
Ajo që mund të ketë kontribuar tek suksesi i saj është lidhja e fortë me qytetin, Shkodrën.[8] Kjo vjen përmes personazhit konkret të cilit i atribuohet; përmes shprehjeve dialektore të vargut dhe sidomos përmes një fjale të gjetur dhe njëherazi të kapshme (“catchy”): “maraku”, “të zënit marak” që me sa duket edhe nga videoklipi, arriti të zëvendësojë edhe titullin origjinal.
Te kjo këngë gjejmë modele tradicionale të këngëbërjes urbane shkodrane dhe këtu nënkuptoj urbanen më shumë në sensin jetësor, sesa atë muzikor. Edhe pse larg ahengut të dikurshëm me nuancat e veta të makamit, ajo dialogon me këtë traditë jo si një kalk i sforcuar, çka ndodhte shpesh në operacione të tilla, “të reja”, por si një model përfaqësues i këngës popullore qytetare shkodrane që u lëvrua nga gjysma e dytë e shekullit XX. Njëherazi, ajo shenjon një faze në ngjitje në karrierën e Bujar Qamilit i cili u identifikua gjerësisht me të.
Suksesi që gëzojnë shumë këngë të Pjetër Gacit ka të bëjë padyshim me talentin e krijuesit, por, do të shtoja, edhe me faktorë deri diku intuitivë, përmes të cilëve muzikantë të caktuar arrijnë të përvijojnë, ose të “kapen” pas atyre elementëve që mund ta bëjnë një këngë të suksesshme. Pjetër Gaci e kishte të zhvilluar brenda vetes këtë lloj intuite, çka ka sjellë në shumë raste tituj të suksesshëm e të pëlqyeshëm brenda kontekstit të kohës. Ndër të tjera, këtë e tregon ede një rrëfim gojor mbi këngën “Gryka e Kaçanikut” rrëfyer nga Zef Çoba. “Gryk e Kaçanikut”, ose “Ushton gryk’ e Kaçanikut” gëzoi popullaritet të madh, sidomos në Kosovë në fillim të viteve ’80-të.
Është një këngë me tekst historik, të krijuar nga Paulin Shtjefni, e trajtuar në frymën e muzikës popullore qytetare të kohës. Këtu një version i Kosovës interpretuar nga Ismet Peja, një nga emblemat e këngës urbane gjakovare e kosovare në përgjithësi.
https://www.youtube.com/watch?v=tLHm2Qygc-4
Popullariteti i “Gryk’ e Kaçanikut” lidhet me mënyrën sesi kjo këngë iu përshtat situatës të trazuar politike e sociale të viteve ’80-të në Kosovë, duke e përshenjuar muzikalisht frymën e asaj periudhe. Kënga u kompozua si pjesë e një programi muzikor që një ansambël i Radio Shkodrës do të jepte në Kosovë. Komisioni i “specializuar” që dëgjonte paraprakisht këngët para se ansambli të nisej në kuadër të kontrollit të zakonshëm që i bëhej programit të grupeve artistike, kërkoi ta hiqte me argumentin se ishte tepër “e zakonshme”. Përgjigjja e Pjetër Gacit në lidhje me këtë ka mbetur emblematike për personat që ishin aty: “Më lejoni ta di ma mir’ ket’ pun’.”[9]
Këngëbërja e periudhës kur krijoi Gaci mbetej e lidhur pazgjidhshmërisht me realitetin diktatorial dhe kërkesat estetike e ideologjike që ky kishte ndaj këngës. Vërtet, kemi të bëjmë me një krijim kolektiv – teksti, muzika, orkestrimi ose aranzhimi, pa harruar këtu edhe interpretimin që ngjizet me zërin e këngëtarit/es. Megjithatë, kur vjen fjala te kënga shqiptare, autoriteti i kompozitorit si krijues brenda këtij kolektiviteti ka qenë gjithmonë i përveçëm ose, më saktë, dominues, gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX. Në një situatë ku çdo gjë duhej të ishte shqipare, kompozitori ishte edhe në pozitat e një misioniari – prodhues: i atij që duke krijuar këngë, përmbush pikë së pari një detyrë atdhetare, shtetërore dhe krahas kësaj, një përmbushje profesionale e krijuese.
Deri në Festivalin e 11-të, Pjetër Gaci sjell variante të ndryshme këngësh, duke arritur kulmin e vet, për mendimin tim, me baladat “Të njoha ty” dhe sidomos “Erdh pranvera” (Festivali i 10-të e 11-të), të interpretuara nga Tonin Tërshana.
Pranvera, e shenjuar semantikisht në atë fillim vitesh të ’70-ta në shumë trajta (pranvera socialiste, pranvera e lulëzuar e vendit, ekspozita “Pranvera”, por edhe pranvera e Pragës) kësaj here vinte me vargjet e Fatos Arapit dhe melodinë e Pjetër Gacit, të interpretuar disi shkujdesshëm nga Tonin Tërshana. Kënga priret sërish drejt kulminacionit në refren, por si rrallëherë në këngët e tjera të tij dhe në përgjithësi në këngën shqiptare, ai vjen i ngjizur në ndjeshmërinë dhe intimitetin e një climax-i kënaqësie për ardhjen e shumëpritur të vajzës me bluzën e hollë, mbuluar supet e njomë dhe buzët pikuar me erë limoni. Aranzhimi, me shumë gjasë dora e Gaspër Çurçisë, krijon pëlqyeshëm humusin tingullor për melodinë dhe tekstin, humus tipik për shumë këngë të asaj periudhe, ku spikat hyrja e qetë e pianos, tingulli i organos Hammond, disa ndërhyrje interesante të kitarës elektrike, si dhe solot gati në ekzaltim të trompës së vetë Çurçisë.
https://www.youtube.com/watch?v=eoWx2BFsQMA
Pas Festivalit të 11-të, Gaci lëvroi gjerësisht tipologjinë e këngë monumentale lirike, të natyrës social-politike. Në një krahasim edhe me krijime të tjera të njëkohshme të të njëjtit model, mund të gjejmë te këto krijime instrumentalizimin e këtij formati në nivelin ideologjik, sikundër edhe një përpjekje për t’i ikur skematizmit dhe për t’i dhënë këtij modeli kënge një lloj humanizmi, qoftë edhe minimal përmes një muzike që, si shkruante dikush në një koment në youtube, mbetej e pëlqyeshme, duke i hequr tekstin. Ndërkaq, Eno Koço, marrëdhënien e gjatë të Gacit me Festivalin e komenton kështu:
“Ndonëse vëmendja kryesore e Pjetrit nuk qe edhe aq Festivali i Këngës në Radio, sikurse do të ishte fokusi kryesor i vitit për mjaft kompozitorë të tjerë, ai nuk e neglizhoi asnjëherë atë. Në fillimet e kësaj ngjarjeje […] Pjetri qe mjaft më entuziast, por me kalimin e viteve u bë më pak i tillë, ndonëse në to u vlerësua me çmime të para, të dyta, të treta. Mbaj mend që në një nga këto raste e solli këngën në redaksinë e radios dhe priste vendimin e saj sesi do të bëhej me të. Nuk donte të shfaqej por ndjeva që e kishte kaptuar një lloj shqetësimi.”[10]
Rasti e solli që gjatë kërkimit rreth tij, të dëgjoja edhe rrëfime të shumta gojore. Spikat fillimisht humori, batutat dhe komentet e tij. Mënyrat si ai i merrte dhe rimerrte në biseda kanë lënë gjurmë të veçanta në kujtesën e njerëzve dhe kolegë të ngushtë si Zef Çoba ia konsiderojnë si proverbiale për kohën. Nga ana tjetër, ato hedhin dritë mbi sferën e veprimit të tij; mbi marrëdhëniet e krijimtarisë me aparatin shtetëror e institucional të këngëbërjes, por edhe me publikun. Krijimtaria e Gacit prek disa momente specifike, të cilat, ndoshta edhe në një mënyrë të pandërgjegjshme e bënë atë protagonist. Rrethanat ishin të tilla që Gaci lëvizi nga Tirana në Shkodër, duke kaluar nga të qenit një artist i pozicionuar në pararojë të zhvillimeve muzikore – duke punuar për një fare kohe edhe si artist në profesion të lirë – në një muzikant të provincës. Shkodra, ndonëse historikisht kishte ç’të tregonte rreth muzikës, gradualisht u nënshtrua artistikisht ndaj institucioneve qendrore kryeqytetase gjatë realitetit diktatorial. Dhe këtu zënë fill një sërë dinamikash të brendshme mbi hierarkinë e krijuesve të kryeqytetit, përkundrejt atyre të provincës; mbi pushtetin për të përzgjedhur tematikat e këngëve, këngëtarët më të spikatur dhe tekstet më të mira, pa ndërprerë gjithsesi aspiratën e kompozitorit për të mbetur pjesë e kësaj pararoje.
Pjetër Gaci jo vetëm që u sprovua me tipologjitë e këngës shqiptare, duke treguar se jo gjithmonë modelet mund të jenë të prera si me thikë, por kontribuoi thellësisht në formësimin e standartizimin e këtyre, brenda një realiteti ku këngëbërja (songmaking) kalonte në një proces konstant tjetërsimi. Dhe për ta bërë këtë i duhej të negocionte me kujdes pozitën e tij artistike, intuitën dhe frymëzimin krijues. Është ajo sferë e popullores (popular) në të cilën, si e kam përmendur edhe në një shkrim tjetër (https://peizazhe.com/2023/02/26/festivali-i-61-te-i-kenges-ne-rtsh/) njerëzit japin e marrin në mënyrë të vazhdueshme me dhe ndaj pushtetit, luftojnë e përballen me realitetin dhe vendin që iu takon brenda saj, në mënyrë që t’i japin kuptim dhe të përmirësojnë jetët e tyre. Kjo gjë e bën domethënëse një frazë të tijën që Zija Vuka ia atribuon deri edhe si lajtmotiv jete: “Kemi muzikën për të mos vdekur.”[11]
Shprehja, në fakt, u përdor edhe si titull për një vëllimth kushtuar atij dhe botuar para dy vjetësh. Megjithatë, e lexuar ashtu, mua më ngjante disi pllakateske dhe e ngrirë në “formalinën” e përkujtimit. Duke abstraguar deri diku për kontekstin në të cilin ai vetë mund ta ketë përdorur – kontekst të folur me ritmin e batutës e humorit që e karakterizonte – dhe pastaj duke ia bashkëngjitur këtë përvojës dëgjimore me opusin e këngëve të tij, arrij ta gjej tek krijimtaria e tij, tek mënyra si muzikalisht Pjetër Gaci përpiqet të krijojë “pengesa” brenda makinerisë së uniformizimit dhe tjetërsimit të këngës. Këto pengesa diku dëgjohen qartë, diku vagullt e diku mbyten plotësisht, por ama janë aty, si dëshmi tingullore e muzikës së një njeriu brenda kulturës totalitare, por edhe si ftesë për të kuptuar më thellë si kjo kulturë tingullore, me gjithë mekanizmin e vet kompleks e ambig është në fund të fundit, pjesë e jona.
(c) 2023 Mikaela Minga. Të gjitha të drejtat janë të autores.
[1] Një falenderim i veçantë për këtë shkrim i shkon Zef Çobës, Robert Radojës, si dhe Diana e Josif Mingës për diskutimet dhe informacionet që ndanë me mua.
[2] Spiro Kalemi. Arritjet e artit tonë muzikor. Tiranë, 1982, fq. 144.
George Leotsakos. “Gaci, Pjetër”. Grove Music Online https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.41115
[3] Bisedë personale, zhvilluar më 1 mars 2021.
[4] Tamara Gaci, bisedë personale, realizuar më 9 mars 2021; Robert Radoja, bisedë personale, realizuar më 13 mars 2021. Arkivi i Radio Tiranës. Solistët lirikë, bobina no. 15.
[5] Vasil S. Tole. Himni kombëtar. Tiranë, 2013, fq. 218-220
[6] Zef Çoba, bisedë personale, realizuar më 11-12 mars 2021. Shih edhe: Zef Çoba, “Pjetër Gaci, artisti i sinqertë që shkroi vetëm muzikë”, dt. 27 mars 2021
[7] Pjetër Gaci dhe Zef Çoba. Këngë të reja shkodrane. Shkodër. 1986.
[8] Pas mbarimit të studimeve Gaci ishte vendosur në Tiranë, ku kish punuar si mësues violine në liceun artistik “Jordan Misja” dhe më pas drejtor i cirkut, i estradës dhe teatrit të kukullave të Tiranës. Në vitin 1970 filloi të punonte në profesion të lirë. Në vitin 1976 vendoset përfundimisht në Shkodër.
[9] I jam shumë mirënjohëse Zef Çobës që e ndau me mua këtë detaj.
[10] Eno Koço. “Pjetri, violinist dhe kompozitori në mbresat e mia”. Në Pjetër Gaci: Kemi muzikën që të mos vdesim. Tiranë, 2021, fq. 40-41.
[11] Zija Vukaj. “Kemi muzikën që të mos vdesim… Një jetëshkrim i Pjetër Gacit”. Në Pjetër Gaci: Kemi muzikën që të mos vdesim. Tiranë, 2021, fq. 16.