Këto ditë lexova The Queue, shqip “Radha”, një roman eksperimental i rusit Vladimir Sorokin, botuar në 1983 (titulli rusisht Очередь) – një tekst i cili është ndërtuar i tëri si kolazh replikash, shkëmbimesh dhe muhabetesh mes qytetarëve që presin në një radhë pafundësisht të gjatë dhe të ngadalshme, në një metropol sovjetik. Se për çfarë presin këta njerëz, me mijëra, nuk ftillohet asnjëherë – por është pa dyshim fjala për një artikull luksi, veshje ose këpucë, mall importi (herë jugosllav, herë amerikan, herë turk), shumë i lakmuar nga masa. Teksa presin gjatë, në shoqëri të detyruar të njëri-tjetrit, njerëzit në radhë hyjnë në muhabete, rrëfejnë histori, hanë dhe pinë, flirtojnë dhe ankohen, ndërkohë që orët kalojnë, ditën e zëvendëson nata dhe pastaj gdhin sërish. Radha lëviz shumë ngadalë, dhe të ardhurit rishtas sjellin lajme për atë çfarë ndodh në dyqan dhe në dyqane të tjera. Sorokini, të cilit ky tekst iu pat censuruar për shumë kohë në atdhe, shpalos një fotografi të shoqërisë sovjetike të periudhës brezhnjeviane, ku shtresa e mesme e kish kapërcyer tashmë varfërinë esenciale dhe nuk vuante më për bukë, por ende e përjetonte varfërinë e tregut dhe mungesën e mallrave të dëshiruara (positional goods), të cilat i përgjigjeshin një modeli ideal të jetesës metropolitane (jeanset, çizmet e kamoshit, peliçet, kasetofonët me extra bass); çfarë e bën radhën, në romanin e tij, manifestim të një pakënaqësie mikroborgjeze dhe paralajmëruese të një revolte të konsumatorit, ose të atyre që u refuzoheshin mallrat e lakmuara. Ashtu edhe nuk e shmanga dot krahasimin me Shqipërinë e fundviteve 1980, kur Ramiz Alia – në përpjekje për të qetësuar disi fermentet e rebelimit në vend e sidomos mes rinisë së qyteteve, pat vendosur të importojë gjithfarë çikërrimash e skarsitetesh, si atlete, tuta dhe t-shirt-e, për të cilat desh u vranë në Tiranë; dhe që përftuan radhë legjendare në trotuarët e qendrës, mu në ato dyqane që deri atëherë kishin ndenjur totalisht bosh. Këto të Shqipërisë ishin radhë të egra, nga njerëz të etur, për të mos thënë të plasur, për pak status të spikatur, në një kohë që mallra të atij lloji, deri atëherë, kishin hyrë në vend nëpërmjet kastës së privilegjit, ose atyre që udhëtonin jashtë dhe sillnin që andej plaçkë; dhe në këtë kuptim radha ishte edhe një lloj shpagimi i të paprivilegjuarve, ose atyre që as udhëtonin dot në Perëndim as i kishin mjetet dhe këllqet për t’u orientuar në tregun e zi. Kujtoj se në metropolet sovjetike, të tilla si ai i romanit të Sorokinit, por edhe në Shqipërinë e fundviteve 1990, një palë atlete Adidas (të rreme) vlerësoheshin lart jo sepse rrinin mirë dhe lehtësonin ecjen ose vrapin ose fundja edhe shëtitjen, por ngaqë ofroheshin gjithnjë në numër të kufizuar (limited supply) dhe, për këtë arsye, të siguronin një lloj statusi të epërm në shoqëri. Në ekonomitë e planifikuara, si ajo sovjetike dhe aq më keq ajo në Shqipëri, zotërimi i këtyre mallrave “pozicionale” ishte edhe treguesi më i drejtpërdrejtë i statusit. Kjo shpjegon edhe pse njerëzit ishin gati të kalonin me orë të tëra në radhë, për të hedhur në dorë një t-shirt me siglën e një koncerti të vjetër të Rod Stewart-it ose të Modern Talking.
Radhët kanë gjithnjë diçka që i bashkon, përtej arsyes reale për çfarë presin njerëzit; dhe aq më pak janë karakteristike vetëm për vendet e varfra a të pazhvilluara – kujtoj këtu ca radhë gati të pashpresa, në zhegun e korrikut, për të rinovuar një leje-qëndrimi në Napoli; dhe ca mbase më të freskëta, por po aq sfilitëse, në aeroportin JFK. Ndërveprimi spontan, mes atyre që presin, të privuar nga vullneti i lirë dhe agjencia, ndonjëherë krijon edhe dinamika kurioze; siç ndodh te romani i Sorokinit, ku radha vetë shërben si skenë për riprodhimin e marrëdhënieve më elementare dhe të virtyteve modeste, të tilla që lejojnë bashkëjetesën në nivel minimal: pritësit shkëmbejnë mes tyre pije dhe ushqime, lexojnë gazetat së bashku dhe zgjidhin fjalëkryqe, i ruajnë vendin shoku-shokut, rrëfejnë histori për veten dhe për të tjerët, informojnë dhe informohen. Madje romani përfundon me një skenë të gjatë seksi, mes dy personazheve që sapo janë njohur te një shkallë pallati, ku patën gjetur strehë nga një rrebesh i papritur. Çfarë më transportoi sakaq te një tjetër rrëfim epik i një radhe, këtë herë i makinave të ngecura në trafik, te tregimi “Autostrada e Jugut” i Cortázar-it, ku bllokimi i qarkullimit zgjat me ditë, aq sa të mundësojë deri edhe embrionet e një kulture të brishtë, të bazuar edhe ajo në shkëmbimet elementare, kortezitë dhe virtytet, dhe nevojën gati instinktive për bashkëjetesë. Makinat e Cortázar-it, dhe personat që udhëtojnë (dhe që gjithnjë identifikohen sipas markës së makinës, madje drejtpërdrejt) detyrohen të presin për shkak të një keqfunksionimi të sistemit autostradal; këtë lloj radhe, tipike për vendet e zhvilluara, e ndesh edhe në aeroporte, në zyra të marrëdhënieve me publikun, në qendra votimi dhe në hyrje stadiumesh – ku pengesën e shkakton pamundësia e autoritetit për t’i mbajtur ritmet e punës së sistemit në nivele të pranueshme. Aq më tepër që tregimi në fjalë shtjellohet në një non-lieu, në kuptimin e një hapësire kalimtare të populluar nga subjekte që jo vetëm janë anonimë por edhe mbeten deri në fund anonimë (Augé); mirëpo ndalimi i trafikut e shndërron këtë non-lieu në hapësirë “të banuar”, ku njerëzit dalin prej makinave dhe fillojnë ta bjerrin anonimitetin, edhe pse – qëllimisht – duke e zëvendësuar me një identifikim nëpërmjet markës së makinës që ngasin. Prandaj edhe, që nga momenti kur qarkullimi normalizohet, komuniteti provizor i atyre që prisnin shpërbëhet të njëjtën shpejtësi, me atë që fitojnë makinat e kthyera në elementin e vet. Edhe radha e blerësve, që vjen e zgjatet nga hyrja te një dyqan, duke u shtrirë në trotuar dhe duke gjarpëruar rreth blloqeve urbane, është njëfarësoj mohimi i trotuarit vetë, si hapësirë ku kalimtarët ndërveprojnë mes tyre në orvatje, sado efimere, për ta shndërruar non-lieu-n e hapësirës mes ndërtesave në diçka njerëzore dhe të banueshme; por kjo vetëm në atë masë që radha është funksionale, eficiente, dhe i ndihmon pritësit t’i afrohen me shpejtësi objektivit, që është malli i lakmuar. Përndryshe, në rrethanat kur radha nuk lëviz, trotuari vjen dhe i ngjan autostradës në tregimin e Cortázar-it, dhe shfaqen rudimentet e një komuniteti. Aq më tepër në rrethanat tipike të Shqipërinë enveriste, kur njerëzit ishin mësuar të mbanin radhë jo aq për mallra konsumi të lakmuara dhe aksesorë statusi, sa për sende të nevojshme për mbijetesën: qumësht, kos, djathë, mish, fruta dhe zarzavate të freskëta, vajguri. Këto ishin radhë të pabujshme, që ndonjëherë lindnin dhe shpërbëheshin natën, dhe që gjithsesi kishin një rregullsi të dhimbshme, sa kohë që njerëzit aty e njihnin njëri-tjetrin – si pensionistët ndaj të gdhirë, në radhën e qumështit, te dyqani i lagjes.
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Imazhi në kopertinë: nga Alexander Popov në Unsplash.