Çmimin Australian/Vogel për autorë australianë të pabotuar, e fitoi – në vitin 1993 – një 22-vjeçare deri atëherë e panjohur, Helen Demidenko, me romanin The Hand That Signed the Paper[1]: historia e një familjeje ukrainase para dhe gjatë Luftës II Botërore në marrëdhënie me bashkëfshatarët vendës, rusët (sovjetikë), hebrenjtë dhe nazistët, e sidomos me Holokaustin, në kontekst edhe të zisë së bukës që kish pllakosur pak vjet më parë Ukrainën, si pasojë e politikave ekonomike kriminale të Stalinit[2]. Romani u botua një vit më pas, në 1994, edhe pse disa botues e patën refuzuar pse u ish dukur antisemit; dhe pas botimit, fitoi edhe dy çmime të tjera prestigjioze: medaljen e artë të Shoqatës për Studimin e Letërsisë Australiane dhe çmimin më të madh letrar australian Miles Franklin Award.
Gjatë publicitetit që shoqëroi çmimet dhe romanin vetë, autorja e prezantoi veten si e bija e një taksixhiu analfabet emigrant ukrainas dhe e një emigranteje irlandeze, të cilët ishin njohur në një anije me refugjatë që lundronte për Australi. Demidenko nuk u kursye së ofruari kontekst dhe atmosferë për romanin e vet: ajo rrëfeu për të afërmit që jetonin në varfëri si emigrantë në Australi dhe për gjyshin e saj dhe të tjerë nga farefisi që ishin vrarë nga “hebrenjtë komunistë”; tha se për librin ishte frymëzuar nga gjyqet për krime lufte të atyre viteve; dhe u shfaq në evente e veshur me një bluzë tradicionale të qëndisur, me flokët të rregulluar sipas stilit tradicional ukrainas, madje edhe duke kërcyer ndonjëherë valle folklorike nga vendi i saj i origjinës.
Një vit më pas, në gusht të vitit 1995, një gazetë në Brisbane e shpoi këtë tullumbac etniko-sentimental: Helena autoriale nuk paskësh qenë Demidenko por Darville (më pas Dale), bijë e një familjeje vërtet emigrantësh, por nga Britania e Madhe, pa lidhje me Ukrainën. Edhe pse romanit të saj nuk iu ndryshua asnjë presje, ai u lexua tash e tutje në një dritë të re, ngaqë autorja e tij kish mashtruar në prezantimin e vetes. Njëkohësisht u vunë në diskutim edhe çmimet që kish marrë vepra, me argumentin se juritë ishin motivuar nga karakteristikat “etnike” të Demidenkos, në emër të dëshirës për të shpërblyer një manifestim të multikulturalizmit në Australi. E pyetur se ç’nevojë kish pasur që të hiqej si ukrainase, Helena shpjegoi se juritë vetëm ashtu do t’ia merrnin librin në konsideratë; dhe se performanca e saj “etnike” në prezantimet e librit nuk kish qenë veçse një role playing – dhe se ajo ish paraqitur atje si personazhi autor i rrëfimit, një figurë fiksionale e kapur midis tekstit dhe realitetit.
Pra, në mbështetje të falsitetit autorial, Helen Darville-Dale “performoi një person autorial të rremë në jetën reale, duke gënjyer për emrin e saj real dhe prejardhjen e saj etnike në intervista publike”, edhe pse kurrë nuk e paraqiti haptazi veprën e vet si autobiografike (“çfarë vijon është një vepër fiksionale,” shkroi Demidenko në shënimin hyrës të botimit të parë të romanit; “familjes Kovalenko të paraqitur në këtë roman nuk i përgjigjet asnjë familje reale”), por u mjaftua me atë që publiku do të gjente një element të vërtetësisë-përmes-trashëgimisë në tekstin shpesh shumë-zërash, duke e shkrirë autorin me personazhin që e rrëfen historinë, ndonjëherë në vetë të parë. Shumë lexues i besuan thellësisht vërtetësisë së rrëfimit, edhe pse u ishte thënë shkoqur, nga teksti, se bëhej fjalë për fiksion.[3]
Shembull i “mashtrimit autobiografik”, e quan atë që ndodhi Hannah Courtney, ku “një autor shpik dhe adopton një person-personazh dhe shkruan një rrëfim autobiografik nga ajo perspektivë.” Shkelje të tilla të etikës së marrëdhënieve mes autorit “real” të një teksti letrar dhe publikut (lexuesve) i kanë quajtur edhe “përmbysje ose mohime të rregullave kulturore” (Susan Stewart), çfarë edhe mbase shpjegon pse shumë lexues gjykuan se romani e dhunonte besimin që këta kishin pasur tek autori. Parateksti – në rastin konkret, tërësia e eventeve që shoqëruan botimin e veprës, nga çmimet te daljet publike të Darville-Dale-s në rolin e saj si Demidenko – u shndërrua në një narrativë paralele me atë të tekstit dhe interferoi rëndshëm me leximin e tij.[4] Courtney citon Susanna Egan[5], e cila shkruan se performanca e Darville-Dale-s si Demidenko “e transformoi rrënjësisht The Hand nga një vepër që thjesht supozohej se ishte autobiografike, në një vepër që ajo vetë e pretendoi si autobiografike. Performanca përcaktoi zhanrin.” Shpjegon Courtney: “duke falsifikuar personazhin e saj autorial, Darville-Dale i mashtroi lexuesit e vet, duke i ftuar haptazi që ta shohin fiksionin si fakt… dhe pasi lexuesit e gjykuan veprën si fakt, nuk do ta gjykonin dot më si fiksion”.
Pas demaskimit që i ndodhi, Helen Darville – që tani përdorte kryesisht mbiemrin e saj të martesës Dale – shpjegoi se kur kish qenë ende adoleshente në një lagje periferike të Brisbane-it, kish njohur rastësisht një ish-oficer ukrainas të Waffen-SS, i cili ia kish rrëfyer pastaj historitë e romanit, me kusht që t’i ruhej anonimiteti. Por kjo nuk e shpëtoi romanin nga kritikat negative, të cilat vunë gjithashtu në dukje pasaktësitë e mëdha historike në tablotë sociale të Ukrainës para dhe gjatë Luftës II Botërore dhe shtrembërimet e rënda në mënyrën si ish dhënë – gjithnjë në roman – konvertimi i antisemitizmit ukrainas në gatishmëri për të marrë pjesë në Holokaust dhe njëanshmërinë jo vetëm të personazheve (çfarë nuk mund të ishte ndryshe) por edhe të zërit autorial të gjithëditur.
Romani mëtonte të provojë se angazhimi i shumë ukrainasve në krah të nazistëve kish ardhur si reagim i drejtpërdrejtë ndaj persekutimit të tyre çnjerëzor prej regjimit të Moskës, politikave gjenocidale të Stalinit, veçanërisht zisë së bukës, të njohur edhe si Holodomor, që shkaktoi miliona viktima[6]. Gjithnjë sipas argumentimit “narrativ” të parashtruar në vepër, fajtorët dhe përgjegjësit për këtë katastrofë ishin “bolshevikët” sovjetikë, Stalini vetë dhe mëkëmbësi i tij në Ukrainë Llazar Kaganoviçi, elita politike ruse-etnike që ekzekutoi reformat shkatërrimtare dhe disa hebrenj që i ishin bashkëngjitur kësaj elite (duke filluar nga Kaganoviçi vetë) dhe me gjasë përfituan nga tragjedia ukrainase. Trauma kolektive e Holodomorit u reflektua pastaj e metamorfozuar në pasion gjenocidal antisemit, në vitet kur nazistët u vunë seriozisht të shfarosnin Ukrainën dhe trojet e tjera të pushtuara, në Europë dhe në Bashkimin Sovjetik, nga hebrenjtë. Në fakt, personazhet kryesore të veprës marrin pjesë drejtpërdrejt në Holokaust, si punonjës në kampin e shfarosjes në Treblinka dhe si vullnetarë në masakrat famëkëqia të Babi Yar-it. Këto supozime që i nënvendosen romanit duket sikur janë nxjerrë nga propaganda anti-sovjetike e nazistëve në Ukrainë dhe refuzojnë të marrin parasysh historinë e pogromeve vrastare në Ukrainë kundër hebrenjve që para se të vinin në pushtet sovjetikët, çfarë u vu gjerësisht në dukje nga kritika; në kuptimin që, ndryshe nga ç’lë të kuptohet romani, nuk ishte bolshevizmi dhe as perceptimi i një pranie të ekzagjeruar të minoritetit hebre mes bolshevikëve dhe organeve represive të regjimit stalinian, që e mbollën dhe e plehëruan anti-semitizmin mes ukrainasve.
Përveçse rindërtim i supozuar me pretendime fotorealiste i një periudhe veçanërisht traumatike në historinë e Ukrainës, romani i Helen Demidenkos formulonte edhe një teori për të shpjeguar dhunën në rrjedhë të viteve, duke pikturuar marrëdhënien dramatike mes totalitarizmit sovjetik të viteve 1930 dhe totalitarizmit nazist që pasoi – dhe ku një numër ukrainasish kaluan nga roli i viktimës në atë të xhelatit, pa gjetur ndonjë lloj shelbimi. Kjo teori nuk është se iu mbivendos romanit kur u zbulua identiteti i rremë i autores së tij; por vetëm sa e ekspozoi Helen Darville-Dale-in në një mënyrë tjetër nga ç’kish ekspozuar Helen Demidenkon. Çfarë mund edhe t’i tolerohej dhe në fakt iu tolerua një gruaje nga një pakicë etnike dhe familje emigrantësh në Australi, që kujtonte traumat e familjes së vet të përfshirë në një fatkeqësi historike, madje deri atje sa t’i shpërblehej me çmim letrar prestigjioz, nuk do t’i falej një gruaje tjetër, e cila nuk kish përjetuar asgjë drejtpërdrejt, për vetëm sa kish shkruar fiction.
Në atë masë që Helen Demidenko-Darville-Dale e kish paraqitur veprën e vet si auto-fiction, publiku dhe kritika u ndien të përligjur në akuzat e tyre për autoren si mashtruese.[7] Madje në kontekstin e këtij mashtrimi, edhe vetë kritika për anti-semitizëm do të merrte përmasa të reja; dhe mashtrimi auto-fiksional do të infektonte edhe “vërtetësinë” e realitetit të cilit i referohej teksti. Dhe kjo sepse performanca e Demidenko-s pas botimit të romanit jo vetëm e përfshiu autoren “fiktive” në narrativë, por edhe u tregua instrumentale për ta lidhur këtë prezencë performative të autores me paktin e saj të vërtetësisë me lexuesin. Lexuesi, nga ana e vet, natyrshëm do ta transferonte zhgënjimin nga gënjeshtra autoriale drejt indinjatës me një tekst “të pavërtetë” – pa çka se romani dhe autorja e tij, fiksionale a reale, nuk patën pretenduar kurrë se riprodhonin faktet ashtu siç kishin ndodhur.
Ironikisht, Helen Darville-Dale do ta ribotonte romanin e vet në 2017, me emrin e vet, pa e përmendur më alter ego-n e vet të dikurshme Helen Demidenko dhe as rolin e kësaj të fundit në perceptimin dhe receptimin e dikurshëm të veprës si auto-fiction, madje duke shtuar se, me atë tekst, ajo kish treguar se “nuk është e thënë të jesh anëtar i një grupi pakicë, për të shkruar bindshëm nga perspektiva e një individi që i përket atij grupi pakicë”.[8]
Përveç emrit të ndërruar të autorit dhe një hyrjeje të shtuar rishtas, botimi i ri i mbetet besnik origjinalit – e megjithatë, tundimi mbetet i fortë për ta quajtur këtë të tanishmin “të rishikuar”, aq më tepër në kontekstin kur shumë prej atyre që do ta lexojnë, do të kenë dëgjuar për skandalin Demidenko ose, të paktën, të shtyhen të mësojnë më tej për versionin fillestar jo të tekstit, por të autores së tij.[9]
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Kopertina: Fëmijë viktima të zisë së bukës në Ukrainë (Holodomor), në vitet 1930.
Bibliografi minimale
Hannah Courtney, The Paratext as Narrative: Helen Darville’s Hoax, The Hand that Signed the Paper, Journal of Narrative Theory, Volume 49, Number 1, Winter 2019
Ingeborg van Teeseling, Helen Demidenko’s hand that signed the paper, në Australia Explained.
Peter Morgan, The Ethics of Narration in Helen Demidenko’s The Hand That Signed the Paper, 1994 and 2017, AJS Review, Volume 44, Issue 2
Rachel Morley, “From Demidenko to Darville: Behind the Scenes of a Literary Carnival”, në Metafiction and Metahistory in Contemporary Women’s Writing, Edited by Ann Heilmann and Mark Llewellyn, Palgrave Macmillan 2007.
press summary, Darville Helen (kjo veçanërisht për polemikat rreth antisemitizmit në roman)
[1] Titulli i romanit rimerr titullin e një poezie nga Dylan Thomas.
[2] Zia e bukës (famine) përmendet – në intertekstualitet biblik – edhe te poezia e Dylan Thomas-it.
[3] Hanna Courtney, The Paratext as Narrative: Helen Darville’s Hoax.
[4] Sipas Richard Walsh, të cituar nga Courtney, meqë parateksti e kornizon tekstin, ai ka aq forcë sa të induktojë pritje të caktuara te lexuesi, të cilat janë pastaj pothuajse të pamundshme për t’u zhbërë. “Teksti njihet si fiction ose non-fiction nëpërmjet paratekstit”.
[5] Susanna Egan, “Demidenko and Imposture in Autobiography”, Australian Literary Studies ALS vol. 21 no. 4 October
[6] Numër i krahasueshëm me numrin e viktimave të Holokaustit.
[7] Te një analizë kushtuar romanit (shih bibliografinë në fund të këtij shkrimi), Peter Morgan e përkufizon auto-fiction si “tekst fiksional që pretendon vërtetësi autobiografike në bazë të referimit ndaj realitetit historik nga një pikëpamje e ndërlidhur në subjektivitet.” Morgan citon edhe Pawel Zajas (“On the Nature of an Ordinary Bug: A New Perspective on Non-Fiction Research,”) lidhur me paktin që autori i një vepre autofiksionale, ose i një “letërsie të bazuar në faktet” bën me lexuesin dhe që funksionon si “premtim për të paraqitur të vërtetën.”
[8] Ky argument mund të shqyrtohet edhe në kontekstin e diskutimit që patëm në revistë për romanin “Sikur të isha djalë” të Haki Stërmillit.
[9] Edhe pesë vjet të tjera, dhe romani The Hand That Signed the Paper do të rivinte në vështrim, këtë herë në kontekstin e luftës ruso-ukrainase, e cila i ri-akutizoi disa nga konfliktet, përfshi këtu edhe thirrjen putiniane për “denazifikim” të vendit fqinjë. Kjo luftë në dyert e Europës i bëri shumë prej nesh të mendojnë për fatin e Ukrainës dhe të ukrainasve, dje të kapur si në morsë mes bolshevizmit tashmë rusomadh dhe nazizmit, sot të kapur sërish peng në konfliktin global mes NATO-s dhe Rusisë post-sovjetike.