nga Arben Dedja
Tingëllima Ugo Foscolo (1778-1827) shkroi vetëm trembëdhjetë (në fakt dymbëdhjetë, por për atë që titullohet Il proprio ritratto ekzistojnë dy versione: njëri rinor, tjetri i pjekurisë dhe, ashtu siç ndryshon portreti i njeriut me kalimin e viteve, ashtu ndryshojnë edhe këto tingëllima nga njëra-tjetra, aq sa llogariten si dy). Foscolo lindi në Zakinthos, atëbotë pjesë e Republikës së Venedikut, dhe u rrit biling – i ati ishte një mjek anijesh venecian, e ëma greke. Jetim nga i ati qysh dhjetë vjeç, i yshtur nga një shpirt rebel, filloi një endje të pafund nëpër Europë që u ndal vetëm me vdekjen, në Turnham Green, periferi e Londrës. Figura e Foscolo-s është qendrore në letërsinë italiane dhe, do të thosha, edhe atë europiane, sepse ai i mbart në vete të dyja frymët e kohës dhe arrin t’i shprehë ato me kryevepra: është njëherësh autor neo-klasik (“I sepolcri”) dhe romantik (“Letrat e fundit të Jacopo Ortisit”).
“Mami, po iki te Nëna!” thosha.
Zbrisja nga apartamenti im në kat të tretë; te cepi i pallatit (numër 52), djathtas, kish një rruginë të ngushtë veç për këmbësorë (edhe biçikleta futej me zor), që të nxirrte shkurt në Bulevardin “Stalin”. Përballë kisha ndërtesën e gazetës “Zëri i Popullit”. Kapërceja rrugën. Isha 4-5 vjeç, e gjithë kjo sot duket e pamundur, por e tillë qe mendësia dhe denduria e makinave atëbotë: edhe një fëmijë kaq i vogël, gjatë ditës, mund të ecte i vetëm rrugës. Me të mbërritur në trotuarin përballë më duhej thjesht të shkoja drejt qendrës për nja njëqind e pesëdhjetë metra dhe të mbërrija te Kafe “Tirana”. Gjithë kati i dytë i kafesë së njohur banohej nga gjyshërit e mi nga mamaja. “Nëna”, pra, ishte gjyshja ime nga mamaja. Nëna ishte nga Vlora.[1]
“Mami, po iki te Nana!” thosha.
Akoma më kollaj. Zbrisja nga apartamenti im në kat të tretë, shkoja te hyrja e shkallës tjetër të pallatit (numër 52) dhe ngjitesha në kat të dytë. Aty, me familjen e tim ungji, jetonte Nana. “Nana”, pra, ishte gjyshja ime nga babai. Nana ishte nga Elbasani.
Nëna ishte e re, syzezë, e shëndoshë, taktile, mëmësore. Vishej me rroba moderne. Nuk mbante shami në kokë.[2] Nëna kish qenë partizane. Nana ishte e vjetër (kish lindur në shekullin e XIX, ndonëse viti i saktë nuk dihej), sykaltër, e thatë, trupvogël, fjalëpakë, e veshur përjetësisht me të zeza, me shami të zezë në kokë (vetëm njëherë, fshehtazi, arrita t’ia shoh gërshetin e thinjur) – në zi të përjetshme, se burrëvdekur, fëmijëvdekur. Po kish një gjë Nana me të cilën më ngjante: ishte mëngjarashe. Më mirë të themi isha unë që i ngjaja asaj: i vetmi ndër gjashtë fëmijët (mbetur gjallë) dhe tetë nipërit e mbesat që pat.
Po gjyshet e mia, ç’lidhje kanë me Foscolo-n? Asnjë lidhje, në mos qoftë për gjuhën. Sepse unë i dëgjoja gjyshet. Ç’ne i dëgjoja: unë gjysheve – me të cilat, derisa shkova në klasë të parë, kaloja më shumë kohë se me prindërit – ua përthithja çdo fjalë. Ndaj edhe kur hyra në këtë të bekuar shkollë e nisa të lexoj vetë, aq e kisha të stërvitur veshin sa nuk e pata kurrë problem leximin në gegnisht a toskërisht qoftë. Dhe pastaj, në një ditë tashmë të papërcaktuar të çerek shekulli më parë, kur i mora ndër duar tingëllimat e Poetit që prej kohësh më vërtiteshin në mendje e buzë, pjesën dërrmuese (sigurisht për paaftësinë time), nuk arrita ta jap dot në shqip, por nja tre syresh, ama, ia dola dhe, për çudi a për lavdi, dy i shqipërova në gegnisht, një në toskërisht. Ende s’e di pse. Patjetër që ajo gegnishtja ime ishte një gjuhë kurrë e folur a e shkruar, por gjithnjë e dëgjuar e e lexuar, ndaj, sigurisht, nga ana ortografike kushedi sa “gabime” mund të më kenë shpëtuar, por e di mirë që brenda atyre vargjesh seç fryn një frymë mjediane e prennushiane që, shpresoj, ta fitojë davanë ndaj krejtve. I kam krahasuar, me një sy kopil, edhe me përkthimet e Koliqit e Pipës dhe… nuk sfigurojnë aspak. Edhe gjuha e tingëllimës tjetër, ajo në “toskërisht”, nuk se është toskërishte “e kulluar”, është më tepër një shqipe e normuar letrare, se në ka brez që uragani i “standardit” e ka kapur brinjë më brinjë është brezi im, që e zuri Kongresi i Drejtshkrimit në fillore.
E them, pra, me njëfarë krenarie e sigurie, që këto tingëllima ia kam dalë t’i shqipëroj goxha mirë. Nga e di? Ah, kam një kriter timin për ta përcaktuar këtë; ndoshta absurd: kur u ula t’i bëj nuk u mundova fare. Fjalët, vargjet, rimat, ishin aty; thjesht i hodha në letër. Më ndodh, por rrallë.
[I] Alla sera | [I] Mbramjes
Forse perché della fatal quïete
tu sei l’immago a me sì cara vieni
o Sera! E quando ti corteggian liete
le nubi estive e i zeffiri sereni,
e quando dal nevoso aere inquïete
tenebre e lunghe all’universo meni
sempre scendi invocata, e le secrete
vie del mio cor soavemente tieni.
Vagar mi fai co’ miei pensier su l’orme
che vanno al nulla eterno; e intanto fugge
questo reo tempo, e van con lui le torme
delle cure onde meco egli si strugge;
e mentre io guardo la tua pace, dorme
quello spirto guerrier ch’entro mi rugge.
Ndofta pse i fatales qetësi
shllimi ti je e shtrenjtë po vjen n’mue
o Mbramje! E kur t’falin përk’dheli
veroret ré, puhizat shtrue mâ shtrue,
e kur ajrit t’përbormë nj’at’errsi
t’gjatë e t’paqetë n’univers ke çue
gjithnji e thirrun zbret, e shtigjet di
të fshehta t’zêmrës sime âmbëltue.
T’endem më bân n’mendime përmi gjurmë
q’i shkojn’ hiçit t’amshuem; e sakaq ik
kjo kohë e damun, e shi me tê turmë
kujdesjet me t’cil’t vedin e mue fik;
e teksa paqen tande kqyr, bân gjumë
ky shpirt luft’tar qi brendë më klithte vrik.
[V] Di se stesso all’amata | [V] Për vetveten së dashurës
Così gl’interi giorni in lungo incerto
sonno gemo! ma poi quando la bruna
notte gli astri nel ciel chiama e la luna,
e il freddo aer di mute ombre è converto;
dove selvoso è il piano e più deserto
allor lento io vagando, ad una ad una
palpo le piaghe onde la rea fortuna
e amore, e il mondo hanno il mio core aperto.
Stanco mi appoggio or al troncon d’un pino,
ed or prostrato ove strepitan l’onde,
con le speranze mie parlo e deliro.
Ma per te le mortali ire e il destino
spesso obbliando, a te, donna, io sospiro:
luce degli occhi miei chi mi t’asconde?
E kështu ditëve në të gjatë kllapi
gulçoj! por kur pastaj e zeza natë
yjet dhe hënën fton qiellit të lartë,
dhe ajri acar me hije enge u ngi;
ku e pylltë është fusha dhe e panjeri
atëbotë ngathtas rravguar, cytur pata
një-nga-një plagët që i mbrapshti fat,
dashuria, bota më kallën në gji.
I lodhur herë te një borigë mbështetem,
dhe herë kapitur ku potere dallga ngre,
me shpresa të mia llomotis jerm flas.
Por për ty mëritë për vdekje dhe kësmetin
harruar shpesh, ty, të psherëtij, vashë:
o dritë e këtyre sysh, meje ç’të fsheh?
[X] In morte del fratello Giovanni | [X] Më dekë të vëllait Gjon
Un dì, s’io non andrò sempre fuggendo
di gente in gente, mi vedrai seduto
su la tua pietra, o fratel mio, gemendo
il fior de’ tuoi gentili anni caduto.
La madre, or sol, suo dì tardo traendo,
parla di me col tuo cenere muto:
ma io deluse a voi le palme tendo;
e se da lunge i miei tetti saluto,
sento gli avversi Numi, e le secrete
cure che al viver tuo furon tempesta,
e prego anch’io nel tuo porto quiete.
Questo di tanta speme oggi mi resta!
Straniere genti, almen le ossa rendete
allora al petto della madre mesta.
Nji dit’, n’mos shkojsha prore n’arrati
prej gjindjes n’gjind, do të më shohish prehë
mbi gurin tand, vëllau em, tue shamti
lulen e viteve tua t’hijshme zbehë.
Tash nânë ditëvona, zvarras hequn n’zi,[3]
për mue flet me hinin tand zâ mehë:
por un kah ju pllamët e zhgënjyeme shtrij;
dhe tek përshndes së largti timen strehë,
Zotat orëzeza ndij, edhe të fshehtë
kujdese qi n’gjallni pate turr furtune,
dhe lus dhe un limanin tand të qetë.
Veç kaq prej tanë uzdajash qenkan t’pshtueme!
Të huej gjind, kto eshtna me m’i pshtetë
atbot’ në gji të nânës zêmërshueme.
(c) 2022 Arben Dedja. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
[1] Historia e thërritjes së gjyshes “Nëna” ka një bisht komik. Aq i vogël sa isha, duhet të kisha ndonjë problem me shqiptimin e “ë”-së, sepse më shumë se “nëna” e thërrisja gjyshen “nena”. Nuk e dija, atëbotë, rëndësinë e “ë”-së për toskët. Pastaj, një ditë, gjyshja më mbështolli me krahët e saj të butë dhe më pëshpëriti në vesh: “Mos më thirr ‘nena’, po ‘nëna’, se ‘nena’ është një bimë që përdoret për të bërë byrek.” Mbeta i habitur. Sigurisht, u korrigjova menjëherë. Ndoshta ishte nga kjo afri gjuhësore që “Nëna” e qante byrekun!
[2] Për hir të së vërtetës, (vetëm) kur i duhej të shkonte në ndonjë varrim hidhte gjithmonë një shami mbi flokë, por ishte një shami e çuditshme e punuar me dantellë.
[3] Nuk e di pse nëna greke e poetit, Diamantina Spathis, më përfytyrohet e veshur krejt të zeza e me buzët e shamisë së zezë të kokës palosur pranë syve të kaltër, si Nana ime ortodokse, Maria. Ndaj, ndoshta, edhe këtë poezi nuk mund ta jepja veçse në gegnisht.