Më ra në sy që kopertina e botimit italisht të librit FREE të Lea Ypit (në italisht LIBERA) përkon krejt me atë të botimit amerikan – e njëjta statujë e Stalinit, me të njëjtën kokë pezull në hava.
Ilustrimi rimerr njëfarësoj skenën hyrëse të librit, ku rrëfimtarja fëmijë tregon si, e frikësuar nga “huliganët” që protestonin, vrapoi “për nja dy kilometra”, derisa arriti te një park i vogël, ku gjendej statuja e Stalinit; dhe pastaj e mbështeti faqen te kofsha e generalissimo-s dhe u rrek t’ia rrokte gjunjët. Si u qetësua disi, ngriti kokën për t’ia parë Stalinit sërish mustaqet, por ashtu përjetoi një tmerr të një lloji tjetër – huliganët ia paskëshin këputur idhullit të saj kokën.[1]
Për mua si lexues, ky është incidenti që ia jep librit tonalitetin, si çelësi i muzikës ia jep partiturës: dhe mbase për të njëjtën arsye edhe botuesi amerikan edhe ai italian e zgjodhën për ta pikturuar në kopertinë. Me të vetmin problem se incidenti nuk ka gjasë të ketë ndodhur, sepse në Durrës nuk ka pasur kurrë statujë të Stalinit, siç e kanë në vënë në dukje shumë nga ata që kanë shkruar për librin, në mediat shqip dhe jo vetëm atje.
Ndonjëherë autorët e memuareve bien viktima të iluzioneve të kujtesës dhe pafajësisht ngatërrojnë të qenat me të paqenat. Por historia me statujën e Stalinit pa kokë nuk i përket këtij skenari – Ypi e di mirë që incidentin e ka shpikur ajo vetë, por aq i fortë do t’i ketë rezultuar imazhi që ai incident përcjell, sa mund të ketë vendosur ta lërë në tekst, madje ta fillojë me të rrëfimin.
Jam nga ata lexues që, për ta shijuar një libër, qoftë ky memuar ose fiction, kam nevojë për një pakt besueshmërie me autorin – me fjalë të tjera, të besoj se autori nuk po më gënjen[2]. Në librin FREE, autorja Ypi e bën haptazi dhe gjerësisht të qartë se po rrëfen jetën e vet dhe të familjes së saj në Durrës, gjë që nënkupton premtimin e heshtur lexuesit se do të përpiqet t’i kujtojë gjërat ashtu siç kanë ndodhur, jo ashtu siç nuk kanë ndodhur. Por incidenti me statujën e Stalinit, duke qenë i sendërtuar fund e krye (sa kohë që një statujë e tillë në Durrës nuk ka ekzistuar ndonjëherë) e bën lexuesin të dyshojë se mos edhe gjëra të tjera, që rrëfehen në libër, janë njëlloj të sajuara. Dhe ashtu pakti i besueshmërisë autor-lexues prishet përfundimisht.
Andi Haxhiu, që e ka analizuar librin tani së fundi, ka një shpjegim tjetër për enigmën e statujës pa kokë në Durrësin pa statujë:
Ypi’s opening to the book thus appears to rather work as a metaphorical depiction of one’s inability to let go of a reality that is unexpectedly changing.
Por a nuk është të paktën e çuditshme, që ta hapësh një memuar me një “përshkrim metaforik” të një incidenti të sajuar, duke rrezikuar që lexuesi i informuar të dyshojë se autorja po e gënjen? Sepse le të pranojmë që një lexues model i librit të Ypit nuk ka ngé as dëshirë që të verifikojë çdo gjë që thuhet në libër – besnikëria e autorit ndaj realitetit të bashkëndarë së paku me disa lexues, sado subjektive, është pjesë e atij pakti të besueshmërisë që përmendëm më lart.
Në Durrës ka pasur një bust të Stalinit, peripecitë e të cilit mund të lexohen këtu: por nuk ka shans që rrëfimtari fëmijë i librit ta ketë ngatërruar këtë bust me “statujën”. Prandaj edhe lexuesit i lejohet të fillojë të dyshojë se Durrësi i librit të Ypit nuk i përket të njëjtit realitet me Durrësin “real” – tek i pari Stalini përfaqësohej me një statujë të vogël në park. Nëse duam të spekulojmë, mund ta marrim këtë si provë se memuari i Ypit, që rrugës nga anglishtja në shqip e pa veten të transformuar në roman, është fiktiv dhe i referohet një bote imagjinare, e cila vetëm sa i ngjan kësaj tonës, por gjithnjë me diferenca domethënëse.
Ja si e përshkruan rrëfimtarja fëmijë, në libër, statujën e Stalinit në parkun e Pallatit të Kulturës në Durrës:
It is possible that Stalin loved children. It is likely that children loved Stalin. What is certain, dead certain, is that I never loved him more than on that wet December afternoon when I scampered from the port to the little garden near the Palace of Culture, sweaty, shaky, and with my heart pounding so hard I thought I would spit it on the ground. I had run as fast as I could for a couple of kilometres when I finally spotted the tiny garden. When Stalin appeared on the horizon, I knew I would be safe. He stood there, solemn as usual, with his unassuming coat, plain bronze shoes, and his right hand under his coat, as if supporting his heart. I stopped, looked around to ensure that nobody was following me, and went closer. With my right cheek pressed against Stalin’s thigh and my arms struggling to circle the back of his knees, I was not visible.
I trembur nga zhurma e një proteste, rrëfimtari fëmijë vrapon për “nja dy” kilometra nga porti te kopshti i vogël afër Pallatit të Kulturës, dhe atje Stalini “i del në horizont” – solemn si gjithnjë, me pallton e vet të thjeshtë, këpucët e thjeshta prej bronzi dhe dorën të futur në pallto, si për ta mbajtur zemrën (në vend). Ky përshkrim duket sikur i referohet statujës së Stalinit dikur në Bulevardin e Madh në Tiranë (para vitit 1968, te sheshi Skënderbej), e cila përfundoi pastaj e ekspozuar tek oborri i Galerisë së Arteve, ku mbase do ta ketë parë së fundi autorja.[3]
Teksti më lart më sjell në mendje një thënie të Oscar Wilde-it, tek eseja “The Decay of Lying”: truth is entirely and absolutely a matter of style. Këtë thënie, kritiku William Giraldi e parafrazon kështu: Every book is true or false in its sentences before it’s true or false in its facts. Por analizën e fjalive të pasazhit më lart nuk mund dhe më ka hije që ta bëj këtu; vetëm po shënoj se, po të kish qenë statuja e Stalinit pa kokë, fëmija do ta kish vënë tashmë re, kur po i afrohej; dhe se, po të ketë qenë Stalini i statujës i veshur me pallto, siç thuhet në tekst, do të ketë qenë pak e vështirë që t’ia mbështetje faqen tënde pas kofshës dhe t’ia qarkoje me krahë pjesën e pasme të gjunjve (provojeni!).
I njëjti përshkrim i Stalinit i ofrohet lexuesit edhe dy-tre faqe më herët:
He always wore an unassuming coat and plain brown shoes, and he liked to put his right hand under the left side of his coat, as if holding his heart. The left hand, he often kept in his pocket.
Këtë herë, në ligjëratën e zhdrejtë të “mësuese Norës”.
Gjithsesi – mund të më pyesin – sa rëndësi ka vërtet, kjo pasaktësi me statujën e Stalinit (për të mos e quajtur “sajim”), e cila nuk është aq larg realitetit, sa kohë që në dhjetor të 1990-ës nuk do të ishte dhe aq e pagjasë që të ndeshje rrugës në një statujë të gjymtuar të Stalinit, në një qytet çfarëdo të Shqipërisë? A nuk kanë shërbyer – anembanë botës – imazhet ikonike të statujave të rrëzuara dhe të përçudnuara të liderëve komunistë botërorë dhe lokalë, për të simbolizuar kolapsin e totalitarizmit? Dhe a nuk është vallë zgjedhja e këtij imazhi të Stalinit për t’u vënë në kopertinë – njëlloj si edhe vetë zgjedhja e një incidenti të paqenë për ta filluar librin – shprehje e dëshirës a e vullnetit të botuesve, përkatësisht të autores Ypi, për ta kontekstualizuar memuarin e vet në kujtesën historike të botës mbarë?
Mbase ashtu është vërtet. Lexuesi në USA ose në Itali do të tërhiqet më fort nga imazhi i statujës së Stalinit se ç’do të tërhiqej, të themi, nga një foto familjare e familjes së autores, qoftë edhe nga periudha kur patriarku Xhafer Ypi ishte në krye të punëve, në Shqipërinë “tjetër”. Vetë skena e një vajze të vogël që përqafon statujën e dekapituar të kujt që lexuesi tashmë e njeh për një nga liderët totalitarë më gjakatarë të shekullit XX mund të gjykohet si emblematike – nga një publik që ngashërehet me skena të tilla.[4]
Por ka edhe lexues që nuk do ta gjenin të besueshme skenën dhe vetë karakterin e kësaj vajze të vogël kaq të lei-fenizuar nga indoktrinimi i mësuese Norës, sa të shkojë dhe të kërkojë ngushëllim duke përqafuar një statujë; dhe e vetmja mënyrë që do t’i qetësonte, këta lexues, do të ishte sikur skena të kish ndodhur vërtet, sepse realiteti, ndryshe nga fiction-i, nuk ka nevojë të jetë i besueshëm, që të jetë i vërtetë. Njerëzit janë në gjendje të bëjnë gjëra nga më të çuditshmet, por shkrimtarit që rrëfen një histori të sajuar i duhet gjithnjë të tregojë respekt ndaj lexuesit.
Prandaj ka rëndësi kapitulli hyrës i librit, meqë e vë lexuesin para një dileme njëlloj të pashijshme: ta kundrojë rrëfimtaren fëmijë si viktimë katastrofike të indoktrinimit komunist, apo të dyshojë se autorja e një libri memuaristik po i thotë gjëra të stisura? Kjo dilemë mua nuk m’u nda derisa e mbarova librin – edhe pse duhet ta pranoj që fajin për këtë e kish pikërisht sajimi me Stalinin, i njëjti që tani del në kopertinat e botimeve të librit anembanë.
Shqipëria totalitare paska pra ende nevojë të rrëfehet, megjithë memuaristikën e mirë madje serioze që është botuar deri më sot (Fatos Lubonja dhe Maks Velo më vijnë në mendje, por nuk janë kurrsesi të vetmit); por libri FREE, megjithë promovimin frenetik që po i bëhet, nuk i përgjigjet dot kësaj nevoje.
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Bibliografi e vogël:
Gazmend Berlajolli, Dy sistemet, dy palë lexuesit dhe ‘dy librat’ e Lea Ypit
Andi Haxhiu, Book Review: Free: Coming of Age at the End of History by Lea Ypi
Iris Toto, Kush simulon-manipulon?
Lindita Komani: Një vështrim kritik mbi librin Të lirë
[1] Po tundohem fort që ta cilësoj këtë imazh si sugjestiv të kastracionit, temë që mund ta gjesh edhe gjetiu në libër, në kontekstin e rrëzimit të atij simboli falik, që ishte totalitarizmi; por edhe autoriteti patriarkal në përgjithësi, duke filluar nga familja dhe më tej në komunitet dhe në shoqëri. Por kjo përsiatje kërkon analiza veçan.
[2] Edhe një libër fiction mund të gënjejë – mjaft që autori të tingëllojë i pasinqertë jo në raport me realitetin, por me ty si lexues. Kjo temë meriton të trajtohet më gjerë, sidomos për letërsinë shqipe pas 1990-ës.
[3] Kjo statujë e Stalinit, dikur në sheshin qendror të Tiranës dhe pastaj e zhvendosur në Bulevardin e Madh, përballë Galerisë së arteve, është vepër e skulptorit sovjetik Nikolai Tomski. Dora e futur në xhaketë me gjasë shënjon solemnitet dhe renditet në një traditë disashekullore të paraqitjes figurative të mbretërve dhe udhëheqësve.
[4] Një lexim tjetër i mundshëm i përqafimit të rrëfimtarit fëmijë me statujën e Stalinit sugjerohet nga dinamika e ngjarjeve brenda familjes në qendër të librit: vajza e vogël atje duket sikur është gjithnjë në kërkim të një autoriteti, më suprem dhe më të padiskutueshëm se i ati, të cilin e gjen përkohësisht te Stalini; brenda këtij interpretimi, kriza që përshkruhet në pjesën e dytë të librit, pas vitit 1990, do parë edhe si krizë e autoritetit.