nga Eda Derhemi
Pjesa e dytë
Duke u sjellë gjithnjë afër nonës, u rrita mes plakash që, të gjitha, thirreshin nuse: nusja Molit, nusja Lomit, nusja Seferit, nusja Dullës, nusja Kadriut. Përse u thoshin nuse gjithë këtyre plakave me kryqe të bardha që më së shumti rrinin ulur, dhe lëviznin përqark me një ngadalësi epike? Kishin ngelur nuse pas dekadash martese, por nusëronin ndryshe, me stil e gravitet jotokësor. Besoj, ato në kokën time ekzistonin si homonime pa lidhje kuptimore: nuse1 dhe nuse2. Ndoshta edhe nuse3. Por, Dijes ama, mbesës së Ali Efeniut dhe nënës së Allamonit, jo: asaj i thoshin thjesht Dija. Martesa e saj kish shkuar ndryshe e ish ngatërruar rrugës. Pastaj ishin ca që ishin ‘teze’: teze Fahrija dhe teze Lemçi. Jo se ishin teze të miat vërtet, po ashtu u kish ngelur prej tjetër kujt. As këto nuk thirreshin nuse, sido që të së njëjtës moshë me nuset plaka. Ato kishin hyrë në jetën e nonës sime dhe familjes sime në një tjetër rrugë që s’lidhej me përkatësinë e tyre pas martese. Por ndërsa nona u referohej nuseve të vllaznisë si “nusja e X-it apo Y-it”, im atë u thoshte “nusja xhaj-Lomit; nusja xhaj-Dullës”. Brezi i tim eti i shihte ato nuse si të lidhura me xhajllarët dhe jo thjesht me individë burra me atë emër. Por, si emërtimet e para, si të dytat, ekzistonin brenda domenesh fisnore të mbyllura, si ai i vllaznisë së Dërhemve, për shembull. Në rast se dilej prej saj, dhe hyhej në një tjetër vllazni, përcaktorë të rinj nevojiteshin për sqarim, për shembull, “nusja Njazit t’xhaj Merit”.
Jetoja në botën e nonës me një tufë të madhe grash-nuse, të cilave tipari themelor i të qenit u shfaqej jashtë vetes, të përkiturit, të qenët të dikujt. Jam, sepse i përkas dikujt. U sillesha qark duke i ndjerë; pa i kuptuar; dhe më mahnitnin. Shpjegimet që nona u jepte pyetjeve të mia janë miniera ari për nga deformimet shkencore, humori dhe mençuria e të pashkollit që e jeton botën duke mësuar prej jetës me forcën e zemrës. Një grua jabonxhie që gjuhë të parë kish greqishten dhe fliste një shqipe ndryshe, nona e thërriste “zoja Kristanthi”. Kësaj, ndryshe nga shumica e mikeshave dhe të njohurave të nonës, ia dija emrin, se ai i zihej me gojë; por jo ama plakave-kana të mhalles së Dërhemve, ca të ëmbla e ca zevzeke e thumbaxhie. Më bënte gjithnjë përshtypje mbështetja dhe përqafimi që u bëhej jabonxhive, sidomos grave martuar me tironas, nga këto plaka-kana-nuse të njerëzishme. Kështu e trajtonin edhe time më, kaurreshën pastërtore ene zysh rusishtje, që u kish ardh hone pri Kolonje.
Nuset pa emër tek të cilat shkoja shpesh me nonën dhe dëgjoja muhabete të gjata organizuar sipas strukturash rutinore e performative shumë komplekse, ishin kafexhie e të fisme, plaka që nuk ziheshin kurrë, dhe i bënin sajdi e i tregonin respekte të pamata njëra-tjetrës. Ato më të afërtat, kur qëllonte (rrallë, fare rrallë) të ziheshin, mbanin mëri heroike si protagoniste legjendash mesjetare, madje homerike. Buzët e kyçura; kryet lart. Të kollarisura me taka e mermer të zi, pajtoheshin pastaj në raste vdekash. Para vdekës reale hidhnin e prisnin protesta verbale e proverbiale me helm të përqendruar. Por shkurt e drejt e në zemër, pa shamatë e zënka. Pasi pajtoheshin, bëhej e qartë që mezi kishin pritur të pajtoheshin. I kapte një mall e dashuri e madhe për njëra-tjetrën. “Fahrija gojën e ka zeher të hidhët, mo, ene i jep pa karar. Po bohet pishmon shpejt. Ka zemër t’mirë ene osht e drejt.”
Këto kanat e Tironës kishin më tej nuset e veta (ndaj edhe merrnin emërtimin ‘kane”- pra “gru e vjetër që osht e nerume e me nuse m’shpi – [Turq. Kaynana]”, të cilave u drejtoheshin me “nuse!”- të paemra kur u drejtoheshin me thirror (Nuse, a po na e bo ti kaven, se e bo t’mirë?), ose si “e reja/nusja”, në rastet kur flisnin për to në vetë të tretë. Një performancë komplekse me role të përpunuara mirë ku mospërmendja e emrit, jo detyrimisht shpjegohet si mosrespekt, pavarësisht se, në analizë të fundit, është pasojë e patriarkalizmit. Nuset e nuseve radhiteshin duke formuar shtresa: nga ato që mua gjithashtu më dukeshin plaka, tek ato që ishin martuar më vonë kur unë isha bërë sakaq “për t’u martu, e po më trakllinte porta” për veten time: nusja Mustafait, nusja Shyqyrisë, nusja Hamidit, nusja Sufit, deri tek më të rejat, nusja Shaqes, nusja Xhikut, nusja Xhemolit, nusja Sarit, nusja Sonit. Më e reja dhe më e bukura e nuseve, i shpëtoi emrit-prangë: atë e quajtën gjithnjë Zana Gzimit. Edhe ajo, prapëseprapë, të shoqit i takonte. Se s’është se kishim dy Zana në mëhallë. Disave nuk ua mësova kurrë emrat, sido që qëllonte t’i shihja disa herë në javë në rrugë. As grave që nuk ishin më shumë se 10 vjet mbi mua. Disave, ende sot s’ua di.
Po të ndaheshe nga burri, ri-merrje emrin tënd: teta Rukija nuk ishte (më) nusja e Sulës. Gratë e thërrisnin thjesht Rukije. Të vjetrat edhe mes tyre nuk thirreshin me emrat e vërtetë, ndërsa mosha e sime mëje, përdornin emrat e veta mes tyre. Dalëngadalë, tek nuset rinoheshin, nisa të kem në kokë lidhje të reja pa burra në mes: fytyra nusesh – dasmat e të cilave i mbaja mend një për një- të lidhura me emra individualë grash. U kish ardhur radha nuseve të nuseve të nuseve. Emrat e grave nisën të ndryshonin e të bëheshin Bukra, Zana, Dhurata, Violeta. Perdja që për shumë breza kish qenë e rëndë dhe pak a shumë e pandryshueshme për gratë e këtyre lagjeve, kish nisur të lehtësohej e të përçonte diell, dritë, individualitet, liri. Babgjyshi im nuk vinte kurrë në plazh e as dilte në fotografi. Thoshin se, para pijes, kish pas qenë një burrë fort i pashëm, i mençëm e shtatlartë. Por kishte hije të rëndë. Me mua, jo – ishte shumë i ëmbël; më thërriste me dashuri “Likja babës!!”, sa hynte tek porta; por, me të shoqen, e kish hijen të rëndë sa toka. Nona ime e ëmbël, duke qenë në plazh veç me të birin, të bijën dhe nusen e re (që e thërriste Mita nga Dhimitra, se e kishte nusen kaurreshë, pra, nona ime) dilte në diell me bikini, sido që ca më cohëmëdha se të sotmit. Halla dhe ime më në plazh, mundet fare mirë të ishin fotografuar në Ostia apo Nicë. Unë pra, e gjeta “nusërinë” të ndryshuar. Por jo edhe aq.
Si halla, si ime më, ndoqën jetesë dhe rrugë tradicionale të të qenit “nuse”, megjithëse mami e babi (njëra kolonjare, tjetri tironas) “ishin rrëmbyer” nga fe të ndryshme, e nuk kishin bërë dasmë. Të dyja, mami e halla, herë miqësisht, e herë jo edhe aq, u ndihmuan dhe i qanë hallin njëra-tjetrës në ditë sherresh e dramash, si dy gra solidare, edhe pse burrat për atë brez trajtoheshin detyrimisht si “dilli shpis”. Por s’e pashë dot kurrë asnjërën si “nuse të dikujt”. I kisha shumë afër.
Nuk e mbaj mend cili koncept “nuseje” hyri tek unë i pari. Por kryesori që kujto,j ishte ai i nuses si një grua e re, e veshur me të bardha – fustan e vello – me këpucë me taka, me flokë të bëra, dhe e lyer më shumë se zakonisht. Pak lidhej me martesën vetë. Ishte ai i gruas së stolisur në rrugëtimin për të zënë një vend nderi drejt përmbushjesh si funksion social-ekonomik në familje e shoqëri, dhe funksion natyror-fiziologjik (“të trashëgohen!”)! Për mua, këta dy kryesorët, erdhën vonë. Për shumë kohë e mendoja nusen si të bardhë e të zbukuruar, pa lidhje me funksionalitetin dhe rrënjët e festës. Ato funksione praktikisht me siguri ekzistonin në kokën time, por ishin dytësore ose të tërthorta. Gruaja kish lindur me këtë kod rrugëtimi (gdhendur në tru gati si gjuha vetë) si hapi themelor në jetën e vet: të shkonte në shtëpinë e dytë dhe kryesoren krah një burri. Shkonte kah kjo shtëpi duke qarë, por zbukurohej si asnjëherë tjetër para se të nisej për atje (“u nis nuse”; “u nis e u stolis”), dhe nisjen e saj të gjithë e shihnin si akt përmbushjeje. Familjarët merrnin frymë të qetë. “U dha në shtëpi/familje të mirë”. Motrave më të vogla u hapej rruga. Djemtë e familjes tani mund të martoheshin pa pasur hall sherresh mes kunatash për mungesë dhomash. Ndaj thashë më parë që përdorimet e fjalës nuse, herët, s’i kam parë si kuptime të ndryshme të së njëjtës fjalë, por si fjalë të ndryshme. Aq fort ndriste mes tyre ai i nuse/nusëroj/bëhesh nuse, sa të tjerët bëheshin të padukshëm.
Duhet të isha midis 5 e 7 vjeç kur hallë Midja nisi të praktikonte një traditë interesante: na stoliste me tylra e copa atllasi bërë si vello, e me ndonjë fustan të gjatë të sajuar me rripa e karfica- shpesh thjesht çarçafë të bardhë lidhur me sixhima me ngjyra – na vinte pak të kuq buzësh e na bënte nuse. Hallë e xhajë përdoreshin gjerësisht në vllazni, sido që asnjëri prej tyre nuk ishte hallë apo xhajë i imi në kuptimin e vërtetë të fjalës. Hallë Midja ishte një nga dy hallat e mirënjohura beqare që kishim mes Dërhemsh. Tjetra ishte hallë Minia. E para me emër të plotë Hamide, e dyta, Emine, të dy theksuar mbi zanoren e fundit. Hallë Midja punonte në ambasadën italiane si daktilografiste dhe sekretare; pastaj, në mos gaboj, në një zyrë ministrie. Ndërsa hallë Minia punonte gjergjef në një mënyrë të magjishme, dhe pleqësonte prindët. “Njeli pa martu, e shkreta!”- ishte shprehja. Nuk e di pse nuk ishin martuar. Hallë Midja ndoshta nga puna që kish, që nuk shkonte fort mirë me ambientin patriarkal ku jetonte e atë ku pritej të martohej. Hallë Minia thoshin ishte zevzeke e modhe, dhe e kishte gojën brisk e ishte hazër-xhevap me gra apo burra qofshin. Edhe ky, difekt i madh, për të njëjtat arsye. Të dyja hallat e mëhallës ishin disi më të veçanta se gratë e martuara. Por iniciativa e hallë Mides që na bënte nuse në fundjavat e verës, më ka ngelur në mendje. Banonte në krahun tjetër të havllisë nga shtëpia ime. Më thërriste nga përtej murit: “Lilaaa? A do vish të bohesh nuse? Moza e Shpresa po bohen gati.” Dilja me vrap. Ishte qejf i madh të sajoheshim bashkë me dy mbesat (vajzat e të vëllait) të hallë Mides. Pastaj, halla nxirrte tri karrige të vogla druri (ndoshta punuar nga një tjetër Dërhem marangoz) para portës së hyrjes, që ishte mu mbi trotuarin e Rr. Qemal Stafa. Ne të treja nusëronim mbi tri karriget. Kalimtarët ndalonin na shihnin dhe thoshin fjalë të mira. “Uuuu, sa nuse të bukra paskeni dalë!”. Njerëzit që kalonin aty, ishin kryesisht komshinj a të afërt. Halla vinte çdo 10 minuta e na shihte si ishim. “Të bukrat e dheut ini mo!” I kujtoj mendimet që kisha ato çaste, edhe rëndësinë që i jepja momentit. “Dasma maroi tashi. Kushedi sa ju kon pëlqy njerëzit!”, thoshte halla pas nja një ore. “O halle, a të rrimë edhe një çikë fare?”. “Joooo, se u nrys!”. “O halle, a do na kallëzosh një përrallë para se të iki?”. Hallë Midja ishte shumë dramatike nëpër përralla. Dhe kish një zë oshëtues, por të ëmbël. Aq sa ish e butë dhe babaxhane në jetë, aq bëhej e përbindshme nëpër përralla. Personazhi i saj më i frikshëm ishte Midja e Karakollit. E kish krijuar këtë personazh me emrin e vet dhe e mbushte në mënyra fantastike të tipit horror. Më dilte edhe natën në ëndërr ajo Midja tjetër. Por më shumë se për Miden e Karakollit – gruas horror e keqbërëse, halla na mësonte si të nusëronim. Se ky në fund të fundit ishte akti më domethënës e më i rëndësishëm në jetën tonë prej vajzash që do bëheshin nuse. Hallë Midja, për vete, s’kish më shpresë, por mbesat po i mësonte me rutinën e nusërimit dhe etiketat përkatëse. Ndoshta edhe argëtohej pak me këtë punë, edhe pse i merrte kohë e kujdes.
Logjikisht, asgjë nga sa tregova nuk mund të jetë arsye e kundërshtisë që kam ndaj nusërimit apo nusezimit. Çdo eksperiencë e shkuar që më lidhet me “nusen” si subjekt-objekt i bardhë, nuk është as negative dhe as traumatike. Mamja ime, as ajo nuk u bë nuse, por siç dëfteva, prekej thellësisht nga të qenët nuse, sidomos nga e munguara këngë kolonjare e nusërimit kënduar nga nëna për të bijën që po i ikte nuse, që nganjëherë e këndonte kur pastronte; dhe qante nën zë: “Të dielënë, o që më saba, o t’u bëftë mamaja/ vijnë krushqit dhe do shkosh me ta, o t’u bëftë mamaja/ ata rrugës do bëjnë shaka, o t’u bëftë mamaja/ mos harron edhe qesh me ta, o t’u bëftë mamaja…”
Më kanë gatitur e përgatitur të isha mike besnike e “nuses”. Por diku, më vonë, mora shtrembët dhe braktisa mëhallën. Që ma mban zemrën peng, ama. Dhe, edhe pse raporti im me nusërimin është jomiqësor, nuset më kanë lënë shenjë mbi e nën lëkurë. Dhe s’është e thënë që shenjat të jenë vetëm të nënvetëdijës sime. Besoj se janë edhe pjesë e racionalitetit tim si pjesë e një fenomenologjie tironase.
(c) 2022 Eda Derhemi. Të gjitha të drejtat të rezervuara.