nga Eda Derhemi
(Pjesa e parë)
Ka rreth tetë vjet, verë e dimër, që këmbëngulës avuj, afshe, e ithe i japin vlagë menopauzës duke ma kujtuar çdo ditë, sido që po aq shpesh e harroj që gjendem në këtë erë të vonuar e të stërzgjatur. Thonë që s’duhej të ish më shumë se dy-tre vjet; jo për mua. Mes yshtjeve të saj, i gëzohem mungesës së të përmuajshmeve gjakësore e sfilitjeve të tjera të femrës – të gjitha të dhimbshme, dhe kuptoj që këto janë ditë të mbara për të analizuar si i kam ndërtuar, shkatërruar, rindërtuar e, përgjithësisht, jetuar konceptet që priten më zakonshëm me ato ‘femër’, ‘vajzë’, dhe ‘grua’. Më i vështiri për t’u shpjeguar qëndrueshëm për mua është ai i amësisë. Më ikën vazhdimisht dhe nuk e kap dot që ta përshkruaj, sido që kam dy vajza dhe më ka rritur një mama (dhe një nonë Tirone). Besoj është më kompleksi dhe më i vështiri për t’u jetuar shoqërisht. Kam ndryshuar shumë herë idetë e mia mbi martesën, familjen, seksualitetin, bashkëshortin apo mikun ideal – disi më të thjeshta i kam pasur marrëdhëniet me vajza e gra. Një gjë nuk e kam ndryshuar kurrë: nuk kam dashur kurrë të bëhem nuse. Mezi pres të shtroj darka e të pres miq. Shkoj me qejf në dasma. Por timen s’e kam dashur ta kem. Ndoshta se lidhej me të bërët nuse, një artific e performancë aq e lashtë dhe aq e panatyrshme sot, sa s’e kuptoj si do mund t’i nënshtrohesha seriozisht. Kur kërkoj t’i shkoj në origjinë këtij muhabeti, s’marr përgjigje logjike. Më del përpara një Tiranë krejt e ndryshme nga ajo e sotmja. Me kurora lulesh dhe ngjyra hurmash. Me nuse që i bënin verat e nxehta të Tiranës, oaze ëndërrimesh të vogla.
Dhe më rrahin panusërinë e sotme copa jete të ëmbla e të frikësuara, me nuse me fustane të bardha vere me kinde të mëdha që vareshin si trëndafila erë-rozë Tirane, e me flokët të bëra permanent. Nuse me lot e me turp, që ikin duke qarë nga shtëpia e nënës; ngashëren e reja dhe e ëma; ngashëren turma me familjarë, krushq e kalimtarë, me eglendi të matur tek kryet e rrugicës. Bashkë me to ngashërehej edhe ime më, sa herë qëllonte të gjendeshim në vendin e duhur në momentin e duhur. Pa e njohur hiç nusen. Kokat e sehirxhinjve ngrihen e qafat shtriqen majtas e djathtas që të kapin një copë nga ky film i fundjavës. Kalamajtë vrapojnë qorrazi e përplasen nëpër turmë si miushë në një hambar drithi. Kur dilte nusja nga shtëpitë tiranase për të hyrë në veturën që do ta çonte te shtëpia e burrit (ose e vjehrrës), dëgjohej në rrugë ahengu që shoqëronte vajin femëror ose që shënonte si një shenjë e saktë dirigjenti, çastin kur vaji niste. Një funebritet i gëzueshëm, por vetëm sepse prihej dhe ndiqej nga gëzimi. Segmenti i vajit dhe dertit ishte njëlloj si kur dilte xhenazja. Ndoshta ndaj më pëlqente, se e ndiqja me sigurinë e patundshme që, ata që qanin, thjesht bënin sikur. Askush s’kish vdekur, madje ngjarja pasohej prej urimesh e gostish, që për mua si fëmijë ishin një mrekulli që zgjatej natës nëpër oborre të gjerë me fruta mbi krye e kalldrëm nën këmbë, ku fëmijët hasdiseshin mes të rriturve (u kishte kërcy gjumi) që prisnin radhën të vallëzonin e dridhnin belin me shami në dorë, apo të hidhnin para, e më pas hanin gjithnjë bashkë në tavolina më vete e në tufa të mëdha. I mbaj mend si ëndrra ato gëzime që ndiheshin edhe më fort kur të nesërmen në mëngjes e gjeje veten të sapo-zgjuar në shtratin e zakonshëm, dhe kuptoje se dasma kish mbaruar.
Kush ishte i zonës ku do dilte nusja, grumbullohej tek portat e rrugicave tironase ku herë mes dorëzonjash, trëndafilash e manash të sapopjekur në pranverën e vonë, e herë nën fiq, pjergulla e portokalle ende të gjelbërta në verën e vonë, dilnin nuset e hershme si flutura të bardha të përlotura. Sakaq, mbi krye fluturonin oriz e karamele. Ne vërsuleshim për karamelet. Nëpër flokë na ngelnin kokrra orizi. Ishte gërneta, fizarmonika e dajret që njoftonin daljen e nuses. Nuk e mbaj mend radhën e këngëve që duheshin kënduar kur nusja dilte, dhe atyre kur hynte tek shtëpia e re me mjaltin e vjehrrës. Por e di që ishin këngë specifike e të pandërrueshme. Njëra ishte “O nusja re, moj nusja re/ o të ’shkojn’ lotët rrëke-rrëke/o dil e mshija dhondërr-eee/o’unë ia mshij po s’kom me çer…”. Pastaj është ajo tjetra që ka një fjalë të padeshifrueshme mu në krye: “O ç’osht ky mushullim i modh, ooo, u shyqyr/ mushullimi nonës veteee, u shyqyr” (apo “i babës vete??”). Im atë më thotë që kështu ishte fjala, dhe donte të thoshte ‘gëzim’. Por nuk e njeh jashtë kontekstit të këngës. E kërkoj ku mundem nëpër fjalorë të shqipes e orientalizmash. Në shumë forma të imagjinueshme. Asnjë shenjë për be! E kërkoj në Internet nën emrin e një këngëtareje nga raca ime, Hajrie Derhemit. Ne kalamajtë e thërrisnim Rike, se ashtu ia thoshin në shtëpinë e vet. Ishte shumë më e madhe se ne, por e njihnim se këndonte mbarë e për lezet: pa ekzagjerime, me fonetikë, melodi, dhe vokalizma autentike. Kënga nën emrin e saj, në Internet, shfaqet si “Ç’osht ky myshedhim i modh”. Na mbiu një fjalë e re. E kërkoj rishtaz. Asgjë! Tironasit e vjetër i kanë bërë gjithnjë lëmsh tingujt ‘dh’ dhe ‘ll’. Madje edhe shkruajnë “më mori modhi” ose “bleva nji kile modhë Korçe”. E kërkoj fjalën edhe në librin e Vasil Toles “Trashëgimia shpirtërore e Tiranës në muzikë” (Mediaprint. 2020). Aty shfaqet si “ngushullim” (f. 240). Nuk besoj të jetë prej fjalës ‘ngushëllim’; ose e paska ndryshuar kuptimin krejt, dhe unë s’e kam dëgjuar të përdorej në të vjetrin. Në Internet gjej këngën kënduar nga një këngëtar që nuk e njoh, me mbiemrin Yzeiraj. Ai e këndon në një formë që më duket qartësisht si një kompromis për të mos thënë diçka pa kuptim: “Ç’osht ky shen e gzim i modh-ooo, u shyqyr! Nona ime e përdorte shpesh fjalën ‘shen’, si emër kryesisht, por edhe si folje (“U shen sa e pa”). Heq dorë nga gjetja e ‘mushullimit/ myshedhimit/ ngushullimit’. Ndoshta do pyes L. Sh. Ajo ka një teori për çdo fjalë tironase, dhe “ta rrëkllen” teorinë gjith shen, sikur po ringjall gjyshen e vet, moma Fetin. Dua s’dua, koka më ushton mushullueshëm nga jarnanatë e Tironës së shkuar jofilozofike. Asnjë kong tjetër s’më pëlqente si “Ulu molo, ulu molo të dali hoonaaa/ moli ulet, moli ulet po hona s’duul-eee”. Ka një notë pro-grua në këtë këngë që më gëzon e më jep shpresë… anës Elbës… Nuk e di çfarë më prekte tjetër tek kjo këngë. Imazhi filmik minimalist? Peizazhi i thjeshtë: Nota me vijën e errët e të lakuar të molit ku zhvillohet një histori dashurie, e përmbajtur dhe poetike. Ishte Moli Dajtit ndoshta, në një natë pa hënë. Ajo natë është e qetë, por e ngarkuar me elektricitet të padukshëm që e drithëron fëmijën. Jo vetëm fëmijën. Ndoshta më magjepste hona vetë; se nona ime prej mjalti, e këqyrte shpesh, numëronte netët dhe orët me të, parashihte motin, fliste shpesh për bukurinë e honës, si bukuria më e lakmueshme për njeriun, si hijeshia vetë; aspak vrastare si ajo e dillit.
Një dashamir që s’le gjë pa ditur (e, kur s’e di, pa e zhbiriluar në shtegun e saktë), më dërgon habere të mira për ‘mushullim-in’. I ka rënë pikës! Ai më kujton fjalën ‘mbushullim’, që unë në fakt nuk e njihja. Fjalori i shqipes së sotme (Akademia e Skencave. Toena. 2002) e shpjegon të prejardhur nga folja ‘mbushulloj’ – mbush plot e përplot; “e mbushulloi shtëpinë”. Ka shumë të ngjarë që kuptimi të ketë evoluar në “e begatoi shtëpinë” dhe “e gëzoi shtëpinë”. Ndërkaq nuk di në cilat zona përdoret. Por një mendje e mirë më thotë se enigma është zgjidhur.
(vazhdon)
(c) 2022 Eda Derhemi. Të gjitha të drejtat të rezervuara.