Megafoni, ose dyshja mikrofon-altoparlant, nuk mungojnë tashmë kurrë në protestat “serioze”; si vegla që amplifikojnë zërin dhe e bëjnë të udhëtojë më larg dhe, për pasojë, të arrijë më shumë veshë. Protestat janë, nga vetë natyra e tyre, kolektive, por kur futen teknologji të tilla në lojë, kolektiv mbetet vetëm njëri skaj i komunikimit, dëgjimi, teksa fiton individualitet folësi, duke u veçuar nga kolektivi. Prej folësve pritet të shprehin, në mënyra të ndryshme, arsyen a motivin e protestës, mbase edhe synimet e saj; paçka se protestuesit vetë nuk kanë shumë nevojë që dikush t’ua artikulojë këto me volum të lartë – meqë e kanë të qartë pse kanë dalë të protestojnë. Çfarë edhe u jep “fjalimeve” të amplifikuara atributet e ritualit – aq sa të duket sikur njerëzit kanë dalë në protestë për të dëgjuar çfarë do t’u thotë ky apo ai. Këtu ka diçka që nuk shkon.
Lexoja para pak ditësh një status në FB të av. Dorian Matlisë, me titullin Pse dështojnë revoltat, ku autori, duke iu referuar edhe një mikes së vet Juela Sulka, arsyetonte se revoltat “i dhjet mikrofoni”, meqë motivet e atyre që kërkojnë të flasin zakonisht nuk përkojnë me motivet e revoltës vetë. Ashtu revolta “shuhet”, sepse mikrofoni “i shpërqendron njerëzit e revoltuar dhe njëkohësisht shërben si valvula e shkarkimit të presionit”; me fjalë të tjera, aksioni simbolik i të folurit në mikrofon shërben si surrogato e aksionit të revoltës; dhe vetë artikulimi “diskursiv” i revoltës ia mpin tehun kësaj të fundit dhe ia ul kapacitetin për të frikësuar pushtetin.
Ky shtjellim më bëri të mendoj për raportet mes amplifikimit të zërit dhe veprimit politik; gjithë duke pasur parasysh se mikrofoni nuk është veçse një zgjatim i nevojshëm i altoparlantit; dhe kur këta kombinohen bashkë, përftojnë një megafon, i cili si vegël simbolizon nga njëra anë fuqinë e individit që flet dhe nga ana tjetër turmën dëgjuese, që krijohet vetvetiu. Si mediume, altoparlantin dhe megafonin i kanë lidhur shpesh me totalitarizmin – duke u nisur nga raporti një-kalimsh që vendoset mes palëve komunikuese dhe nga fakti banal që këtyre mjeteve nuk mund t’u përgjigjesh, madje edhe po ta rrëmbesh ti vetë një megafon a mikrofon; por edhe nuk mund t’i shmangesh zërit prej tyre, përveçse duke u larguar nga hapësira publike. Në fakt, altoparlanti është mjeti ideal për të komunikuar me turmën nëpërmjet fjalës – sepse përfton vetvetiu një masë dëgjuesish.
Ditët tona, kur protestat përcillen edhe në TV, personi që flet në mikrofon del edhe si protagonist në ekran, si ai që i flet popullit, ergo, si lider i revoltës; tek ai fokusohen dritat dhe kamerat, në një kohë që masa e dëgjuesve mbetet në hije ose në errësirë. Krahasuar me zërin e amplifikuar, pankartat dhe parullat e shkruara që mbajnë në duar protestuesit nuk janë mjaftueshëm të fuqishme, nuk “dëgjohen”; dhe jo vetëm ngaqë janë detyrimisht të shkurtra, lakonike, aforistike. Më tej akoma, kur dikush merr mikrofonin që t’u flasë njerëzve në protestë, edhe toni i tij, melodia e të folurit, ritmi, pikësimi nga duartrokitjet dhe ovacionet, dhe karakteristika të tjera të ngjashme krijojnë një kontekst unik, i cili vende-vende merr tiparet e një koncerti. Nga kjo pikëpamje, turmës mund t’i flasësh edhe në një gjuhë të huaj, dhe fjalimi yt i amplifikuar sërish disi do të shërbejë.
Le të themi se, ngjashëm me atë që ndodh gjatë një koncerti, mikrofoni dhe altoparlanti e bëjnë protestën jokalimtare, duke e devijuar energjinë e njerëzve që kanë dalë të protestojnë në energji të pjesëmarrjes në një ritual.
Kjo ndodh edhe ngaqë amplifikimi i zërit përfton edhe ai një lloj dhune, paçka se të drejtuar jo ndaj objektit të protestës, por ndaj protestuesve vetë: zhurmën. Një protestë nuk është e thënë të jetë patjetër e zhurmshme – ndonjëherë heshtja është edhe më e frikshme. Çfarë arrin me siguri zhurma, është që ta ambalazhojë protestën në një konfeksion të vetëmjaftueshëm. Madje kur është tejet e fortë, ajo nuk i lë njerëzit të komunikojnë mes tyre, duke ua okupuar tërësisht hapësirën midis.
Rolit të mikrofonit në tubime publike i ka kushtuar vëmendje filozofi Ivan Illich, i cili më se një herë pat shpjeguar se “refuzonte që të shndërrohej në altoparlant” sikurse refuzonte që t’u drejtohej njerëzve që “nuk i arrinte dot zëri i tij”, por edhe që t’u përgjigjej – gjatë takimeve dhe bisedave – atyre që viheshin në disavantazh akustik, për shkak se ai si folës kryesor kish në dorë mikrofonin.
“Unë besoj se të folurit krijon një vend (place). Dhe vendi është diçka e çmuar që, në masë të madhe, është asgjësuar nga hapësira homogjene e përftuar nga lokomocioni i shpejtë, planëzimi i standardizuar, ekranet dhe altoparlantët. Këto teknika të fuqishme e zhvendosin zërin dhe e shpërbëjnë të folurit në mesazh, në valë tingullore të koduara, që i përshtaten hapësirës universale. Altoparlantët mund ta bëjnë një zë të gjithëpranishëm, në një hapësirë fizike të çdo përmase. Por vetëm zëri i gjallë (viva vox) ka fuqinë për të krijuar atë guaskë, brenda së cilës folësi dhe dëgjuesit janë të pranishëm në takimin e tyre.”
Illich-i rrëfen, në një bisedë të vetën, se u pat lindur në Vjenë, por kur ende foshnjë njëmuajshe, familja u zhvendos në ishullin Brac, në Dalmaci në shtëpinë e të gjyshit.
“Kur linda unë,” thotë ai “pjesa më e madhe e mjedisit ishte in the commons: njerëzit jetonin në shtëpitë që i kishin ndërtuar vetë, lëviznin në rrugë që i kishin shkelur edhe kafshët e tyre; e siguronin ujin vetë; dhe u mjaftonte zëri, kur dëshironin të flisnin.”
“Por me të njëjtën anije kur arrita unë në Brac në vitin 1926,” vazhdon Illich-i, “ia mbërriti në ishull edhe altoparlanti i parë. Në atë kohë pak nga banorët e dinin se ç’ishte. Deri atëherë, të gjithë burrat dhe gratë kishin folur mes tyre me zëra njëlloj të fuqishme. Por tash e tutje kjo do të ndryshonte. Tash e tutje aksesi te mikrofoni do të përcaktonte se kujt do t’i zmadhohej zëri.”
“Heshtja pushoi së qeni pjesë e the commons; dhe u shndërrua në një resurs, për të cilin altoparlantët do të luftonin mes tyre. Dhe vetë gjuha u shndërrua nga një commons lokale, në një resurs kombëtar të komunikimit. Njëlloj sikurse pronësimi i commons nga të fortët e rriti prodhimtarinë kombëtare duke ia mohuar fshatarit individual të drejtën për të mbajtur ca dhen, ashtu edhe imponimi i altoparlantit e shkatërroi atë heshtje që, deri atëherë, ia kish dhënë çdo burri dhe gruaje barazinë e zërit. Nëse nuk e përdorje dot altoparlantin, ta kishin mbyllur gojën.”
Përsiatjet e Illich-it duhen kuptuar në kontekstin e një dallimi të rëndësishëm, që ai bën, midis mjedisit si commons dhe mjedisit si burim (resurs, angl. resource). Gjithnjë sipas këtij filozofi, njerëzit kanë quajtur commons ato pjesë të mjedisit për të cilat ligji zakonor impononte forma të caktuara të respektit nga komuniteti dhe që shtriheshin përtej pragut të shtëpisë së tyre dhe përtej zotërimeve të tyre, por që ishin të autorizuar të përdornin jo për të prodhuar mallra, por për të siguruar jetesën (subsistence) e vatrave të tyre familjare. Ligji zakonor që njerëzonte mjedisin duke përcaktuar the commons ka qenë, si rregull, i pashkruar. Shembulli që sjell Illich-i:
Një lis mund të jetë in the commons. Hija e tij, në verë, është për bariun dhe grigjën e tij; lendet e tij janë për derrat e fshatarëve që jetojnë aty afër; degët e tij të thata shërbejnë si dru zjarri… dhe pasdite vonë atje mund të mblidhet fshati.
The commons në shqipe mund ta sjellim edhe si “pasuria e përbashkët” – dhe, në qytet, ia vlen të diskutohet raporti mes the commons dhe “hapësirës publike”, madje edhe nga pikëpamja thjesht juridike. Por, në këtë shkrim, në intereson veçanërisht ideja se edhe heshtja mund të jetë pjesë e the commons, sa kohë që, sërish sipas Illich-it, heshtja “është e domosdoshme për përftimin e personit.” Përkundrazi, teknologji të medias, si ato të amplifikimit të zërit, e shfrytëzojnë hapësirën akustike të qytetit si burim (resource); dhe ashtu vihen në shërbim të agjencive të pushtetit. Një koncert i super-amplifikuar në sheshin “Skënderbej” dhunon the commons të dhjetëra mijëra qytetarëve të Tiranës, të cilët, edhe pse nuk kanë detyrimisht ndonjë interes në atë event, mbeten të pambrojtur ndaj agresionit prej altoparlantëve. Në një miting politik, mikrofoni – në bashkëpunim me altoparlantin – shërben si skeptër i pushtetit. Në një protestë, teknologjia e riprodhimit të amplifikuar të zërit, e kap protestën peng dhe e shndërron masën e pjesëmarrësve në audiencë për atë që merr fjalën; duke e kthyer kolektivitetin e protestuesve në ushtri që ekziston në atë masë që detyrohet të dëgjojë zërin e prijësit.
Në gjurmët e Illich-it, protestën e vetvetishme të qytetarëve do ta quaja si manifestim të the commons në politikë, sa kohë dhe në atë masë që ajo nuk është kapur nga politika e amplifikuar e mikrofonit. Me arsye, njerëzit që dalin në rrugë për të protestuar, nuk e bëjnë për të dëgjuar fjalimin e radhës; është vetë prania e tyre fizike, në hapësirën publike, që përçon mesazhin e synuar. Kjo do të thotë edhe se forma më e natyrshme, e një proteste spontane, është heshtja; e cila vendos hierarkinë mes atyre që kanë dalë në protestë dhe atyre që nuk janë atje, jo hierarkinë e mitingut politik, midis atyre që flasin dhe atyre që dëgjojnë.
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Bibliografi esenciale:
Ivan Illich, “The Eloquence of Silence”, në Celebration of Awareness, A Call for Institutional Reform, Marion Boyars London, 1971.
Ivan Illich, Silence is a Commons.
Ivan Illich, The Loudspeaker on the Tower. Këtu Illich-i diskuton edhe praninë publike të kambanave në qytet dhe amplifikimin mekanik të ezanit.