Me ndërhyrjen e vet dje, Elidor Mëhilli hapi një shteg të ri – për mua shumë produktiv – në debatin rreth një “fenomenologjie” të izolimit nën diktaturë, gjithë duke më kujtuar se izolimi i të huajit vizitor në Shqipërinë e atyre viteve nuk ishte thjesht efekt i ksenofobisë dhe as i paranojës së regjimit.
Në shqipen bisedore, të huajit i thonë edhe “i jashtëm”; një mbiemër që haptazi shënjon sipas aksit brenda-jashtë, topologjikisht, duke iu referuar hapësirës – reale a të imagjinuar – të komunitetit. I jashtmi është ai që vjen nga jashtë, që nuk është yni, çfarë edhe shpjegon dallimet në sjellje, në veshje, në gjeste dhe në gjuhë.
Por ky koncept, i të qenit i jashtëm, i kapërcen kufijtë e dallimeve etnike ose të shtetësisë dhe varet, në analizë të fundit, nga perceptimi i komunitetit dhe nga kriteret komunitare që përcaktojnë kush është yni dhe kush vjen nga jashtë ose i përket hapësirës përtej.
Në këtë rast, një status të ngjashëm me të huajin (foreigner), të cilit qytetarët i shmangen, sepse nuk duan t’i hapin punë vetes me Sigurimin, ka edhe i përjashtuari nga komuniteti, për arsye politike dhe ideologjike; një kategori ku do të hyjnë të deklasuarit, ish të dënuarit, familjarët e “armiqve” dhe të gjithë ata të tjerë të cilëve regjimi u kundërvihej.
Më kujtohet një ditë dimri e fillimviteve 1980, kur ndesha në rrugë me të birin e një eksponenti të lartë të regjimit, por që sapo ishte shpallur armik; dhe atë, të birin, po bëheshin gati ta dërgonin në internim. Shumë nga ata që deri dje e kërkonin me sy, për ta përshëndetur, tani kthenin kokën mënjanë – për t’iu shmangur.
Brenda natës, ai person ishte bërë i padukshëm. Dhe ai vetë e kuptonte këtë mirë dhe nuk bënte asnjë përpjekje për t’u folur të njohurve.
Në Athinën e lashtë, njihej praktika politike (dhe legale) e ostracizmit: një qytetar dëbohej nga qyteti për disa vjet. Se kush do të dëbohej, këtë e vendosnin qytetarët me votë. I dënuari me ostracizëm fizikisht nxirrej jashtë komunitetit qytetar, duke u bërë i jashtëm.
Kjo praktikë e ostracizmit është e ngjashme me internimin; meqë në parim internimi është një lloj dëbimi, pa çka se regjimet totalitare e transferuan pastaj në një lloj ndëshkimi të ngjashëm me burgun.
Si ostracizmi, ashtu edhe dëbimi dhe internimi, themelohen mbi idenë se kalimi i detyruar nga brenda në jashtë një hapësire sociale pak a shumë të mbyllur shënjon një humbje statusi dhe mund të përdoret si ndëshkim për shkelje, faje dhe krime të ndryshme.
Çfarë do të thotë se hapësira jashtë është e konotuar negativisht në raport me hapësirën brenda.
Të dëbuarit nga Tirana, ose ata që kishin vuajtur dënimin me burg dhe pastaj ktheheshin, ose të tjerë që i kishin familjarët të dënuar, ishin gjithnjë të dënuar me hije; orientimi i përgjithshëm ishte që ndaj tyre duhej mbajtur qëndrim, duke filluar nga kontakti i drejtpërdrejtë.
Një komunist, të cilit dikur i ishte dënuar një i afërm si kulak, ose për ndonjë arsye tjetër politike, duhej ta specifikonte – në “karakteristikë” – se nuk kish më kontakt me të.
Pa folur për rastet e njohura kur gratë ndanin burrat, dhe anasjelltas, pasi njëra palë rrëzohej nga fiku politik.
Regjimi ndërhyri në këto marrëdhënie sociale me dorë të rëndë, duke i detyruar shumë familje t’i rivizatojnë kufijtë midis “brenda” dhe “jashtë” edhe në vetvete.
Në të gjitha këto herë, shkëputja e vullnetshme e lidhjeve, e kontakteve, e marrëdhënieve ishte një formë përjashtimi në kuptimin etimologjik të fjalës; dhe individi problematik, madje pa u dënuar ende, e shihte veten jashtë komunitetit.
Të përshëndesje në rrugë një person të tillë, që ishte damkosur tashmë politikisht, ndonjëherë përjetohej edhe si sfidë ndaj diktaturës.
(“Pashë në rrugë filanin, dhe e përshëndeta! Paska dalë nga burgu. Mirë bëre që e përshëndete… Ai e ka vuajtur dënimin tashmë.”)
Romani i njohur i China Miéville, The City and The City, të cilin e kanë bërë edhe film, e ilustron me elokuencë këtë lloj izolimi nëpërmjet padukshmërisë.
Ngjarjet në roman ndodhin në një qytet që është dy qytete njëkohësisht; por qytetarëve të secilit u kërkohet që ta çshohin tjetrin (qytetarin e qytetit tjetër) dhe më në fund mësohen që të mos e shohin vërtet.
Teksa po e lexoja atë roman, mendoja nëse edhe Tirana e viteve totalitare e kish një mbivendosje të tillë, ku secila nga dy pjesët të ish mësuar të mos e shquante tjetrën.
Ostracizmi komunitar, ose izolimi i elementit “të padëshiruar” në komunitet, e realizonte këtë lloj padukshmërie – sa kohë që ti mësoheshe që dikujt në fillim të mos i flisje në rrugë, dhe pastaj të mos e dalloje më, duke e shndërruar në të padukshëm.
Regjimi punonte fort, për t’u ngulitur qytetarëve të vet refleksin pervers për të menduar se ata që gabonin politikisht dhe shpalleshin armiq, vetvetiu nuk i përkisnin më komunitetit. Ashtu edhe ndodhte që pastaj një fqinjit tënd mund t’i sillnin kamionin te dera, për ta internuar; dhe ti të mos e vije re këtë, sepse fatkeqi ishte zhvendosur tashmë përtej horizontit tënd komunitar.
Ishte me rëndësi, për pushtetin, që ti qytetari nga njëra anë të jetoje me idenë e luftës së klasave si realitet të përditshëm dhe gjithëpërfshirës, por nga ana tjetër të mos e perceptoje më “armikun” si njeriun që mund të të kalonte përbri në rrugë ose mund të ish ulur ngjitur me ty në kinema.
Kam qenë në klasë të tetë, kur një shoqes sime të klasës i internuan të atin, dramaturg i njohur, por tashmë i treguar me gisht si i grupit Paçrami-Lubonja. Edhe pse ende i mitur, e mbaj mend një lloj acari, një lloj ftohtësire që filloi ta rrethonte atë vajzën. Të thoje se po ia hiqnin oksigjenin pak nga pak.
Më pas, do të kem qenë në vit të dytë gjimnaz, kur një vajze tjetër, në një klasë paralele, i arrestuan edhe asaj të atin, historian. Kish qenë vajzë shumë e hedhur, zëri dhe të qeshurat e saj gjithnjë kumbonin në korridoret e Samiut. Pastaj diçka u thye. Shoqet dhe shokët e saj nuk e braktisën, madje filluan të solidarizohen haptazi me të, në sfidë me pushtetin – i tillë ishte Sami Frashëri – por ajo vetë filloi t’i humbte ngjyrat, derisa u bë e padukshme.
Një lloj vetizolimi, mbase edhe efekt i krenarisë. Një mik i vjetër i familjes sonë, i angazhuar me lëvizjen në Tiranë, më pas “foli” dhe u dënua me burg; si e vuajti dënimin, u shfaq një ditë si cigareshitës, te rruga fare pranë shtëpisë sonë. Unë madje e mbaja mend kur na vinte për vizitë, para se të dënohej; por tani rrethanat kishin ndryshuar. Dhe ky, kur ndeshej tani në rrugë me prindët e mi, nuk u fliste. Mbase edhe ishte mësuar t’i çshihte. Nuk donte. Tirana totalitare e kish nxjerrë përjashta, por edhe ai e kish nxjerrë përjashta Tiranën totalitare. Izolimi ishte i ndërsjelltë, po aq i ndërsjelltë sa edhe ostracizmi. Kalonte me biçikletë dhe një zot e dinte se ç’shquante përmes syzeve me xhama të trashë… edhe pse me siguri jo njeriun e ri socialist.
I gjithë ky sistem rregullash absurde brenda komunitetit, porosish se kujt i duhej folur dhe kujt jo, me kë mund të pije kafe dhe me kë jo, kush nga fisi duhej ftuar në dasmë dhe kush jo; i cili përcaktonte kufirin midis brenda dhe jashtë hapësirës sociale të individit në komunitet, ishte edhe reflektim i vullnetit totalitar për t’i riformuluar rregullat e bashkëjetesës, ose manifestim i regjimit në super-egon qytetare. Të dije se kush duhej izoluar dhe si, kush ishte i dukshëm dhe kush i padukshëm dhe sidomos kush ishte bërë i padukshëm, ishte pjesë e kompetencës sociale nën totalitarizëm.
© 2021, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Imazhi në kopertinë: foto hibride e Covent Garden, Londër, në vitet 1930 dhe 2014. Burimi këtu.