Dekadën e fëmijërisë sime në vitet 1960 e përfytyroj edhe në trajtat e një provëze prej qelqi ku përziheshin dhe kombinoheshin së bashku dhe pastaj piqeshin në flakë lloj-lloj teorish dhe praktikash të sëmundjeve dhe të mjekimit, ca të lashta dhe të pakohë, ca hipermoderne, ca të trashëguara gojazi, ca të mësuara në shkollë.
Ishte stërgjyshja ime, që i përkiste shekullit XIX, dhe që mua, kur sëmuresha, më mjekonte duke më fërkuar me vaj ulliri dhe, sidomos duke më yshtur. Kapte me mashë një thëngjill pak të fjetur nga soba dhe e hidhte për ta shuar në një gotë të trashë qelqi, të mbushur përgjysmë me ujë; pastaj më spërkaste me atë ujë nga koka te këmbët, nën breshërinë e kritikave racionaliste.
Ishin dy vajzat e saj, gjyshja ime dhe e motra e pamartuar, që i përkisnin brezit të munduar, të dhjetuar dhe të lemerisur nga tuberkulozi – gjyshja ime e kaloi gjithë jetën duke u radiografuar në mushkëri; por këto vinin edhe nga një shtresë qytetare e emancipuar, që përfitoi nga hapja e Shqipërisë në vitet 1930, për të thithur dije nga Perëndimi.
Motra e gjyshes sime, që kish ndjekur një shkollë amerikane në Tiranë para se të shkonte për studime në Firence, barte edhe një kulturë mjekësore të bazuar në higjienën, të cilën edhe e propagandonte me zell: ajër i pastër, ujë dhe sapun, pak gjimnastikë, jod në breg të detit sipas mundësive, dhe një purgativ (“kripën”) çdo fund jave për të pastruar organizmin nga helmet.
Ky ishte edhe brezi i llixhave, një fjalë që më është dashur shumë kohë ta rrok në kuptimin e saj kulturor.
Të tria këto motra, sikurse shumica e shqiptarëve aso kohe, i shpjegonin sëmundjet banale – si të ftohtët, bronkitet, gripin – me teorinë e poreve; sipas së cilës të ftohtit futej në trup nëpërmjet poreve të hapura të lëkurës.
Teoria kërkonte që të visheshe trashë përjashta në dimër dhe sidomos të ruheshe e të mos dilje nga shtëpia menjëherë pas banjës, ose me kokë të lagur, kur “poret” ishin maksimalisht të hapura. I porsadali nga banja ishte po aq i brishtë sa kërthiu i porsalindur.
Kujdes i madh duhej bërë ndaj “korrenteve” të ajrit që vinin nga një derë a dritare e hapur; sidomos kur të këto të rrihnin kurrizin, ose pjesë të tjera të zbuluara të trupit.
“Ajri i ftohtë mund të hyjë në trup nëpërmjet poreve, njëlloj siç hyn ajri i ftohtë në një shtëpi me dritare të hapura.”
E thënë kështu, kjo tingëllon si një këshillë mes këshillave nga libri i urtësisë mjekësore në vitet e fëmijërisë sime; diçka që kushdo në Shqipëri do të ma kish thënë.
Në të vërtetë, e kam nxjerrë nga një libër që ilustron parimet e mjekësisë tradicionale kineze (“Hot and Cold Diseases,” nga Richard Gary Heft).
Në çdo rast, kultura mjekësore qytetare, në Shqipërinë e asaj kohe dhe sot e kësaj dite, nuk rridhte gjë prej mjekësisë tradicionale kineze; por pasqyronte më tepër të kuptuarin intuitiv të shëndetit dhe të sëmundjes.[1]
Rrënjët ky botëvështrim i kishte në teoritë e lashta të Hipokratit dhe të Galenit të katër humoreve dhe të katër “kualiteteve” elementare të shëndetit: nxehtë, ftohtë, lagur, thatë, të cilat lidhen me Katër Elementet: Zjarri, Ajri, Dheu dhe Uji.
Për këtë arsye, edhe lagia ose kontakti me ujin kishin pjesën e vet të fajit kur dikush sëmurej: ose do të ish lagur në shi, ose do t’i kishin futur ujë këpucët, e kështu me radhë.
Thuhej: je ftohur, ke marrë të ftohtë, ke të ftohtë në mushkëri, të janë ftohur zorrët, të ka ftohur era kurrizin (shpatullat). Ose edhe e kundërta, sipas një zhvillimi kuptimor metonimik: pleviti, emri popullor i pleuritit ose mahisjes së cipës mbështjellëse të mushkërive (pleurës), merrte kuptimin “i ftohtë i madh” dhe shënjonte temperaturën e ulët të mjedisit, ashtu siç përjetohej nga subjekti (“është pleviti përjashta”); që këtej edhe folja plevitosem, “kam shumë ftohtë”, p.sh. “ndize atë të shkretë sobë se u plevitosëm.”
Këtij organizimi elementar të mjedisit fizik i shtoheshin edhe dy përmasa të tjera: lart/poshtë, dhe jashtë/brenda; sikurse edhe një aksiologji specifike e pisllëkut, i cili buronte në analizë të fundit prej dheut dhe jashtëqitjes, gjendej poshtë dhe vinte nga jashtë brenda, njëlloj si ajri i ftohtë dhe të këqija të tjera të ngjashme.
Të sëmurët duheshin mbajtur rigorozisht ngrohtë; para-së-gjithash ngrohtë; të-mbuluar-deri-në-fyt-me-shtatë-batanije leshi-dhe-me-sobën-të-ndezur-në-dhomë ngrohtë. Synimi i çdo mjekimi të mundshëm ishte djersitja, që këtej edhe përdorimi agresiv i antipiretikëve, që nga aspirina te gjithfarë preparatesh të tjera.
Djersa shihej si lagështia e keqe që duhej nxjerrë nga trupi, për ta lënë këtë të thatë; sikurse ishte uji bartësi i të ftohtit, që kish shkaktuar të ftohtit.[2]
Jo më kot thuhej, në atë kohë, se shumë sëmundje kishin diçka të bënin me ujin: gjuri mund të mblidhte ujë, por edhe mushkëritë, madje edhe koka.
Kur dikush sëmurej seriozisht, kujdes duhej bërë edhe për ajrimin e dhomës; për të larguar që andej miazmën, ajrin e keq ose “ajrin e natës.”
Për të njëjtën arsye, thuhej edhe se “ku hyn dielli nuk hyn mjeku”: drita dhe ajri i pastër nga lart sillnin vetvetiu shëndet; errësira gatuante kalbëzim dhe vuajtje poshtë.
Këtij regjimi dhe disiplinimi “fiziologjik” i kundërviheshin teoritë mjekësore të shekullit XX, të sjella në familjen time prej tim eti, mjek i diplomuar dhe pozitivist i bindur.
Im atë e luftonte sëmundjen me antibiotikë – të cilët vinin herë si injeksione, herë si pluhura, herë si “kokrra” a hapje. Fjala penicilinë, aso kohe, ende nuk e kish humbur aurën magjike.
Kësisoj, me mua praktikoheshin njëkohësisht tre lloje mjekësish: besëtytnia dhe rituali i stërgjyshes; mjekësia e humoreve dhe e poreve, e dritës dhe e errësirës, e kompresave dhe çajrave, e ajrit dhe e ujit; dhe mjekësia e antibiotikëve (që për sëmundjet e të ftohurit ishte po aq magjike sa të tjerat, në atë masë që këto shkaktohen prej viruseve).
Fëmijëria ime nuk ish aq e mbrojtur, sa ç’mund të më duket mua sot; në fakt, mes moshatarëve të mi, mbaj mend çalamanë prej poliomielitit, rakitikë me ballin të kërcyer si çekiç, të tjerë me buzë lepuri, fëmijë me kurrizin të dalë a me gjoksin të shtrembëruar si të pulës, fëmijë me mish në hundë, fëmijë që u merrej goja a me defekte shqiptimi, fëmijë me sy të shtrembër, fëmijë “me vrimë më zemër”, fëmijë me njërin krah të tharë, fëmijë me bark të fryrë…
Unë mund t’i shihja madje t’i njihja vërtet të gjithë këta, por prindërit e mi i vuanin si ankth, sikurse i vuanin edhe prindërit e tyre si fatkeqësi dhe dhimbje dhe trashëgim nga një epokë ku jeta paguhej më lirë.
Në të njëjtën kohë, integrimi social i brezit tim, në vitet 1960, parakuptonte vaksinat: që nga ajo kundër lisë, tek të tjera kundër fruthit dhe tuberkulozit dhe sëmundjeve të tjera ngjitëse.
Vaksinat aso kohe ishin mënyra si na mjekonte shteti; çfarë dukej qartë edhe tek rituali i aplikimit të tyre kolektiv, në shkollë a në lagje; kafshime dinake gjarpri që shndërroheshin pastaj në tatuazhe minimale jo vetëm për të mbajtur larg të keqen, por edhe për të lajmëruar përkatësinë tonë tek të shëndetshmit.
Kur kam qenë në fillore, e ndoshta edhe pak më vonë, mbaj mend që kish ende ca prej nesh që, pasi u dilte pozitive prova Mantoux, mjekoheshin nikotibinë në shkollë (term i cili atëbotë përdorej në shumës: nikotibina), për të luftuar një ekspozim potencialisht fatal ndaj bacilit të Koch-ut.
Tuberkulozi vetë ishte luftuar madje çrrënjosur me sukses në Shqipëri; por hijet e tij, gjurmët e plagëve, kujtimi i ngjethshëm i kollitjes me gjak dhe kavernave dhe pneumotorakseve, shoqëruar nga tmerri i frymës që mungonte, ende silleshin rrotull në mendjet e mjekëve dhe të publikut.[3]
Në ato vite qëllonte të shihje, në trotuar, pllaka të shënjuar me kryq të kuq dhe me mbishkrimin “Mos pështyni përtokë.” Porosia sot mund të dëgjohet si thjesht higjienike madje padronizuese, por në të vërtetë lidhej edhe ajo me mbrojtjen ndaj tuberkulozit.
Edhe pse tashmë i armatosur me fjalën e fundit të farmakologjisë sovjetike, im atë mjek gjithnjë besonte tek teoria e djersitjes: të ftohtit do të kurohej para së gjithash duke e nxehur viktimën, ose duke e futur në furrë.
E rëndësishme për të, si mjek dhe si prind, ishte edhe që unë i ftohuri rishtas të mos e lija pa identifikuar shkakun e kësaj katastrofe të re: “Përpiqu ta gjesh ku je ftohur!” Ashtu pësimi do të shndërrohej në mësim dhe sëmundja nuk do të shkonte kot, ose pa luajtur edhe ajo një rol pedagogjik. Sipas kësaj metode terapeutike, i sëmuri gjithnjë duhet të ndihej pak me faj për çfarë i kish ndodhur – në mënyrë që të shmangte rrethana të ngjashme në të ardhmen.
Sikur të mundja, do të kisha vizatuar për të një hartë të Tiranës, me të gjitha vendet ku mund ta kisha marrë të ftohtin: një fushë futbolli, një park ku isha ulur përdhe, një sallë me dritaren të hapur pas shpinës, një akullore a pije e ftohtë a çezmë ku kisha futur kokën, një pellg ku më ishin lagur këpucët, pastaj çorapet dhe më në fund këmbët; ose një stol i qullur stadiumi, ku më ishin lagur pantallonat.
Rituali suprem, kundër kësaj të keqeje kaq sfilitëse për fëmijët, prindërit dhe krejt demografinë socialiste, ishte tonsilektomia, ose heqja e bajameve, si sakrificë simbolike për ta mbajtur të ftohtit larg a një lloj syneti i organeve të frymëmarrjes, që do të siguronte tash e tutje shëndetin.
Kish edhe një fillesë të fundit, që e përmbyllte historinë mjekësore të fëmijërisë sime: multivitaminat, që dërgonte im gjysh “nga Amerika” – dhe që vinin në shishe të bukura dhe kompakte, plot kapsula ngjyrë thane të pjekur.
Multivitaminat ishin edhe ato barna, ama që duheshin marrë jo kur ishe sëmurë, por kur ishe i shëndetshëm dhe faqekuq. Për mua atëherë mjaftonte të dija që “bënin mirë”, sepse “forconin.”
Ishin gjithsesi kohë heroike – kur brezit tim, me sytë gjithë sklepa, i duhej të përballonte urtësinë, fanatizmin dhe kokëfortësinë e dhjetëra shekujve magji, besëtytni dhe racionalizëm; ose përballjen shpesh antagoniste të mjekësisë tradicionale me qasjen e ftohtë të shëndetësisë publike.
Barrën e frikës dhe të përgjegjësisë e bartnin këtu prindërit, si ura në kapërcyell midis privates dhe sociales; prindët që dashur pa dashur gjithnjë duan të diagnostikojnë dhe të mjekojnë te fëmijët e tyre sëmundjet e veta të qena e të paqena; sikurse duan të luftojnë me frikërat dhe fantazmat e një brezi më parë.
Të bindur se e keqja, dhe vdekja, mbetet gjithnjë e njëjtë me veten, pavarësisht nga maskat që ndërron.
[1] Teorinë foklorike të poreve dhe shpjegimin “termik” intuitiv të shumë sëmundjeve të zakonshme e ndesh sot e kësaj dite anembanë botës, përfshi edhe kulturat latino-amerikane.
[2] Kombinimi i djersës me të ftohtin duhej shmangur me çdo kusht – përveçse kur dikujt i shkonin “djersë të ftohta.”
[3] Atëherë për dikë që vuante nga tuberkulozi thuhej: “është (ose ishte) tuberkuloz.” Sëmundja gjithnjë do të zgjaste aq sa të shndërrohej në mbiemër.
Ky shkrim i bukur më solli ndër mend hedhjen e kupave. Për ata që nuk e dinë lagështia e trupit, ose pleviti, në atë kohë hiqej me anë të kupave. Veprimi ishte specialitet më vete. Bëhej fjalë për gota qelqi, të cilat vendoseshin në shpinë të sëmurit. Para se të vendoseshin në shpinë, përgatiteshin disa copa me hi brenda, lyheshin me vaj dhe ndizeshin. Mbi to viheshin kupat. Kur zjarri fikej (me siguri pasi përfundonte oksigjeni), liheshin edhe pak sa të ftoheshin dhe tërhiqeshin me kujdes. Shpeshherë linin shenjën mavi mbi shpinë.
Në familjen time hedhja e kupave përdorej rregullisht për të luftuar të ftohurit. Gjithashtu, përdorej edhe fërkimi me raki të fortë. Por kjo më shumë për të liruar rrugët e frymëmarrjes.
Kur isha fëmijë dëgjoja të thoshin se hedhja dhe heqja e kupave nuk ishte aq e lehtë. Madje ishte e rrezikshme, sepse trupi ishte me pore të hapura. Procesi i hedhjes së kupave bëhej në dhomë shumë të nxehtë, zakonisht e ngrohur nga soba ose oxhaku me dru. Ishte rreptësisht e ndaluar hapja e derës dhe nuk duhej të bëhej korrent, sepse i sëmuri rrezikonte edhe më shumë.
Kupat jo gjithnjë zinin e ndonjëherë nuk e zgjidhnin problemin. Kam dëgjuar ndonjëherë edhe ankesa nga ana e të sëmurit se “kupat nuk ia hodhën mirë”. Gjithsesi, i sëmuri duhet të mbulohej mirë e të djersinte shumë.
I tërë procesi mua, si fëmijë që isha, më ngjasonte me një rit magjik. Madje mahnitës, me dhomën e avullt dhe zjarret mbi kurrizin me gota qelqi.
Identifikohem në këtë rrëfim,ndonëse fëmijëria ime i përket viteve 80.Mbaj mend stërgjyshen,në kontaktet e saj të pakta,por jo skeptike me mjekësinë moderne.Kujtoj që çdo medikament,ajo e quante “sulfatë”.E kam vrarë mendjen më vonë për këtë dhe besoj ka lidhje me sulfamidet,paraardhësit e antibiotikëve,zbuluar diku rreth viteve 30.Ishin,ndoshta ,të parat ilaçe që hynë në Shqipëri,ose të paktën të parat që mund të luftonin sëmundje serioze,ne kohët kur një e ftohtë e thjeshtë mund të të çonte në varr.Më vonë,kur njerëzit mund të mbështeteshin tek mjekësia,edhe për probleme të tjera më “luksoze”,kjo fjalë,e idealizuar,vazhdonte të pagëzonte çdo marëdhënie me mjekësinë moderne.
Më vone,kujtoj të thënën e shpifur “Gruaja ftohet nga flokët,burri nga këmbët”.Këtë e kisha të lehtë ta kuptoja.Asokohe,gratë mbanin zakonisht flokë të gjatë dhe tharëse nuk kishin,ose edhe nëse kishin,nuk dinin t’i përdornin pa rrezikuar të përfundonin me flokë të shpupurisur e të përcëlluar.Dhe kokat e grave thaheshin,kështu,nga natyra ne nje natë të gjatë e shpesh të ftohtë që pasonte ritualin e larjes.Dhe,sa i përket këmbëve,ishin ato të burrave që kishin kontakte me të ftohtin,meqënëse burrat zakonisht ishin jashtë për punë.Kështu pra,kjo shprehje trazonte moçalin e nënndërgjegjes sime,duke më sjellë para syve nje këmbë leshatore,të lagështitur e të zbardhur nga i ftohti dhe morthi.
Dhe sa i përket pështymës…Me ç’duket paska pasur nëpër Tiranë disa pllaka të tilla me porosinë primitive “Mos pështyni përtokë”.Une mbaja mend vetëm nje,në trotuarin e djathtë që të çonte te stacioni i trenit.Besoj se më është fiksuar vetëm kjo,pasi ky trotuar të çonte,pashmangshmërisht,tek “Klinika stomatologjike”dhe për nje asociacion idesh,lehtësisht të kuptueshëm,unë e lidhja me pështymoret e ciflosura,që gjendeshin ne çdo kat të kësaj ndërtese të zymtë,muret gri të së cilës,aromat dhe pajisjet,bartnin për mua,tmerret e nje Auschwitz-i të gjallë dhe nga i cili tmerr jam shëruar vetëm tani vonë.
Dola fare nga tema me këtë punën e pështymave.Jo kërkoj ndjesë dhe faleminderit që shkruani kaq bukur.