Intervistuesi:
Kam përgatitur një numër pyetjesh që do të dëshiroja t’i diskutonim bashkë në bisedën tonë. Le ta fillojmë me reputacionin tuaj, si shkrimtare që i refuzon intervistat. Pse e pranuat këtë intervistë, atëherë?
Autorja:
Vërtet, i refuzoj intervistat, sepse ekziston një ide e gabuar, sipas së cilës të intervistosh dikë do të thotë të bësh një varg pyetjesh të drejtpërdrejta. Por ajo nuk është intervistë. Është pyetësor. Intervistuesi paraqet një listë me pyetje, duke përfytyruar dhe pritur përgjigje të caktuara, në vend që të punojë për të formuluar pyetje që çojnë te pyetje të tjera ose, në rastin më të mirë, te përgjigje që janë të ngatërruara, të ndërlikuara dhe provokuese. Formati që propozuat ju e mundëson pikërisht këtë: që intervista të ndërtohet hap pas hapi, pyetje pas pyetjeje, ku secila pyetje të mbështetet, edhe drejtpërdrejt edhe tërthorazi, në përgjigjen që i është dhënë pyetjes së mëparshme.
Intervistuesi:
Intervista juaj e parë dhe e vetme erdhi pas librit tuaj të parë, këtu e 12 vjet të shkuara. Atë libër e pasuan romane dhe pjesë teatrale të tjera, që u pritën mirë dhe që ju vunë në kontakt të vazhdueshëm e të pandërmjetësuar me lexuesit. E megjithatë, refuzimi juaj për të luajtur rolin e autorit jashtë tërësisë së veprës suaj është bërë një shenjë identifikuese për ju, gati po aq sa ç’është bërë identiteti i panjohur për Elena Ferrante-n pjesë e mënyrës si flasim për veprën e saj.
Autorja:
E pranoj, ishte surprizë e këndshme për mua kërkesa juaj për të biseduar rreth librit tim të fundit. Nuk më ka ardhur ndonjë e tillë për më shumë se 5 vjet, çfarë i bën këta 12 vjet heshtjeje produkt më shumë të rastësisë. Vras mendjen dhe them se kur do të heqim dorë nga kurioziteti dhe hetimi për emrin real të Ferrante-s dhe kur do të jetë ajo gati që të na e thotë, me kusht që dikush të guxonte dhe ta pyeste. Çfarë më tërhoqi vëmendjen në kërkesën tuaj, ishte mungesa e çuditshme e fjalës “intervistë”, edhe pse zakonisht kështu i quajmë bisedat formale. Por propozimi juaj për ta bërë këtë bisedë me email m’u duk tërheqës, edhe pse konvencional. Besoj se intervistat sot i bëjnë rregullisht me email, por edhe ma merr mendja se ndodh shpesh që autores t’i dërgojnë një listë pyetjesh fikse të cilat ajo duhet t’u përgjigjet; pyetje që shpesh kanë natyrë të përgjithshme, në kuptimin që mund t’i ishin bërë çdo autori tjetër. Edhe kur bëhen drejtpërdrejt, intervistat shndërrohen në një ping-pong pyetjesh dhe përgjigjesh, që nuk rrjedhin por veç janë ngjitur së bashku nëpërmjet pranëvënies. E gjendur në një vakuum total, në mungesë të bisedave reale ose të imagjinuara, autorja ulet dhe u përgjigjet pyetjeve në mënyrë gati metodike, njëlloj sikurse plotësojmë anketat e kënaqësisë së klientit, pasi blejmë diçka. A ju pëlqeu eksperienca e të blerit te ne? A do t’ua rekomandonit këtë shërbim miqve dhe familjes suaj? Në këtë pikë, përnjëmend intervistuesi nuk ekziston më – thjesht zhduket – dhe për disa prej nesh intervista, në rastin më të mirë, shndërrohet në një pëlhurë të bardhë, mbi të cilën të pikturojmë. Kjo mund të funksionojë shkëlqyeshëm, por edhe të mos harrojmë se dialogu me një intervistues imagjinar, që të ka dhënë detyra shtëpie, mund të jetë edhe i mërzitshëm për vdekje. Them se lexuesi është aq inteligjent sa ta ndiejë këtë. Përballë këtij realiteti, do të preferoja që thjesht të ma lexonin veprën. Në rastin tonë, mezi ç’pres që, pas një a dy ditësh, të më mbërrijë pyetja juaj e radhës për çfarë jam duke ju shkruar, e ndikuar ashtu nga moti, humori dhe mbase edhe nevoja për t’i hedhur maces për të ngrënë. Më krijon njëfarësoj iluzionin se, çfarë sapo shkrova, ka një publik të menjëhershëm dhe merr një reagim nga pala tjetër. Kjo formë intervistimi, kur intervistuesi i dërgon pyetjet dora-dorës, pasi merr përgjigjen për pyetjen e radhës, më mbush me entuziazëm, madje edhe me pak ankth.
Intervistuesi:
Besoj se duhet ta respektoj nënkuptimin tuaj, që të mos përgjigjem menjëherë. Ndoshta duhet ta interpretoj këtë si një mënyrë për t’i dhënë përgjigjes pak hapësirë që të marrë frymë dhe si një ftesë për mua që të mos përpiqem me çdo kusht që të nxjerr prej saj pyetjen pasuese. Si intervistues, ndiej një farë kënaqësie të çuditshme kur i dërgoj pyetjet të gjitha së bashku paraprakisht, a thua se po e deklaroj të plotë qëndrimin tim dhe po dua të sigurohem se jam i lirë t’i bëj të gjitha pyetjet që më shkojnë në mendje, pa pasur frikë se biseda do të më dalë nga kontrolli, qoftë edhe për t’u bërë më interesante, por duke i lënë disa prej këtyre pyetjeve pa përgjigje.
Autorja:
Këtë unë e kuptoj sikur ju po e merrni autoren për të mirëqenë dhe sikur nënkuptoni se pyetjet kanë më shumë rëndësi se përgjigjet – çfarë nuk tingëllon mirë, madje të sjell ndërmend marrjen në pyetje, kur ju përpiqeni ta bëni të akuzuarën të implikojë veten, madje edhe kur është fare pa faj. Nga ana tjetër, nuk më duket fundi i botës sikur të dërgohet paraprakisht një listë pyetjesh të cilat, varësisht natyrës së tyre, mund të mjaftojnë. Por ka rëndësi që të mbetemi të hapur ndaj mundësive për pyetje të reja dhe kurioziteteve të reja që mund të materializohen. Kjo kërkon besim nga ana e intervistuesit, si dhe një pajtim deri diku me faktin që ai nuk ka kontroll të plotë ndaj bisedës; edhe pse, në analizë të fundit, kjo i shërben edhe artit të intervistimit, edhe autores e punës së saj edhe e veçanërisht publikut. Shpesh vërej, dhe nuk më vjen hiç mirë, që intervistuesit supozojnë sikur autorët kanë nevojë për vëmendje dhe prandaj intervistuesi po u bën një favor, duke ua dhënë atyre, dhe veprës së tyre, këtë vëmendje. Pa çka se kjo mund edhe të jetë kështu. Ngaqë vlerësimet dhe analizat kritike të veprës së tyre mungojnë ose janë të pamjaftueshme, përfshi këtu edhe recensionet e thjeshta, autorët besojnë se intervistat janë shansi i tyre i vetëm që të flitet për veprën, prandaj ata bëjnë çmos që t’u përgjigjen këtyre pyetjeve në një mënyrë të tillë që të zbulojë diçka për botëvështrimin e tyre dhe veprën. Mirëpo ka një dallim, të hollë, midis një interviste që e bën këtë në mënyrë të tillë që ta përcjellë integritetin dhe një interviste që kërkon të joshë lexuesit potencialë me klishe dhe banalitete. Prandaj autorët shpesh janë po aq përgjegjës për cilësinë e intervistës. Veç kësaj, nga intervistat që lexoj, më duket sikur ato përdoren si një rrugë e shkurtër, që shmang nevojën që intervistuesi të merret seriozisht me veprën; ose si një përpjekje për t’ia kaluar topin menjëherë autores dhe për ta bërë këtë që të flasë për veprën e vet dhe ta publicizojë atë. Ashtu autorja bën një punë që duhej ta kish bërë nga njëra anë gazetari, nga ana tjetër agjenti ose botuesi i saj. Shto këtu edhe se intervista është një nga mënyrat më të lehta dhe të shpejta për ta mbushur një faqe në gazetë ose në revistë; ose për ta mbushur një gjysmë ore në televizion a në radio. Prandaj, si lexuese, jo rrallë më krijohet përshtypja se pyetjet që i bëhen autores kanë për synim të sigurojnë që të mbushet faqja me opinionet e autores, ose dikujt që e ka për “profesion” t’i formulojë mirë mendimet e veta. Ndoshta jam e padrejtë, por a nuk e keni vënë re edhe ju se shumica e intervistuesve kurrë nuk e pyesin autoren për veprën e vet të mëparshme, dhe as i referohen asaj në bisedë, dhe as e krahasojnë autoren me autorë të tjerë bashkëkohës, në mënyrë që t’ia japin lexuesit çelësin si ta lexojë këtë autore pikërisht dhe veprën specifike, nëse po flitet për një të tillë.
Intervistuesi:
A ka pyetje që ju duken veçanërisht përtace?
Autorja:
Do ta quaja “përtace” çdo pyetje që bëhet duke pasur lexuesin dhe jo autoren në mendje. Me këtë dua të them se intervista vërtet kryhet me qëllim që t’i jepet pastaj një publiku të caktuar për lexim, por ky publik nuk duhet trajtuar nga lart poshtë, ose sikur të kish nevojë për miklim. Një pyetje e llojit “cili është zhanri juaj i preferuar” bëhet, në fakt, duke pasur lexuesin në mendje. Një pyetje që kushedi një lexues do t’ia bënte autores, me shpresë se do të merrte vesh diçka më tepër për të. Një lloj pyetje e ngjashme me ato që ua bëjnë celebriteteve, kur duan të marrin vesh sekretin se si e mbajnë lëkurën aq qumështore. Por nuk ka formula sekrete për leximin, dhe as për të shkruarit, natyrisht. Prandaj është po aq përtace që t’i projektosh autoritet autores dhe të presësh prej saj që të orientojë, nga lart, se si duhet t’i qasemi librit.
Intervistuesi:
Një nga pyetjet e mia më pak të preferuara, edhe pse jo doemos përtace, është kur kërkojmë zgjidhje për një problem që nuk ka lidhje me të intervistuarin, dhe as kontrollohet prej tij. Që një i intervistuar ngre një çështje dhe e artikulon atë mirë, nuk të jep të drejtë që t’ia lësh të intervistuarit përgjegjësinë për të identifikuar edhe zgjidhjen. E megjithatë, nuk mund të mos pyes: Çfarë mendoni se duhet të ndryshojë në praktikën tonë të intervistimit?
Autorja:
Kam lexuar se kur Nabokovit i mbërriti një listë me pyetje, nga The Paris Review, ai e ripunoi thellë, për t’i shndërruar në intervistë. Madje ai u kthye dhe shtoi pyetje dhe përgjigje të tjera më vonë, pak para se t’i botohej intervista në The Paris Review. E sjell këtë anekdotë këtu, për të kujtuar se autorët duhet t’i bëjnë pronë të tyret intervistat. Është e drejta e autores që të përcaktojë se si do të kryhet intervista dhe t’ia përcjellë këtë palës tjetër. Duke filluar nga rregulla kryesore, që nuk respektohet më shpesh se ç’kujtojmë – dhe pikërisht, që intervistuesi ta ketë lexuar librin për të cilin po interviston. Shpesh më qëllon t’i dëgjoj intervistuesit t’ia pranojnë vetë autores se ende nuk e kanë lexuar librin. Thjesht i kanë hedhur një sy, ose kanë lexuar tekstin në kopertinën e pasme. Asnjë autore që respekton veten dhe veprën e vet, pavarësisht sa e dëshpëruar të jetë për ekspozim, nuk duhet ta vazhdojë intervistën në këto rrethana. Rregulla e dytë, që vlen për intervistat që dalin në shtyp, është që autorja duhet t’i miratojë paraprakisht pyetjet që i bëhen. Më dalin përpara, shpesh, gjithfarë pyetjesh të cekëta të cilave autorja ndihet e detyruar t’u përgjigjet, por që veç e dëmtojnë intervistën. Autorët duhet ta refuzojnë ato lloj intervistash që modelohen sipas intervistave me celebritete. Në këtë linjë, dhe sidomos kur pyetjet vijnë të gatshme, autorët duhen lënë të lirë që t’i kombinojnë pyetjet në atë mënyrë që besojnë se i shërben më shumë veprës së tyre. Dhe jo vetëm veprës, por edhe gjithçkaje që ata kanë për të thënë. Si në rastin tonë tani, idealja do të ishte që të zhvillonim një bisedë ku çdo përgjigje të sugjeronte pyetjen e radhës, përndryshe të paparashikueshme. Kjo e çarmatos edhe intervistuesin edhe të intervistuarën dhe ata ndërtojnë një raport të tillë mes tyre, që i flet lexuesit. Zhvillojnë pra një bisedë normale mes tyre. Unë do të parapëlqeja që t’i dërgoheshin autores dy-tre pyetje njëherësh, dhe që andej autorja të shtjellonte përgjigjen. Intervistuesi më pas mund ta rishkruante këtë dhe ta bënte gati për botim duke i kombinuar pyetjet paraprake në një të vetme, e cila nxjerr në pah thelbin e përgjigjes së autores. E vërteta është se neve gjithnjë na vijnë në mendje shumë pyetje njëherësh, dhe nuk ka arsye të pretendojmë që pyetjet të jenë të mirë-formuara dhe të përsosura që në fillim. Nuk mund të jenë të tilla, sikurse nuk mund të jenë përgjigjet që dalin prej tyre. Siç e thashë më lart, dhe këtë nuk e bëj për të treguar njeri me gisht dhe as për të bërë njeri me faj, shumë nga intervistuesit janë gazetarë dhe kjo u jep intervistave një natyrë të caktuar, që jo gjithnjë është më e përshtatshmja. Ka shumë arsye për këtë, që nuk është vendi për t’i analizuar. Intervistuesit shpesh e kanë pasion librin dhe letërsinë, por nuk sjellin ndonjë gjë për të qenë në intervistë, sepse u mungon gjuha për të folur në mënyrë kompetente për temën. Shpesh është i njëjti gazetar që mbulon edhe teatrin, edhe filmin edhe letërsinë dhe punon nën presion të madh, prandaj edhe synimi i tij kryesor është të ruajë një balancë mes faktorëve të ndryshëm dhe t’i konceptojë këto intervista si diçka që i shërben autores, publikut dhe kushedi edhe medias vetë, por jo si një përpjekje për të shtjelluar një diskurs për tema kulturore më të mëdha. Ata nuk kanë kohë dhe ndonjëherë as dëshirë që të shkojnë dhe të lexojnë intervista më të hershme të autores, analiza të veprave të saj dhe kështu me radhë. Prandaj një intervistë që vetëm sa i jep autorit pak ekspozim mund të konsiderohet si e dështuar. Nuk jam shumë optimiste në këtë drejtim, duke parë gjendjen e gazetarisë tek ne. Një zgjidhje alternative do të ishte që të viheshin autorët të intervistonin njëri-tjetrin. Kjo është praktikë e njohur në revistat letrare dhe madje edhe në shtypin e përditshëm: shkrimtarë që intervistojnë kolegët e tyre shkrimtarë dhe shkruajnë për veprën e tyre. Kjo praktikë do t’i ndihmonte edhe vetë shkrimtarët, duke i bërë të lexojnë njëri-tjetrin me zemër të hapur dhe me synimin për t’i folur lexuesit. Nuk mund të presim prej gazetarëve që t’i qasen letërsisë dhe aktit krijues letrar në një mënyrë që edhe vetë ne, si autorë, refuzojmë ta bëjmë.
Intervistuesi:
Çfarë shpresoni të merrni nga një intervistë, si person i intervistuar dhe si lexuese?
Autorja:
Me aq sa mund të them: synimi i një interviste letrare është që t’i japë lexuesit çelësat për të hapur dyert e veprës së një autori. Si person i intervistuar, më duhet të mbaj parasysh edhe që çdo lexues është i ndryshëm nga tjetri – dhe ta respektoj këtë, teksa fokusohem në çfarë i bën ata, si lexues, bashkë; dhe që mund të jetë, në rastin specifik, edhe vepra ime.
Intervistuesi:
Ju vetë keni refuzuar të intervistoheni – por a do të dëshironit të bisedonit dhe të intervistonit ndonjë shkrimtar tonin bashkëkohor?
Autorja:
Dua t’i kthehem diçkaje që e ceka në një nga përgjigjet e mëparshme. Besoj se një nga detyrat e intervistuesit, pavarësisht nga mediumi, është që ta mbajë intervistën në binarë. Qoftë edhe thjesht duke e edituar, me lejen dhe miratimin e palës tjetër. Ne autorët ndonjëherë jemi të dashuruar me monologun dhe harrojmë se intervista është një përpjekje e dyanshme. Për t’u kthyer tani te pyetja juaj: Gjithnjë kam menduar se nuk e kemi bërë detyrën tonë, si kulturë, me një shkrimtar si Ismail Kadareja, pavarësisht nga intervistat e shpeshta që i dalin në mediat. Në shumë nga ato intervista, duket sikur shkrimtarit i kërkojnë të denoncojë këtë ose atë. Prandaj do të kisha shumë dëshirë të lexoja biseda të autorëve të tjerë bashkëkohës me të. Përndryshe, kam ndjesinë se nuk po marrim më vesh se çfarë mendon Kadareja, por vetëm se çfarë ai thotë.
Shënim: Kjo ese është përkthyer nga origjinali anglisht.