Flitet shpesh për tolerancën fetare mes shqiptarëve, e cila sërish shpesh paraqitet si virtyt.
Ka diçka që asnjëherë s’e kam pranuar dot, jo vetëm te vetëmburrja, por edhe te vetë ky “virtytizim” i shtirur i tolerancës.
Në fakt, siç e kam përsiatur edhe vite më parë, toleranca – kjo marrëdhënie mes subjekteve – shtjellohet detyrimisht sipas një përmase të njëkahshme dhe rregullisht vertikale: për shembull, policia mund t’i tolerojë ata që e kalojnë rrugën ku të munden (dhe jo në vijat e bardha); por nuk ka asnjë kuptim të thuash se këta që e kalojnë rrugën ku të munden e tolerojnë policinë.
Me pak fjalë, kur dy palë janë në konflikt ose edhe thjesht në kontradiktë të llojit vertikal, vetëm ajo sipër, ose në pozicion pushteti, mund të ushtrojë tolerancë.
Ky është vetëm një nga problemet që më bien në sy te toleranca; ka edhe të tjera, për të cilat do t’i lutesha, lexuesit, që t’i hedhë një sy shkrimit të mëhershëm.
Prandaj edhe, në vend se për tolerancë, unë do të flisja më shumë për bashkëjetesë: një marrëdhënie horizontale, jo vertikale si toleranca; dhe që nuk e implikon doemos pushtetin më të madh të njërës palë.
Ka në Shqipëri bashkëjetesë mes komuniteteve fetare, sikurse edhe midis komuniteteve dhe individëve fetarë dhe atyre që nuk besojnë: agnostikëve, skeptikëve, ateistëve.
Edhe kur na paraqitet si virtyt, kjo bashkëjetesë është në thelb mënyra e vetme për të trajtuar një të keqe historike: përçarjen fetare, pa e shpërbërë kombin.
E mira e bashkëjetesës mes komuniteteve fetare është se i edukon individët dhe bashkësitë me diversitetin; ose, më mirë akoma, i përgatit për ta gjetur unitetin në diversitet, ose në një nivel epror.
Dhe, nëse është kështu, atëherë bashkëjetesa është një nevojë, që me kalimin e kohës shndërrohet në virtyt (fare di necessità virtù, thotë italishtja).
Kjo ndodh edhe pse, brenda bashkëjetesës, jemi të lirë të ushtrojmë refuzimin tonë ndaj Tjetrit – sa kohë që kjo nuk e cenon bashkëjetesën vetë.
Eshte Dr. Olsi Jazexhi ai qe i pari e denoncoi kete fiksionin e ‘tolerances’ fetare, duke deklaruar qe me teper eshte injorance fetare. Perndyshe do kacafyteshim me keq se ata ne Bosnje
Aq me treper qe bashkejetesa ose edhe toleranca fetare eshte kthyer ne te vetmin argument ku mundohemi te tregojme virtytin. Kjo duket sikur nuk ka mbetur asgje tjeter per tu diskutuar, sepse ne fakt eshte e veshtire per tu diskutuar. Mungeasa e bashkejeteses dhe tolerances ne mardhenie sociale ngre lisharsen nga ana fetare…
Ne fakt te dy jane terma qe nuk e pershkruajne si duhet marrdhenien mes feve. Por midis te dyjave une shoh me problematik termin “bashkejetese”. Pse? Sepse i perdorur i vetem nuk shpjegon thuajse asgje. Ai duhet perdorur me nje cilesor tjeter si psh “Bashkejetese paqesore” apo “bashkejetese indiferente” etj. Duke thene se dy fe apo dy individe kane bashkejetuar me njeri tjetri ne ne fakt percaktojme shume pak. Sepse bashkejetese mund te jete edhe ajo e pronarit me skllavin psh.
Nga ana tjeter termi tolerance ka problemin kryesor faktin se nuk kuptohet saktesisht se cili ka toleruar ke. Por e futur ne kontekst historik (Perandorine Osmane por sidomos ne kontekstin shqiptar) ai eshte me shpjegues. Per me teper toleranca ka rregullat e saj. Pergjithesisht eshte shumica ajo qe toleron pakicen dhe eshte ai qe ka fuqine qe toleron me te dobetin. Dhe po, ne kontekstin shqiptar, jane muslimanet ata qe kane toleruar me shume. Afirmimi i kesaj nuk ka pse te na beje te ndihemi keq apo kompleksuale. Fundja-fundit edhe e anasjellta ka ndodhur ose mund te ndodhe. Pra toleranca edhe pse anon nga nje krahe i peshores me shume, mund te jete proces dy rrugesh.
Ne nje link gjeta nje projekt per te promovuar tolerancen ne nivelet kombetare ne kuadrin europian. Dy percaktime te lidhura me njeri-tjetrin:
“Tolerance” means: respect for and acceptance of the expression, preservation and development of the distinct identity of a group. This definition is without prejudice to the principle of coexistence of diverse groups within a single society.
Sic kuptohet toleranca eshte respekt per tjetrin, duke pranuar identitetin ndryshe te Tjetrit(grupeve). Cfare eshte e rendesishme: perkufizimi i tolerances nuk paragjykon principin e bashkejeteses.
“Group” means: a number of people joined by racial or cultural roots, ethnic origin or descent, religious affiliation or linguistic links, gender identity or sexual orientation, or any other characteristics of a similar nature.
Ne percaktimin e grupin futet edhe perkatesia ne nje besim fetar te caktuar.
Mendoj se bashkejetesa, nenkupton edhe tolerance, parasegjithash si marredhenie horizontale midis grupeve te dallueshme(relixhioze), kryesisht marredhenie kulturore dhe shpirterore.
Toleranca ushqen bashkejetesen. Jane pikerisht tensionet nen siperfaqe qe e bejne tolerancen te domosdoshme. Ne kete kuptim, toleranca e ben te mundur bashkejetesen, duke njohur dhe pranuar hapur diferencat midis grupeve relixhioze, bile nderkohe edhe duke i kontestuar ato.
Toleranca eshte nje lloj gare paqesore, e cila te dikton, te meson te jetosh me vullnetin e mire per te pranuar ekzistencen e grupeve te tjera, por pa hequr dore nga gjykimi(te gjykuarit), mosrenia dakord me besimin dhe praktikat, predikimet relixhioze te tjetrit.
Dialogu behet nje pjese e rendesishme e tolerances, pika, avenjuja e domosdoshme e kontaktit.
Por mua më duket sikur toleranca e njërit krah parakupton durimin e palës tjetër. Në kuptimin që unë të toleroj, ti më duron… Flas në realitet, jo në materialet propagandistike që citon ti: mjaft të përmend tolerancën e Europës ndaj shqiptarëve dhe durimin e këtyre të fundit, në pritje të “statusit”, edhe pse mund të mos ndalesha me kaq.
Nuk shoh ndonje gje ”te keqe” tek toleranca fetare ne kuptimin e saj te mirefillte,ku i forti toleron te dobetin apo shumica pakicen. Raportet e forces jane ne natyren e çdo marredhenieje, qofte kjo force fizike, mendore,ekonomike etj.
Te krishteret toleruan fillimisht myslymanet e kur keta u bene shumice toleruan te krishteret, ashtu sikunder me pare katolike e ortodokse toleronin njeri-tjetrin.
Historia e lindjes dhe konsolidimit te Protestanizmit eshte histori e nje dhune te jashtezakonshme, ku fqinjet vrisnin njeri-tjetrin me hunj e çomange si ne genocidin e Ruandes. Vete lindja e Amerikes eshte pasoje e kesaj dhune te tmerrshme, toka e lirise fetare per protestantet e persekutuar ne Europe.
Protestante e katolike mesuan te toleronin njeri-tjetrin vetem pas miliona viktimash e 150 vjetesh lufterash fetare.
Katolike e ortodokse mund t’i gjesh vetem ne Shqiperi, se ne ish-Jugosllavi e pame ç’ndodhi. Nuk eshte se na duhej Osmania per te na mesuar tolerancen fetare, meqenese kishte shekuj qe katolike e ortodokse toleroheshin anasjelltas.
Nishani. sikunder politika ne pergjithesi, synon qe kete te keqe te madhe historike ta ktheje ne diçka prodhuese ne kohet e sotme, mbase edhe ndonje perfitim per shqiptaret, pse jo nqs eshte aq i zoti.
Shqiptaret si myslymane te mire i duhen edhe propagandes amerikane, nqs nxjerrim ndonje perfitim pse te mos i pershtatemi ?
Mua me duket se ketu ka nje problem me kuptimin e foljes “toleroj”. Kuptimi qe i jep Xha Xhai eshte shume i ngushte. Ne gjuhet e tjera, kryesisht romane, prej nga e kemi marre, kjo folje nuk parakupton domoemos nje marredhenie vertikale a epror / vartes, i pushtetshem / i nenshtruar, shumice /pakice etj., por edhe nje marredhenie horizontale mes te barabartesh.
Nje nga kuptimet e foljes ne latinisht (tolerare), qe u mbart edhe ne gjuhet moderne, eshte ‘duroj’:
Gruaja “ia toleron” tradhtine burrit; ne nje organizem te gjalle mund te bashkejetojne leukocitet me baktere patogjene duke e toleruar pranine njeri-tjetrit; dy kolege qe punojne ne nje zyre ia tolerojne huqet njeri-tjetrit; fqinji im eshte abrash dhe nuk e toleron diellin e forte etj.
Keta shembuj mund te tingellojne çuditshem sepse ky kuptim i foljes nuk eshte ngulitur ne shqipe. Mirepo shprehjen “tolerance fetare” ne e kemi marre te gatshme nga gjuhet e huaja, pa e pervetesuar me pare kuptimin e origjinalit. Ketu, mendoj une, lind keqkuptimi qe eshte mirefilli leksiko-semantik.
Toleranca parakupton bashkekzistencen e dy entiteteve te ndryshme, ne mos te kunderta.
Xha Xhai kunderve termat bashkejetese dhe tolerance. Mirepo keto dy koncepte mes tyre nuk jane ne marredhenie bashkerenditese, por nenrenditese, ne kuptimin qe toleranca eshte premisa a me mire te themi nje “condicio sine qua non” per bashkejetesen.
Ne shqiperi kemi tolerance fetare, ergo kemi bashkejetese.
Relapso me duket se e plotesoi, saktesoi me tej marredhenien dhe semantiken tolerance-bashkejetese.
Dua te perforcoj idene qe toleranca(mendoj une) nuk duhet te aplikohet ne marredheniet vertikale te pushtetit, ku rregullator eshte kushtetuta, ligji apo marredheniet politike-ekonomike. Toleranca duhet te aplikohet si koncept horizontal, ku marredheniet jane marredhenie midis te barabarteve, per me teper te natyres kulturore-shpirterore, perfshire edhe besimet e ndryshme, zakonet, tradita karshi novatores, e vjetra karshi te rese, etj.
Po marr njerin aspekt “in ekstremis” te marredhenieve vertikale, kur klasa poshte(duke perfshire shtresen e mesme) nuk e duron(nese deshironi, nuk e toleron) klasen sunduese per arsye se neperkemb kushtetuten, nuk zbaton drejtesine dhe ligjin, abuzon dhe ka monopolizuar pushtetin politik, gjykatat, ku te gjitha te marra sebashku, behen shkak te diskriminimit ekonomik, politik, etj.
Ne rastin me te mire dhe ne rruge demokratike, e ndrron, e rrezon me vote klasen politike sunduese; ne rastin me te keq me permbysje me dhune, revolucion. Mekanizmi “i tolerances” eshte funksionimi sic duhet i kushtetutes, ligjeve, mbajtja e raportit midis ekzekutivit, legjislativit dhe gjykatave, etj
Grupet e ndryshme fetare duke e patur te garantuar me kushtetute lirine e besimit, nuk i rregullojne marredheniet mes vedit, nuk bashkejetojne nepermjet rregullatoreve ligjore, por si marredhenie kulturore-shpirterore. Nevoja per “tolerance fetare” ka lindur si pasoje e nje lloji tjeter marredhenie, vecantise te raportit midis besimeve te ndryshme.
Pa harruar dhe duke mos perjashtuar rastin, kur intoleranca fetare, ka krijuar diskriminim edhe te natyres ekonomike, por edhe te asaj politike. Ka ndodhur qe shumica fetare, te kete diskriminuar pakicen, por njihen edhe rastet ne histori, ku pakica fetare me pushtet politik dhe ekonomik, ka diskriminuar shumicen.
Me gjithë respektin për Relapson, mua nuk më duket se mund të ketë tolerancë mes të barabartëve – por vetëm bashkëjetesë (paqësore, meqë ndonjëherë fjala ka nevojë për cilësor). Kështu, gjatë Luftës së Ftohtë në vitet 1960, për të sjellë një shembull, ShBA bashkëjetonte paqësisht me Bashkimin Sovjetik, por toleronte Kubën. Përfshirja e të barabartëve në një përkufizim rigoroz të tolerancës them se është degradim i panevojshëm i termit.
Sakte Relapso. Ngado qe ta kthesh ,nuk ka bashkejetese pa tolerance.
Titulli i artikullit i thotë të gjitha,por me që u hap si temë ka bashkëjetesë dhe e dimë shumë mirë se sa % të popullsisë ka secila fe.Por duhet pranuar që shumica këtu, nuk i respekton dy fetë e tjera. Madje dhe nuk respekton as dhe vendimet e shtetit që i ka të gjitha fetë brenda. Liria e zotit nuk ka kufi por liritë e njerzve mbrohen me ligj , megjithse ne në një zot besojme.
Në lëmin e studimeve për migracionin, madje edhe në ligjërimin publik, ka kohë që fjala “tolerancë” nuk përdoret më. Pikërisht për arsyet që shpjegohen në shkrim. Vite më parë u kërkohej vendeve pritëse, sikurse popullsisë, të ishin tolerante me imigrantët, si nga ana socio-kulturore ashtu edhe nga ajo fetare. Mirëpo u vu re shpejt se fjala “tolerancë” krijon një farë hierarkie midis personave, sepse dikush toleron dhe tjetri tolerohet. Në qoftë se do të flisnim për “faj” do të dinim kujt t’ia jepnim, qoftë për faktin e prishjes së qetësisë dhe të ekuilibrit të paravendosur. Ai që toleron ka të drejtë me përkufizim, edhe pse toleranca mund të keqkutphet nga vetë ushtruesit e saj.
Nga ana tjetër, toleranca nënkupton edhe një përmasë kohore, meqë të jep idenë e diçkaje të përkohshme. Nuk mund të tolerosh gjithë jetën. Njëra nga palët, ose më mirë të dyja palët, duhet të lëvizin drejt Tjetrit, për t’u takuar diku, edhe në vlera. Mirëpo kështu kalojmë në bashkëjetesë, nuk kemi më tolerancë, ku palët profilizohen si të ngrira në pozicionet e tyre, të cilat mund t’i konsiderojnë edhe moralisht të epërme. Toleranca nuk pajtohet lehtë me barazinë, sepse ai që toleron perceptohet si më lart, ndërkohë që edhe i toleruari mund ta konsiderojë veten si mishërim i tolerancës. Megjithatë nuk mund të mohohet se toleranca mund të evoluojë drejt bashkëjetesës, çka tregon se nuk janë e njëjta gjë.
Toleranca eshte nje “attitude”, menyre sjelljeje, qendrim, karshi diversitetit, te qenurit ndryshe nga cfare je Ti(ku me “Ti” mund te cilesohet gjithkushi). Nuk vendos hierarki ne vlera dhe sjellje te ndryshme.
Te jesh tolerant, jo domosdoshmerisht te ve ne pozita superioriteti social e kultural, se per pushtet as qe behet fjale.
Te jesh tolerant, apo te tolerosh eshte kur mendon se Tjetri nuk eshte si Ti(eshte ndryshe) dhe vepron duke qene i tille, njerez si Ti nuk veprojne e sillen ne te njejten menyre, njerez si Ti mund te mendojne se nuk eshte mire te veprohet apo sillet si Tjetri, nuk bejne gjera te tilla(si Tjetri) dhe nderkohe duan t’i thone Tjetrit qe nuk duhet te veprohet e sillet ne menyren e Tjetrit, po aq sa nuk duan t’i thone Tjetrit gjerat qe duan t’i thone, sepse nese Tjetri deshiron te veproje e te sillet ne menyren e tij, nuk eshte mire per njerez si Ti t’i thone Tjetrit se si duhet te veprohet dhe sillet.
Si perfundim, toleranca te shtyn te mos i thuash Tjetrit gjerat qe ke ndermend t’i thuash duke menduar se ne fund te fundi, Ti dhe Tjetri jeni te ndryshem nga njeri-tjetri, mendoni e veproni ndryshe nga njeri-tjetri dhe ne konkluzion duke qene konjizant i nje situate te tille, duke mos thene asgje apo duke mos nderhyre, konsiderohet si nje zhvillim, qasje pozitive.
Toleranca nuk quhet e tille nese vendos hierarki vlerash, se pastaj kjo te con te ushtrim pushteti, force, per te imponuar lejimin ose jo, te menduarit dhe sjelljes se Tjetrit.
E perseris se eshte vetem nje çeshtje semantike. Fjalet “toleroj” dhe tolerance” nuk jane perfshire ne fjaloret e sotem normative sepse jane konsideruar barbarizma, por jane perdorur dhe perdoren ne shqipe kryesisht me kuptimin qe thekson Xha Xhai dhe Pishaku. Kuptimi qe ka shtjelluar ketu Read Me nuk haset shpesh ne shqipe, por eshte mbizoterues ne gjuhet e tjera.
Une jam i bindur se kur flitet per tolerance fetare ne Shqiperi kihet parasysh pikerisht ky kuptimi i Read Me dhe jo ai qe vendos hierarki, sepse nuk ka asnje lloj hierarkie mes komuniteteve tona fetare e as qe mund te mendohet ajo qe thote Pishaku qe palet te levizin drejt njeri-tjetrit, sepse kjo do te parakuptonte sinkretizmin dhe rrafshimin e dallimeve.
Fete jane me perkufizim dogmatike, pra te ngurta e te ngrira ne pozicionet e tyre. Toleranca qendron pikerisht ne pranimin e se drejtes se Tjetrit qe te kete pozicione te ngurta e te ndryshme nga ato te Tuat, per gjithe jeten, brez pas brezave. Nese ia njeh kete te drejte Tjetrit, do te thote se e toleron e atehere mund edhe te bashkejetosh paqesisht. Nese nuk ia njeh, do te thote se nuk e toleron e atehere bashkejetesa shkon per lesh.