TË FLASËSH ME DREJTSHKRIM

Gjatë një konkursi me pyetje për fëmijë të transmetuar në TV para pak ditësh, drejtuesi i emisionit e pyeti njërin prej pjesëmarrësve të vegjël se nga ishte. “Jam tiranas,” u përgjigj djali. “Epo thuaj atëherë që je tirons, jo tiranas,” e ngacmoi drejtuesi. “Unë fola me drejtshkrim,” ia ktheu fëmija.

Fola me drejtshkrim: Ja një shprehje që nuk e kalon dot lehtë, dhe jo thjesht për kontradiktën që përcjell. Me drejtshkrim këtu nënkuptohet standardi, forma librore ose e kënduar e shqipes, e cila i kundërvihet dialektit; dhe ai djali i vogël, që aq serbes tregoi se ish në gjendje të bënte dallim midis regjistrave të shqipes, me siguri nuk do të ish përgjigjur ashtu, po ta kishin pyetur moshatarët e vet në rrugë; i vetëdijshëm, sado turbullt, për efektin shibboleth të shqiptimit.

Që tha tiranas dhe jo tirons, këtë ia diktoi konteksti ku po zhvillohej dialogu; dhe me të drejtë e lidhi shqipen standard, ose “drejtshkrimin,” siç e quajti ai, me televizionin – një forum publik.

I mençur, djali i vogël. Në një kohë që shkolla, për vite me radhë, nuk do të bëjë gjë tjetër, përveçse t’i mësojë që tiranas është forma “e drejtë”, ndërsa tirons është gabim; duke futur në konflikt dy trajta të cilat, përndryshe, e çojnë jetën në ekologji të ndryshme.

Por jo vetëm kaq. Ky koncepti, në dukje absurd, i “të folurit me drejtshkrim,” i ka rrënjët më të thella se te një keqinterpretim prej fëmijësh; dhe jo vetëm në gabimin që bëjmë pothuajse të gjithë, kur e konsiderojmë aq miopisht shqipen standard si çështje “drejtshkrimi”, duke lënë mënjanë nivelet më të larta, më të holla e më të sofistikuara të gjuhës, ose pikërisht ato që kanë nevojë për vëmendjen tonë.

Kush flet “me drejtshkrim”, në fakt, i shqipton fjalët ashtu siç shkruhen; ose e përdor trajtën e shkruar si bazë ose referencë për shqiptimin letrar ose drejtshqiptimin.

Çuditërisht, kjo është pasojë – jo dhe aq e papritur – e vendosjes së parimit fonetik në themel jo vetëm të shkrimit shqip por edhe të standardit të shkruar.

Fjalët do të shkruhen ashtu siç shqiptohen, përcakton ky parim; dhe që këtej, nuk ka gjë më të lehtë se përmbysja: fjalët do të shqiptohen ashtu siç shkruhen.

Dhe në atë masë që tekstet e shkruara kanë gjithnjë një stabilitet që ligjërimit të folur i mungon, atëherë prirja mbisunduese nuk është që fjalët të shkruhen ashtu siç shqiptohen – meqë, për shkak të shkollës, të traditës dhe të normës, fjalët shkruhen ashtu siç janë shkruar; por që fjalët të shqiptohen ashtu siç shkruhen.

Fjala e shkruar shërben si orientim për të sheshuar dhe normalizuar shqiptimet nën-standard, në regjistrin më formal të ligjërimit.

Madje mësuesit sot e kësaj dite e përdorin fjalën e shkruar si udhëzues, për t’ua mësuar nxënësve shqiptimin “standard”, duke i detyruar të bëjnë gjithfarë akrobacish artikulatore për të shqiptuar ë-të aty ku ato nuk shqiptohen kurrë (cili vallë prej nesh thotë lojëra? Po anëtar?).

Kjo do të ishte “të flasësh me drejtshkrim”; ose të flasësh ashtu siç shkruan – një rekomandim përndryshe kundërprodhues, meqë ligjërimi i folur dhe ai i shkruar janë dy sisteme të ndryshme, që funksionojnë sipas rregullsish të ndryshme.

Në kuptimin edhe që variacioni në shqiptim – për arsye gjeografike dhe sociale – do të kompensohet nga stabiliteti në shkrim; dhe kjo do ta bënte gjuhën të shëndetshme.

Fëmija që shpjegoi se “po fliste me drejtshkrim,” e kish kapur mirë nevojën për t’u shprehur në mënyrë të diferencuar, ose parimin sipas vendit edhe kuvendi. Për fat të keq, shkolla ia kish deformuar intuitën, duke i vënë në dispozicion një koncept, drejtshkrimin, i cili nuk ka pse të ngatërrohet as me normën e shqipes së folur letrare, as me konceptin e standardit, dhe më në fund, as me shqiptimin në regjistrin formal të shqipes.

Rregullat janë të nevojshme, pra; shpesh të domosdoshme, në një shoqëri kaq të mediatizuar si kjo ku jetojmë; por rregullat nuk mund, madje nuk na lejohet t’i përfytyrojmë si uniforma ushtarake.

No Comments

  1. Tema është shumë interesante, madje nuk di të jetë trajtuar ndonjëherë më parë në këtë format eseje. Por duket se në gjë e tillë nuk tërhoqi fort vëmendjen e komentuesve sepse gabimisht do të jetë asimiluar me problemin e debatuar deri në mërzitje të binarit standard-jostandard.

    Në fakt është gjë krejt tjetër: pavarësia e zhvillimit (dhe e së drejtës për të jetuar) të normës së shkruar dhe “jonormës” së të folurit. Moskuptimi i një problematike të tillë, mosdallimi i regjistrave, më sjell ndërmend viktimat e shumta që kjo ka bërë në viset e Kosovës. Dëshira për t’iu përshtatur gërmëpërgërmë standardit edhe në të folur dha rezultate të habitshme e të papritura (madje ndonjëherë edhe jo fort të këndshme) të shqiptimin të shqipes në ato troje, të paktën me sa kuptonim nga mënyrë se si komunikonin folësit e televizioneve dhe radiove.

    Çdo tendencë për të toleruar një ndryshim në të folurit e skajeve të ndryshme të vendit thuaj se ishte shpallur herezi dhe shtypej më vendosmëri akademike.

    Rasti i sjellë në krye të esesë ndryshon në formë sepse djali në fjalë është i vetëdijshëm për atë që bën. Pra, jashtë kontekstit ku ndodhet, ai fare natyrshëm do të ruajë “ligjërimin e e tij prej “tironsi”. Duket, nëse e kam kuptuar mirë, se një gjë e tillë ka edhe vlershmin pozitiv të autorit.

    E vetmja mëdyshjeqë kam përmblidhet në këtë frazë të esesë: “…Për fat të keq, shkolla ia kish deformuar intuitën, duke i vënë në dispozicion një koncept, drejtshkrimin, i cili nuk ka pse të ngatërrohet as me normën e shqipes së folur letrare, as me konceptin e standardit, dhe më në fund, as me shqiptimin në regjistrin formal të shqipes…”

    Shkurt mëdyshjaka të bëjë me rrezikun e shfaqjes në një të ardhme të largët (por jo shumë) të nevojës për një shkrimi “historik” të standardit. Se duke ruajtur pavarësinë e karakteristikave të të folmeve krahinore, si një pasuri dhe e drejtë, rreziku midis dy të themi “ekosistemeve” rrezikon të vijë duke u thelluar. Tironçja ( e te gjitha te folmet si ajo), kane edhe ato te drejten e evoluimit, qe sot eshte veshtirete parashikohet çfare drejtimi do te marrin.

    Në mos duhet pranuar (gjë që është e vështirë) se ka zona (kryesisht një pjesë e Jugut) e cila do të shihet si tempull ku është depozituar standardi (shkrim e gojë bashkë) dhe ka të tjera, të cilat do te bejne jeten e tyre, por se dikur do te dale nevoja qe edhe ato duhet të kthehen e të “flasin me drejtshkrim”.

    [Shënim: për arsye teknike, komentin e Lyss e publikova unë – që këtej, edhe imazhi në krye, të cilin nuk e hoqa dot qafe.2Xh]