PRIVATIZIMI I SHQIPES

Agron Tufa, i cili i prezantohet publikut si “poet, prozator, përkthyes, pedagog i Letërsisë së Huaj të Shekullit XX në Fakultetin Histori-Filologji, Universiteti i Tiranës” ka botuar një artikull të gjatë te “Shekulli”, me titull “E drejta e krijuesit në diskursin mbi gjuhën”, ku polemizon kryesisht me një specialiste të kulturës së gjuhës, Kristina Jorgaqin, për çështje të standardit dhe të gegërishtes. Artikulli prek shumë çështje dhe disa pikëpamje të autorit, sidomos për nevojën e studimit të monumenteve të gegërishtes letrare në shkolla, më duken të drejta dhe të mbështetura. Megjithatë, e veçanta e këtij shkrimi është se Tufa kërkon t’i qaset problemit të standardit nga këndvështrimi i shkrimtarit, jo i ekspertit; këndvështrim që është legjitim në vetvete, por që në rastin konkret më duket se abuzohet.

Kush i ka ndjekur sado pak debatet për standardin të këtyre 15 vjetëve të fundit, në Shqipëri dhe në Kosovë, do ta ketë vënë re se thelbi i tyre mund të përmblidhet si vijon: a duhet të ruhet standardi ekzistues, apo duhet rivështruar për t’i bërë vend gegërishtes? Unë për këtë kam shkruar gjërë e gjatë dhe nuk dua t’i kthehem këtu, por nuk mund të rri pa komentuar disa teza shumë të diskutueshme të Agron Tufës, të cilat më shërbejnë edhe si dëshmi të dështimit të debateve vetë.

Shkruan autori [theksimet janë të miat]:

Edhe në duel ka rregulla të qarta loje, të cilat, sipas etikës kalorsiake, i caktojnë sekundantët. Në debatet tona publike nuk ka rregull loje. Prandaj, rëndom, dëgjojmë vetëm njërën palë e, së këndejmi, betonojmë pozicionet e keqkuptuara. Gjuha është një organizëm i gjallë! – Një parrullë, sa e vërtetë, aq dhe e veleritur nga përsëritja e të kuptuarit gabim. Janë lënë të flasin gjithmonë vetëm punonjësit e gjuhësisë, por rrallë, ose asnjëherë nuk janë shprehur krijuesit – pikërisht ata që krijojnë gjuhën. Jo vetëm ata gjuhëtarë që janë thirrur nergut në vitin 1972 të kryejnë eutanazinë mbi gegnishten, por, në përgjithësi, kur gjuhëtarët përvetësojnë arbitrarisht të drejtën e diskutimit mbi gjuhën, më ngjallin përfytyrën e një grupi studentësh-praktikantë të mjekësisë, me bluza të bardha e bisturi në dorë, që bëjnë autopsinë e një kufome. […] Atëherë, kush është krijuesi i gjuhës? Shkrimtari apo gjuhëtari? Si mund t’i vihen kufij shkrimtarit se në çfarë norme do të shkruajë ai?

Këto pohime janë sa të ngutura, aq edhe të njëanshme. Së pari, “eutanazinë mbi gegërishten” në vitin 1972 nuk e kryen gjuhëtarët, por regjimi komunist; gjuhëtarët vetëm sa zbatuan, ca me hir e ca me pahir, urdhrat që u erdhën së larti. Së dyti, mes atyre që e sanksionuan standardin në Kongresin Drejtshkrimor të vitit 1972, kishte një numër të madh shkrimtarësh e krijuesish, të cilët njëlloj si gjuhëtarët iu bindën politikës gjuhësore totalitare. Së treti, nuk më duket se gjuhëtarët kanë përvetësuar arbitrarisht ndonjë të drejtë diskutimi për gjuhën, sepse dihet që në Shqipëri sot gjuhëtarët kanë hapset e kashtës. Gjuhëtarët, një pjesë e të cilëve vërtet shqetësohen për të ardhmen e standardit, kanë edhe ata gjëra për të thënë. Agron Tufa nuk arrin të kuptojë dallimin midis normës gjuhësore, e cila kristalizohet në përdorimin publik nga të gjithë ata që e përdorin gjuhën, duke përfshirë edhe shkrimtarët, dhe kodifikimit, të cilin e bëjnë doemos gjuhëtarët; sepse kodifikimi – i cili nuk është veçse sistematizim i normës – kërkon njohje të specializuar, ose ekspertizë, të cilën vetëm gjuhëtarët mund ta ofrojnë. Krijues të gjuhës nuk janë as shkrimtarët, as gjuhëtarët; të parët i qasen gjuhës me intuitë, të dytët me rrugë racionale. Të dy palët, gjithsesi, i duhen kulturës. Por pyetja e Tufës se “Si mund t’i vihen kufij shkrimtarit se në çfarë norme do të shkruajë ai?” më duket pa kuptim, në gjendjen e sotme të shqipes. Qëllimi i shkrimtarit, si rregull, nuk është të përpunojë gjuhën, por të komunikojë me lexuesin; prandaj shkrimtarët shkruajnë me një gjuhë të tillë e cila e ndihmon komunikimin, nuk e pengon. Nëse lexuesi i sotëm i Tufës lexon mirë standardin, atëherë Tufa është praktikisht i detyruar të shkruajë në standard, përndryshe librin nuk do t’ia lexojë njeri. Shtëpitë botuese, kur u kërkojnë shkrimtarëve të përdorin standardin, nisen nga ky kriter praktik, sepse edhe ato janë të interesuara që libri të shitet në mbarë Shqipërinë, jo vetëm në malësinë e Mbishkodrës.

Shkruan më tej Agron Tufa:

Brezat që dolën nga komunizmi, qoftë të plakur, qoftë mesoburra, qoftë edhe “generation pepsi-cola” i pasnëntëdhjetës, patën etje ta projektonin veten të lirë, para së gjithash, tek gjuha. Prandaj ne themi se liria krijuese i tejkalon mediokritetet e stërvonuara të administratës shtetërore dhe konferencat e mykura akademike të ish-shkencëtarëve me bisturi në dorë. Ne themi ka patur gjuhë të Hëlderlinit, Novalisit, Hajnes, por jo gjuhë të Humboldtit apo Shlajermaherit. Themi ka patur gjuhë të Pasternakut, Mandelshtamit, Ahmatovës, por jo gjuhë të Potebnjas apo Vinogradovit. Themi ka patur gjuhë të Lasgushit, Mitrushit, Koliqit, por jo gjuhë të Xhuvanit, Çabejt, Rizës apo Justin Rrotës.

 

Vërtet, shkrimtarët e mëdhenj identifikohen edhe nga gjuha – por Tufa nuk mund të mos e dijë se Pasternaku, Mandelshtami dhe Ahmatova nuk ndiqnin rregulla fonetike e gramatikore të ndryshme nga ato të rusishtes të kodifikuar nga gjuhëtarë si Potebnja dhe Vinogradovi. Nëse rusishtja u bë gjuhë e një letërsie të madhe, kjo erdhi edhe ngaqë u njësua herët dhe shkrimtarët mund të lexoheshin nga të gjithë rusët e shkolluar, anembanë Rusisë. Vetëm një gjuhë e njësuar mund t’i lejojë shkrimtarët të arrijnë lartësi të shprehjes duke përdorur një nivel të tretë të nyjëtimit gjuhësor (konotacionin). E kam fjalën që me shprehjen “gjuhë” e Pasternakut kihet zakonisht parasysh një sistem mjetesh shprehëse karakteristike për atë autor, jo ngaqë e ndërton pjesoren me mbaresa të ndryshme nga, ta zëmë, ato që përdor Fadejevi ose e Jevtushenkoja!

Thotë Tufa:

[…] Unë them se miti i standardit do të fillojë të shembet. Në bisedat e shpenguara të përditshme, madje në debatet televizive, sheh jugorë që e përdorin shlirshëm infinitivin e privuar nga standardja. Bisturia e kujt mund t’i presë këta përrenj ligjërimi të gjallë? […] Ku mbërritëm ne si gjuhë me letrarishten pa paskajore? Në një varfërim të tejskajshëm të shprehjes së të vërtetave shpirtërore, metafizike e ontologjike! Nga të gjitha gjuhët europiane e jo europiane, vetëm shqipja standarde dhe greqishtja (e re) janë të privuara prej infinitivit. Por infinitivi është e vetmja kategori gramatikore e nginjur me kuptime abstrakte, e domosdoshme për të kryer operacione të holla të mendimit, semantikës, filozofisë, ndërkaq që folja e zgjedhuar në vetën e parë, numri njëjës, shenjon kategori gramatikore krejt tjetër! Pa këtë kategori gramatikore, edhe dilema shekspiriane më madhe e njerëzimit “to be or not to be” degjeneron në”të rrosh a të mos rrosh – (banosh, gjallosh, jesh, etj.), kjo është çështja” – në vend të: “Me qenë a mos me qenë…!”

Për fat të keq, Agron Tufa, si poet prozator e përkthyes, nuk duket se e ka ekspertizën për t’u marrë me një çështje të tillë teknike si paskajorja. Me pohimet e tij të mësipërme, ai vetëm sa vërteton se debatit për gjuhën i duhen gjuhëtarët, për të mos e lënë të katandiset në muhabet kafenesh. Dhe ja pse: të thuash se standardit i mungon paskajorja, është njëlloj sikurse të thuash se qefullit i mungojnë vetullat, ose qenit sqepi. A ka kuptim të thuash se qenit i mungon sqepi? Mua më duket se jo. E drejtë do të ishte të thuhej se standardi nuk e ka paskajoren e gegërishtes. Kjo nuk përbën kurrfarë handikapi, përveçse për ata që nuk arrijnë ta zotërojnë standardin, për arsye të ndryshme. Edhe rusishtes i “mungon” nyja shquese, por kjo nuk e ka penguar të bëhet gjuhë madhore, ose formë shprehëse e një prej letërsive moderne më të rafinuara. Më duhet ta them, haptazi, se argumentin e mungesës së paskajores e sjellin vetëm amatorët. Natyrisht nuk ka asgjë të keqe e të mangët e joeuropiane te përkthimi fanolian “të rrosh e të mos rrosh” i dilemës së njohur hamletiane. Degjenerim, e quan këtë Tufa, me pasion përçmues provincial që nuk i ka hije. Po a nuk është kjo provë që shkrimtarët duhet t’ua lënë këto punë gjuhëtarëve, ose të paktën t’i dëgjojnë? Funksionet e paskajores, ose “infinitivit” siç e quan europianisht Tufa, standardi ia beson vetës së dytë njëjës të lidhores. Edhe studenti i vitit të parë të gjuhësisë, që lexon sado pak nga, të themi, Saussure-i, e merr vesh që funksionet gramatikore shprehen nëpërmjet diferencave, jo lëndës gjuhësore. Kush ka luajtur ndonjëherë shah do ta kuptojë këtë primat të diferencës edhe më mirë: meqë kur takëmit të shahut i ka humbur një gur, p.sh. mbretëresha e bardhë, lojëtarët mund ta zëvendësojnë menjëherë me një kopsë, ose një tapë shisheje, ose një monedhë.

Por ka edhe më. Tufa ka vajtur ka gjetur një citat nga përkthyesi i madh e i nderuar Gjon Shllaku, në mbështetjeje të tezës së vet, amatoreske, se gegërishtja letrare paska epërsi të vetvetishme ndaj toskërishtes letrare:

Gjon Shllaku, përkthyes i madh, helenist e latinist, thotë se “gegnishtja i ka kultivue të gjitha gjinitë letrare. Ka romanin më të parë, epikën ma të hershme, etj. Si kohë, Naimi vjen pas Fishtës, por tetërrokëshi i tij as që ka të krahasueme me të. “Luftëtarëtë lëftuan”, thotë Naimi. Pse, tetërrokësh asht ky? Kurse Fishta të batërdis me një tetërrokësh: “Kush e din sa ujë e dhê/ Mue prej teje ka me m’da!” (“Fjala” 7. 02. 2002).

Ky krahasim është i turpshëm. Unë nuk di nëse Fishta ka qenë apo jo poet më i mirë se Naimi, por di që edhe njëri edhe tjetri kanë shkruar kryevepra, sikurse kanë shkruar edhe bërrllok, vargje pa vlerë, mbushje astari të poemave të tyre epike. “Historia e Skënderbeut” dhe “Qerbelaja” kanë me mijëra vargje të tilla të dobëta; sikurse edhe “Lahuta” e Fishtës. Quandoque bonus dormitat Homerus, thoshin latinët: ndonjëherë edhe Homerin e mirë e zinte gjumi. Por të marrësh një varg të shëmtuar të një poeti e ta krahasosh me një varg normal të një poeti tjetër nuk më duket gjest i denjë për një përkthyes të madh si Shllaku, as i reklamueshëm nga një pedagog i letërsisë së huaj si Tufa… aq më tepër që tetërrokëshi i Naimit ka strukturë të ndryshme nga ai i Fishtës – meqë i dyti ndjek modelet folklorike, ndërsa i pari jo.

Vazhdon Tufa:

“Me shkrue a mos me shkrue”, – ja pyetja që i bën sot vetes krijuesi i ri shqiptar, të cilit i ra për hise me lindë në viset e gegnisë. E nëse shkrimtari është kipc i Demiurgut, kjo varet kryekëput nga gjuha. Se cilat janë epërsitë e strukturës gramatikore e fonetike, të njërës apo të tjetrës – ky është një problem delikat e i diskutueshëm. Por nuk është aspak argument pozitiv “thjeshtësia”. Gramatikisht, i bie që thjeshtësia qëndroka tek mungesa e paskajores?! Prandaj nuk mund të përkthejmë dot gjithë traditën e mendimit dhe filozofisë botërore, sepse nocionet abstrakte që ka infinitivi, pa hyrë në zgjedhim, nuk përkthehen në shqipen standarde! Si mund të përktheheshin në letrarishte, për shembull, foljet në infitiv [sic] që përbëjnë nocionet filozofike të Hajdegerit lidhur me Dasein? Të zgjedhuara në vetë të parë njëjës? Ku qëndron thjeshtësia fonetike, nëse dalim në ligjërimin e thukët të gjuhës së poezisë? Të thuash “menjëherë” apo “saora”? Të thuash “vazhdimisht/gjithënjë/gjithmonë” apo “prore”? Të mos flasim për pjesoret dhe përcjelloret, të cilat instinktit dhe vetëdijes krijuese të poetit, i cili e ka marrë instinktin e gjuhës bashkë me pikën e tamlit të nënës – të gjitha mbaresat e panevojshme me “uër” [sic], “yer”, “uar”, i shembëllejnë me korin e famshëm të Aristofanit nga “Brektkosat”: “kuak-kuak-kuak, verekekeks-kekeks, koaks-koaks”.

Unë nuk di nga ta nis me këtë katrahurë. Një gjë duket qartë: që Tufës toskërishtja nuk i pëlqen. Por toskërishtja ka gramatikën e vet, ku mbaresat -uar dhe -yer kryejnë funksione të caktuara, prandaj nuk ka arsye t’i quash këto mbaresa “të panevojshme”, as ta krahasosh fonetikën e toskërishtes me korin e bretkosave të Aristofanit. Si mund të flasësh me kaq përbuzje provinciale për të mos thënë fshatarake, dhe njëkohësisht të pretendosh se po kontribuon në debatin për standardin dhe gegërishten nga pozitat e “shkrimtarit”? Si mund ta quash veten “poet, prozator, përkthyes, pedagog” e të pretendosh pastaj se prore tingëlloka më bukur se gjithmonë? Sa për pamundësinë e standardit për të përkthyer “traditën e mendimit dhe të filozofisë botërore”, unë do të thoja se kjo është pamundësi e atyre që nuk e kanë zotëruar dot standardin. Mjafton përkthimi i shkëlqyer i Kapitalit të Marksit në shqipe për ta përgënjeshtruar Tufën, dhe tufën e provincialëve dhe revanshistëve që kultivojnë tani argumente të tilla të ndyta. Nëse shqipja ka ende vështirësi për t’u ballafaquar me gjuhët madhore të perëndimit, kjo nuk ka të bëjë me “mungesën” e paskajores në standard, as me faktin që standardi i ka themelet në toskërishte; por me lëvrimin e paktë të shqipes së shkruar, në nivel të lartë ose abstrakt.

Çfarë ndodhi me gegërishten dhe kulturën e gegëve katolike nën komunizëm ishte tragjedi për kulturën kombëtare, për gegët dhe toskët, myslimanët dhe të krishterët në Shqipëri. Sanksionimi i standardit gjuhësor si shqipe zyrtare në vitin 1972 ishte produkt i të njëjtave politika totalitare, por njësimi i shqipes dhe genocidi kulturor ndaj katolikëve në Shqipëri janë dy gjëra të ndryshme, që nuk duhen ngatërruar. Sot për sot, kultura shqiptare duhet të gjejë mënyrën për ta rekuperuar pasurinë kulturore gege e për ta integruar në trashëgiminë kulturore kombëtare, çka mund të bëhet vetëm nëpërmjet shkollës. Përkundrazi, rishikimi i standardit ka nevojë të mbështetet në një platformë studimesh sociolinguistike për të rilevuar pikat kritike të standardit ekzistues dhe prirjet tashmë të shfaqura për përcaktimin e tyre. Pa u kryer këto studime, muhabetet për nevojën e rishikimit radikal të kodit e kanë vendin vetëm kafeneve. Agron Tufa, me pasionin e vet kundër standardit dhe rrënjëve të tij në toskërishten, vetvetiu e ka përjashtuar veten nga ky dialog; sepse shqipja është e të gjithëve dhe nuk mund të kultivohet, as të selitet nëpërmjet urrejtjes dhe përbuzjes.

13 Komente

  1. Kjo kritike e Xha-xhaxhait duhet bere tekst i detyrueshem ne manualet e punesimit te te gjithe gazetave shqiptare,qe te mos na hajne me veshet me belbezimet e “revizionisteve” te gjuhes.
    Bravo Xh!

  2. Desha te di ne ke ndermend ta cosh si replike kete artikull; keqperceptimet e Tufes, ky i fundit duke patur njefare tifozerie ne diskursin letrar atje, ka te ngjare te terheqin pas vetes shume te tjere te keqinformuar apo thjesht naive.

    Nje prizem i mire per te gjykuar mbi standardin -ose -jo te gjuhes shqipe them se eshte censura. Ndersa ne totalitarizem kjo censure vepronte per shkaqet qe dihen, sot censurimi vepron kryesisht si rrjedhoje e tregut. Gjithsesi, ka plot shembuj shkrimtaresh, gege ose toske, qe kane futur lirisht ne perdorim fjale te gegerishtes. Eshte kjo liri transfuzioni qe me duket se edhe ka ne vetvete njefare pergjigjeje ndaj kesaj ceshtjeje te koklavitur.

    Nje ndarje e sforcuar e gjuhes se shkruar do e percaje akoma me keq identitetin mishmashor shqiptar; pervec tam-tameve te tolerances fetare, me se pari kemi nevoje per nje gjuhe te njesuar.

  3. Artikullin e Tufes nuk e kam lexuar pervecse citimeve te Xhaxhait dhe ne te njejten kohe edhe pse nuk jam specialist arrij te kuptoj qe artikull shkruesi ka ngarkesa emocionale. Nuk e di se nga i burojne Tufes idete e lenies pas dore te gegerishtes ne favor te toskerishtes. Ajo tashme dihet dhe kjo gje riparohet me edukimin e brezave te rinj ne shkolla dhe jo me vendime ose mbledhje si u be ne 1972 per te lene gegerishten jashte. Pra ajo nuk mund te futet brenda ashtu si u la jashte.

    Personalisht medoj se do te ishte nje veprim i drejte nese ky artikull i Xhaxhait do te botohej te Shekulli. Me teper si pergjigje, per shume autore qe kane shkruar per kete problem, e qe e duan ta shohin gegerishten me force ne vendin qe vertet i takon te jete.

    MB

  4. Xha Xha, ky shkrim duhet te botohet patjeter ne te njejten gazete ku eshte botuar edhe transkriptimi i fjalimit te Tufes ne kafen e Shkodres.
    Artikulli yt eshte nje nder artikujt me te mire ne mbrojtje te kultures gjuhesore e te te shkruarit, pertej ceshtjeve partizane te standardit. Urime per kthjelltesine dhe sinqeritetin e argumentave.

  5. Të dashur, ju falënderoj që e lexuat dhe e vlerësuat shkrimin. Jam duke biseduar me redaktorët e “Shekullit” për ta botuar atje shkrimin, të shohim. Ka disa vështirësi teknike, meqë shkrimi është i gjatë dhe funksionon vetëm po të lihen citimet nga artikulli origjinal të paprekura.

  6. “Nga të gjitha gjuhët europiane e jo europiane, vetëm shqipja standarde dhe greqishtja (e re) janë të privuara prej infinitivit.”

    Sikur gjithe cka thote Tufa te jete gabim, dhe vetem ky fakt te jete i vertete, atehere duhet “pranuar” se natyra e standardit eshte eksperimentale dhe si e tille mund te pranoje edhe deshtimin edhe suksesin. Aq me teper qe eksperimentaliteti i gjuhes vihet re nga domosdoshmeria e eksperteve ne debat, sic thote Xhaxhai, dhe sikur te kishim te benim me lende plasese. Pa “qene” ekspert, dhe si i tille ndoshta krejt i keqinfromuar, pakenaqesite sociale per shkak te standardit nuk me duken te pakta, keshtu qe deri sa keto pakenaqesi presupozohen reale, eksperimenti mund te konsiderohet i deshtuar nga ana sociale.

    Nga ana tjeter, Xhaxha, thua se paskajorja eshte nje ceshtje teknike, te cilen vetem gjuhetaret eksperte mund t’a zgjidhin. Dhe me poshte nuk vazhdon t’a sqarosh kete pretendim, por arrin ne nje analogji tmerresisht te keqkuptuar nga ajo cfare thote Tufa. Ne qofte se paskajorja ofron lehtesi ontologjike, cka une besoj se e ben, atehere mungesa e paskajores ne standard nuk eshte sqepi i qenit, por projektimi i nje kuptimi mbi gjerat nga folesi, projektim pa te cilin njeriu nuk do ishte njeri.

    Sa per -uar, -yer, etj, dhe analoget e tyre ne gegerisht, eshte ceshtje shijeje. Ndoshta ka dicka jo shume elegante tek mbaresat e toskerishtes ne krahasim me analoget e tyre, cka edhe i ka bere paskajoret truall pseudo-poezish ne cdo forum interneti, por eleganca ne kete mes eshte vetiake, rebeluese ndaj cfaredo kufizimi, trupor apo gjuhesor, dhe ajo cka mund t’i duket Tufes si Kor Bretkosash, nuk tregon pervecse paaftesine e tij per te dalluar nje solo te arritur.

  7. Pertej kendveshtrimit teknik te argumentit, dhe pavaresisht prej shtrimit te tij ( xhaxha, gati si nje Sokrat, eshte nga polemistet me te mire te sotem ne gjuhen shqipe), nuk mund te mohohet se problemi midis gjuhes standarte shqipe dhe pjeseve te tjera te saj ekziston, e madje mua me duket i pazgjidhshem. Standarti normalisht imponohet dhe arrin te mbisundoje dialektet e tjera konkuruese me ane te supremacise se saj kulturale, e cila eshte nje shtrirje dhe shprehje e supremacise ekonomike dhe politik e grupit qe e perfaqeson. Nese ne kohen e Shqiperise se para ’90 kjo lloj epersie ishte e siguruar (akoma me vjen per te qeshur me tim ate kur thote “qfare ben”), status quo-ia do te jete e veshtire per tu mbajtur. O duhet hecur perpara duke bere kompromis midis gjuhes standarte dhe gegerishtes ( nga ana statistikore, gegerishtja eshte me shume e perdorur se sa toskerishtja), ose sekush shkon ne rruge te vet. Varianti i pare do te ishte me i pranueshem, aq me teper qe per te ekziston nje pervoje dhe ekspertize mbi 50 vjecare.

  8. Do me thene, si thuhet, do me thene, apo do te thote? Po, do te thuash, eshte ndryshe nga dua te them, do te thote, do me thene, apo jane e njejta gje? Kuptimi eshte dicka e mesme, dhe nuk i perket vetem objektit apo vetem subjektit, por te dyve dhe asnjerit. Paskajorja ndihmon ne kete, ndaj me duket gabim t’a konsiderosh nje diskurs mbi paskajoren ne standard te shqipes si diletant, aq me teper kur shtron pikerisht kete problem.

  9. Futem rrallë në diskutime gjuhësore, edhe pse titujt i kam të gjitha në rregull, të paktën më shumë se pjesa dërmuese e atyre që flasin në Shqipëri për temën. Çështja e paskajores (infinitivit) të gegënishtes mitizohet shpesh nga mbështetësit e kësaj të fundit. Mirëpo kush e ka studiuar strukturalizmin, e di fort mirë se përparësia përcaktohet nga funksioni në sistemin gjuhësor. Në qoftë se paskajorja është zgjidhur në një mënyrë të caktuar brenda sistemit të standardit, dhe aty nuk dallohet asnjë kundërshti, atëherë problemi duhet quajtur teknikisht i zgjidhur.

    Jam shprehur publikisht kundër padrejtësive që i janë bërë gegënishtes, duke kërkuar hapjen e dialogut midis aktorëve në lojë, për ta pasuruar më tej shqipen, por edhe për ta ndihmuar atë në kapërcimin e vështirësive të sotme. Mirëpo, kur disa avoketër futen në ring me dorezat e romantizmit, duke folur pa kuptim për “fjalë që tingëllojnë më bukur”, apo për “koncepte abstrakte që nuk u dhënkan dot nga standardi”, çojnë në fakt ujë në mullirin e ithtarëve të status quo-së, çka i bën të barabartë në raport me dëmet ndaj shqipes.

    Në qoftë se gjymtimi i shqipes u bë në rrafshin politik, mendoj që fillimisht problemi duhet kapur në atë plan. Aspektet e tjera, ngushtësisht teknike, duhet t’ua lemë gjuhëtarëve. Veprimi politik, ta zëmë, mund të shprehet me vendimin, në rang institucional, për një studim serioz të gjuhës së sotme shqipe dhe problemeve të saj. Jo vetëm vendimi, por edhe gjetja e fondeve, përbën veprim të pastër politik. Kurse ekspertëve u takon, gjithashtu, të krijojnë një mjedis të përshtatshëm për diskutime pa paragjykime. Si të thuash, jo të strukur në istikame.

  10. Perse duhet politizuar debati mbi standartin? Problemet e gjuhes shqipe nuk besoj se zgjidhen me mjete te llojit “demshperblim per demet” apo “kompensim per pronat e humbura.”

    Ne te gjithe biem dakord qe gjuha shqipe kishte dhe ka nevoje te jete e standartizuar. Standartizimi u krye dhe funksionoi perderisa ne shqipen standarte u shkruan kryevepra te letersise shqipe dhe u perkthyen kryevepra te letersise boterore (letersia dhe perkthimet mediokre nuk kane lidhje me standartin, kane lidhje me mungesen e talentit dhe njohjes se gjuhes.) Ne cdo lloj forme qe te behej standartizimi i gjuhes, nje grup apo nje tjeter, me i madh apo me i vogel, do kishte pakenaqesi dhe do ndihej i lene jashte.

    Debate te tipit si eshte me mire te perkthehet Sheksipiri me “te rrosh a te mos rrosh” (une do preferoja “te jesh a te mos jesh”) apo “me qene a mos me qene” jane ceshtje shijesh te trasheguara apo kultivuara. Askush nuk e ka monopolin e “me te mires.”

    Pervec nevojes reale per te ruajtur dhe ekspozuar trashegimine kulturore ne gegerisht, argumentet i idhtareve te ndryshimit te standartit sot nuk me duket se jane pastertisht letrare apo gjuhesore. Askush nuk i ndalon te perdorin dialekte apo elemente te gegerishtes ne shkrimet e tyre, dhe te shikojne se sa do lexohen e kuptohen. Te nderrmarresh ndryshimin e standartit per te akomoduar ata 5 apo 10 talente qe duan te shkruajne ne gegerisht, nuk me duket ide produktive. Nese synohet te akomodohen lexuesit e gegerishtes, atehere do humbasin lexuesit e standardit.

  11. Politizimi i debateve ndryshon thelbësisht nga nevoja për politika të gjuhës. Kjo e fundit ka gjithnjë nevojë për hulumtues e kujdestarë, që ta kultivojnë, krasitin, ujitin, plehërojnë … Pra, ideja se “tani që e kemi nuk e luan as topi”, “ose ajo që u bë u bë” nuk mund të qëndrojë. Gjuha duhet t’u përshtatet ndryshimeve, çka e bën në një farë mase edhe vetë, por ka gjithsesi nevojë për një shoqërim normativ. Nuk mund t’i aplikojmë gjuhës modele përjashtuese që nuk kanë të bëjnë me logjikën e saj.

    Pasuria e gegërishtes nuk u shërben vetëm atyre që duan të shkruajnë në atë dialekt. Kemi një letërsi të tërë të bazuar në gegërisht. Përkundrazi, t’i privosh brezat e ardhshëm nga kjo pasuri mund të jetë jo produktive për gjuhën e kulturën shqipe. Që këtej edhe rëndësia e shkollës, si palestër mësimi të gegërishtes, çka do ta ulte ndjesinë e ndryshmërisë tek përdoruesit e shqipes. Standardi mund të mbetet edhe ai që është, por nuk duhet të jetë merita e kasafortës.

  12. Patjeter qe standardi pasurohet, adopton forma e dukuri te reja, por nuk eshte ky rasti per te cilin po diskutojme. Po kerkohet te nderhyhet ne elemente themeltare te gjuhes, sic eshte sistemi foljor apo fonetik.

    Nuk eshte nevoja te ndryshoje standarti i gjuhes qe t’ju jepet mundesia brezave te ardhshem te shijojne letersine e shkruar ne gegerisht. Ka forma te tjera didaktike qe e bejne te mundur kete. Edhe italianet e sotem nuk e lexojne dot Danten ne origjinal, por s’ma merr mendja se kerkon njeri te futen ne standartin e gjuhes italiane format gjuhesore te perdorura prej tij qe te mundin brezat e rinj ta shijojne pa nevojen e pershtatjes. Se neve ky po na del problem i madh, si t’ia bejme qe kalamaqerit ta lexojne Fishten pa nevojen e shpjegimeve dhe pershtatjeve.

  13. Ne shkolle te mesme, ne kemi pasur Letersi Shqipe. Antologjia e Letersise … ishte teksti shoqerues. Aty ishin te tere, Mjeda, Migjeni, etj. Fishta nuk ishte. Por asnjeri nuk kishte problem qe keta poete t’i lexonte dhe kuptonte, packa se ata shkruajne gegnisht!
    Keshtu qe ky problemi i brezit te ri qe nuk e kupton gegnishten eshte problem artificial.
    Problemi real eshte problemi i statusit te personit. Nje person qe flet gegnisht duket “apriori” i pakultivuar. Por kesaj s’kemi c’ti bejme!
    Edhe une kur flas “tironsche”, ashtu dukem; i pakultivuar. Ne cdo komb ka nje “te folur” qe te ben te dukesh i kultivuar dhe te tjera te folura qe te ben te dukesh jo i tille. Megjithate, ky eshte nje impresion 5-sekondesh, sepse njeriu flet cfare ka ne koke, dhe menyra se si e thote eshte sekondare.

Komentet janë mbyllur.

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin