nga Romeo Çollaku
Romani Lugina e lumit Issa i Czesław Miłosz-it qarkulloi për herë të parë më 1955, në Paris, tek gjashtë numra rresht të së përmuajshmes letrare Kultura dhe, njëherazi, si libër më vete, prej shtëpisë botuese Instytut Literacki. Këto të dyja, të sapothemeluara dhe të drejtuara nga i njëjti kolegjium, grishnin rreth vetes – ashtu si Shêjzat e Koliqit pena shqiptare të mërgimit – shkrimtarë dhe intelektualë polakë, më të shumtët e të cilëve e kishin braktisur atdheun për t’u vendosur në Perëndim menjëherë pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore dhe ndarjes së Evropës në dy kampe kundërshtare. Tek Instytut Literacki, që ishte përuruar dy vjet më parë me romanin tashmë të mirënjohur Trans-Atlantiku, do të afroheshin, krahas Gombrowicz-it dhe Miłosz-it, edhe të tjerë zëra përfaqësues, sikurse vlerësohen sot, të letrave polake të shekullit të kaluar, si Hłasko, Mrożek, Bierezin, Barańczak dhe, në periudhën e solidarność-it e të shkërmoqjes së regjimeve staliniste, edhe Herbert e Zagajewski.
Lugina e lumit Issa u shkrua dhe u botua në fillimet e asaj që dallohet si etapë e dytë në krijimtarinë e Miłosz-it, të cilit sapo i ishte dhënë nga Franca strehim politik dhe kishte rifituar, kësisoj, lirinë e plotë të shprehjes, porse me shpagën e rëndë të humbjes së çdo të drejte për marrëdhënie të natyrshme me Poloninë, vendin ku, veç të tjerash, jetonin lexuesit e tij më të vërtetë. Më të vërtetët, sepse, siç do të pohonte në një intervistë të mëvonshme, «në radhë të parë, jam përgjegjës kundrejt publikut që flet të njëjtën gjuhë me mua, kundrejt, pra, polakëve, paçka se librat e mi përkthehen anglisht». Në po këtë kohë, gjithnjë tek Instytut Literacki, botohen prej tij përmbledhja poetike Drita e ditës (Światło dzienne, 1953), ku përfshihen, sipas parathënies, «shumë gjëra që nuk do të botoheshin dot në Poloni», dhe eseja mjaft e përmendur Mendje e robëruar (Zniewolony umysł, 1953), prej së cilës, në Poloni dhe në gjithë vendet e ish-Bllokut, do të qe e pamundur – krejt e vetëkuptueshme kjo për ne shqiptarët – të lejohej qoftë edhe një faqe e vetme.
Sikur të mos ishte pikërisht Miłosz-i që pati thënë se shkrimtari nuk ka atdhe tjetër veç gjuhës, Poloninë do ta quanim atdheun e dytë të tij, kurse të parin një fshat në Lituani, me emrin Szetejnie, ku u lind dhe kaloi fëmijërinë. Duket se Lugina është fryt i një përmallimi dhe një përpjekjeje të Miłosz-it për t’u kthyer, nëpërmjet zgjimit të kujtimeve, në Szetejnie-n e përballjes së parë me botën, në atë të harkut kohor midis dy luftrave të mëdha. Prandaj, në ndryshim nga Drita e ditës dhe nga Mendje e robëruar, këtu, pavarësisht zhvillimeve rrënjësore si në jetën e shkrimtarit, ashtu edhe në Evropën e periudhës kur u shkrua libri, nuk haset, me përjashtim të disa rreshtave alegorikë, shqetësimi mbi rrugën ku sapo ishte futur Polonia.
Ndonëse, nga një sërë kritikësh, por edhe nga vetë Miłosz-i, i cili kundrejt fiction-it në përgjithësi ushqente njëfarë paragjykimi, Lugina është cilësuar poemë në prozë, përmbajtja e saj nuk vuan aspak prej pamjaftueshmërisë së ngjarjeve romanore, përkundrazi, është e mbushur me lloj-lloj të tillash, madje nga më mbresëlënëset e mundshme. Çka domethënë në këtë rast se, vende-vende, rrëfimi i kapërcen edhe caqet e realizmit, por me masë, pa shkuar më larg sesa shajnitë dhe fantazitë që besimet dhe besëtytnitë e ndryshme u shkaktojnë rëndom banorëve të një fshati të thellë, aq më tepër të një fshati lituan, popull ky që, krahasimisht me të tjerët e kontinentit, vonë arriti t’i shkëputej traditës së vet pagane, në të cilën djajtë ishin të shumtë, të papërtuar, të kudogjendur dhe do të mbeteshin të pranishëm edhe pas gjashtëqind vjetësh krishterim. Kështu që personazhet e librit ndodh ndonjëherë të ndihen të sulmuar prej forcash të errëta dhe, në skenat tragjikomike që krijohen, edhe vetë klerikët e luginës nuk ia dalin dot mbanë të tregohen më pak të shqetësuar sesa laikët. I tërë ky mjedis, me natyrën, me mendësinë, me zakonet, me instinktet, me gjëra që të magjepsin dhe njëherazi të yshtin t’u kundërvihesh, do të ketë patur ndikim vendimtar në formimin e shkrimtarit, por patjetër që duke u baraspeshuar e duke u ndërthurur, pothuajse aty për aty dhe ca nga ca, me kalitjen e arsyetimit të shëndoshë dhe me pasurimin e përvojës. Dhe duket se lënda e romanit u poq e u shndërrua në letërsi falë një bashkëveprimi të të gjithë këtyre përbërësve.
Prandaj, nëse do të gjykohej si i domosdoshëm një përkufizim për Luginën, më i qëlluari do të ishte, ndoshta, ai që Heaney i ka bërë krejt veprës së Miłosz-it: diçka që qëndron «midis lirizmit dhe dëshmisë» (Seamus Heaney, On Czesław Miłosz’s centenary, The Guardian, 7 prill 2011). Rrallë ndodh që në një roman prej treqind e ca faqesh të gjejmë të trajtuara, si tek Lugina e lumit Issa, një mori dhe një larmi të tillë motivesh, që nga ato më të shënueshmet për njeriun, për një vend apo për një epokë, e deri tek më të papërfillshmet në dukje, të cilat, të rrëfyera prej një përdoruesi të hollë të ligjërimit, fitojnë tjetër peshë. Këto të dytat, kinse të papërfillshmet, e afrojnë, pa dyshim, Miłosz-in, por vetëm Miłosz-in e Luginës, me Proust-in e vëllimit Nga ana e Suanit, ndonëse jo edhe aq për sa i përket stilit, e, deri diku, edhe me bashkatdhetarin e vet, Schulz-in e tregimeve, ndonëse jo për sa i përket dekorit. Të gjitha këto proza, të cilave mund t’u shtonim edhe Catcher in the Rye të Salinger-it, i bashkon, së pari, animi drejt poezisë dhe syri prej fëmije i vëzhguesit të çdonjërës, që, në rastin e Luginës, është çunaku Tomash, protagonist jo gjithnjë i drejtpërdrejtë, por gjithnjë dëshmitar ngjarjesh të vogla e të mëdha.
Ndërkaq, të tillë vend ka zënë në letrat tona vepra e Kadaresë, saqë, edhe më shpesh këtej e tutje, ciladoqoftë tema, do të përfundojmë së foluri për të. Mbase, nga radhët e deritanishme, u kuptua se atmosfera e përgjithshme e këtij romani të Miłosz-it nuk është krejt e huaj për ne. E kemi gjetur qyshkur, tek Kronikë në gur, Koha e shkrimeve apo Çështje të marrëzisë. Dhe ngjashmëritë përkatëse nuk mbarojnë këtu. Më të shumtët e banorëve të luginës, ashtu si bashkëkohësit e tyre të Vitit të mbrapshtë, nuk e kanë aspak të qartë se cilës kombësi i përkasin, as se cilës duhet t’i përkisnin dhe as bien dot në një mendje për kriteret që përcaktojnë kombësinë: «[…] gjersa shërbeu në ushtrinë e tyre, këtu do shkonte drejt e në burg. Sa për të birin, me siguri që do dojë t’ia dërgojnë në Poloninë e tij. – Nuk ua ka ënda të jenë nga vend i vogël. Për ta ka vetëm qytetërime e qendra të mëdha. […] ajo gjyshja e Tomashit është me prejardhje gjermane. Në Prusi, pavarësisht nga mbiemrat lituanë dhe polakë, janë të gjithë gjermanë. Le të urojmë të mos vijë ndonjë e keqe nga tërë kjo nakatosje», kuvendojnë dy prej personazheve. Edhe rreshtat më poshtë nga faqet e para të Luginës, ndër të paktët ku ngucet diktatura e vendosur në atdheun e Miłosz-it, sikur diç na kujtojnë prej alegorive qesëndisëse të Kadaresë:
«E përfytyrojmë dot një lloj kuvendi popullor […], në të cilin qindra mijëra djaj të vegjël me frakë dëgjojnë gjithë seriozitet dhe hidhërim fjalimet e përfaqësuesve të komitetit qendror të ferrit? Ja ku folësit sapo njoftojnë se, këtej e tutje, për të mirën e çështjes, marrin fund vërtitjet nëpër pyje e nëpër ara, se çasti kërkon të tjera mjete dhe se specialistët me kualifikim të lartë do të kujdesen që prania e tyre të mos vihet dot në dyshim nga kurrkush në botë. Ushtojnë duartrokitje, por nga halli, sepse tashmë të pranishmit e kuptojnë që u përdorën vetëm në fazën përgatitore, që përparimi po i ngujon nëpër zgëqe të zymta dhe që tashmë nuk kanë për të parë më perëndime dielli, fluturim bajzash, yje që vezullojnë, asnjërën prej gjithë mrekullive të botës sonë të paanë».
Për sa i përket titullit, lumë me emrin Issa nuk gjendet kurrkund në hartën e Lituanisë. Miłosz-i, i pyetur në raste të ndryshme, ka dhënë, mbase dhe qëllimisht, përgjigje të ndryshme. Për një poet, veçanërisht për një poet që ka shkruar disa qindra poezi, titulli, në të shumtën e herëve, nuk përbën tjetër veçse një kokëçarje të tepërt, një kleçkë që i duhet dhënë zgjidhje. Diku, shkrimtari i Luginës thotë se poeti i shquar japonez i shekullit XIX pati ushtruar tek ai një lloj ngashënjimi prej bote të mistershme, ndërsa, diku gjetkë, se ndjeu nevojën t’i largohej emrit të Nieważa-s, që është lumi i vendlindjes së tij në Lituani. Ndoshta, të dyja shpjegimet qëndrojnë. Nga leximi i Issa-s, Miłosz-i nuk do të hiqte dorë as pas të nëntëdhjetave, kurse një ndër poezitë më të fundit të tij fillon pikërisht me vargun: «Kur vrapoja i zbathur kopshteve ndanë Nieważa-s» (Czesław Miłosz, Wiersze ostatnie, Znak, Varshavë 2006).
Czesław Miłosz
Lugina e lumit Issa
përktheu Romeo Çollaku
Botimet Dukagjini, Prishtinë 2024
____
Shënim: Ky tekst u shkrua për t’u lexuar gjatë promovimit të librit në Prishtinë, veprimtari që u la për më vonë.
(c) 2024 Romeo Çollaku. Të gjitha të drejtat janë të autorit.