nga Arben Dedja
Vetat:
Filologu, i plakur keq, i lodhur, i vrarë në fytyrë, por gjithsesi heroik në përballjen e tij me përditshmërinë
Marangozi, ndonëse i një moshe me Filologun, më në formë fizikisht
Filologu ndodhet në studion e tij të gjerë e të mirëndriçuar. Në një faqe të tërë muri shkon deri në tavanin e lartë një bibliotekë mijëra vëllimesh. E pamundur t’i kapësh librat e rafteve të sipërm, ndaj një shkallë komode druri gjendet në mes të dhomës, e gatshme për t’u lëvizur sipas nevojave të Filologut. Shkrimtorja, gjithashtu, është plot e përplot me tufa letrash të lidhura me gjalmë, sipas studimeve të ndryshme dhe të njëpasnjëshme që Filologu çon përpara. Bashkë me Filologun gjendet aty edhe Marangozi: të dy kanë qenë shokë banke në gjimnaz. Ndërsa i pari ka qenë i shkëlqyer në mësime, ky i dyti ishte pykë. Tani Filologu e ka thirrur shokun e vjetër t’i bëjë një shtesë të bibliotekës dhe, në fakt, Marangozi në këtë moment është duke marë masat.
Marangozi
befas e ndërpret punën dhe lexon me vështirësi e plot gabime një frazë latine që e gjen të shkruar me germa të mëdha te një copë letër mbi shkrimtore. Fraza është: “Nam fuit ante Helenam cunnus taeterrima belli causa”. Hm! pikë e zezë! Me zor, por e përsërit: “Nam fuit ante Helenam cunnus taeterrima belli causa”.
Filologu
Shiko, kjo është frazë me peshë, jo paraqende. Është një varg nga “Satirat” e Kuint Horac Flakut, nga Satira III e Librit të parë, më saktë vargu 107; Horaci, më dëgjon, jo një rrëmbythje.
Marangozi
E respektoj frazën. Bile-bile, do të thosha që ia kap kuptimin. Është e përbërë nga fjalë të tilla që, ndonëse të vështira për t’u ditur, i ndiej të miat, si ajo italishtja e hit parade-t, apo e filmave te Rete Manduria. Se janë fjalë që ta depërtojnë vetëdijen, që të mbeten, more, të mbeten në lukth. Një ndihmë fare e vogël më duhet, t’ia qaj kuptimin fare. Besoj se do të ma japësh, me atë mendjemprehtësi dhe enciklopedizëm aq shushatës që ke, or mik. Siç bëje në gjimnaz, kur kishim hartim.
Filologu
Eh, i dashur! Kurse unë jam në hall! Mua, të gjithëditurit, më duhet një ndriçim për këtë frazë latine. Është gjithsesi e ndërlikuar, sepse ajo dreq latinishte është e ndërlikuar.
Marangozi
Po si kështu? Si ndodh që, përkundrazi, mua më duket e qartë, qelibar. “Nam fuit ante Helenam cunnus taeterrima belli causa”. Shiko, sikur të më japësh vetëm atë shtysën e vogël që po të kërkoj, ta zgjidh unë sakaq. Një fjalë të vetme, njëckë, more, kërkoj të di. Them se pastaj e kryej, ndonëse nuk ia thek në latinisht, sikurse nuk ia thekja për asgjë as në shkollë; dhe ti e di mirë. Unë edhe shqipen standard jalla a po di ta mbllaçit, jo më gjuhët e vdekura. Kur të vdes vetë, besoj: do të mund t’i lëçis. Si është ajo shprehja: “I vdekuri me të vdekurin…” Se, përveç të tjerash, ato janë gjuhë që as nuk fliten dot, mor aman, por vetëm lexohen. Apo e kam gabim?
Filologu
Jo, në rregull je ti! E mirë, edhe mund të të ndihmoj, por vështirësia e frazës mbetet. Nga ana gramatikore, flas. Pa hë, thuama të shkretën, cila është fjala që të mundon?
Marangozi
Patjetër! Ja, ta analizojmë pak. Këtë punën e analizës unë nga ti e kam mësuar. Hm! Unë, ore ti i këshillit, nga gjithë kjo frazë kuptoj sakllam asëll-asëll fjalën “Helenam”, që është emri “Helenë”, e saktë?
Filologu
Yep!
Marangozi
Dhe fjalën causa, që do të thotë – me hamendje e kam këtë, por më ngjan toidhjo me causa në italisht, pra “shkak”…
Filologu
Yep në katror!
Marangozi
“Nam fuit ante Helenam cunnus taeterrima belli causa”. Mendohet pak. Tani, unë se në ç’rasë janë emrat këtu, nuk di ta gjej. Helenam, për shembull, emri “Helenë” me mbaresën -am, nuk e di…
Filologu
Për atë punë të ndihmoj unë, por prapë fraza mbetet e ndërlikuar.
Marangozi
Mirë, de, mirë se nuk më intereson rasa e Helenës. Tjetër gjë më intereson nga Helena. Po nuk po e them, se tani çdo broçkull që nxjerr goja etiketohet direkt, dhe nuk dua të m’i etiketosh fjalët e mia si seksiste. Le të themi që më intereson në vetvete emri “Helenë” dhe fakti që gjithçka këtu është e shkruar në latinisht. Ok? Dhe duke qenë e shkruar në latinisht (Horaci, më the ti: po kush është ky unë nuk e kam idenë), bëhet fjalë për diçka të dikurshme edhe për një latin si Horaci dhe si gjë të dikurshme me të këtillë largesë kohore të quajtur “Helenë” unë vetëm një di: Helenën e Trojës. Shih si më shkon fjollë arsyetimi! Tani mua më duhet të di vetëm një fjalë tjetër në gjithë këtë frazë mysybet dhe, të betohem, e zgjidh enigmën. Enigmën për veten time flas; ti, me siguri nuk e ke aspak enigmë e, mbase, as të tjerët. Më thuaj, pra, një çikë të lutem, o yll, fjalën që më intrigon më shumë: cunnus, ç’domethënë cunnus?
Filologu
fillon të përtypet, sikur po do të fitojë kohë. Pastaj, aty për aty i shpëton një e qeshur kumbuese.
Marangozi
Kaq për të qeshur bëka?
Filologu
vazhdon të qeshë.
Marangozi
Problem i madh, e qeshura jote. Se unë, ndonëse gjind pa shkollë, jam racional. Ndaj po përpiqem ta kategorizoj kësodore? Ç’është, pra, e qeshura jote? Le ta analizojmë në të gjitha trajtat e saj (ose, më mirë, në të gjitha nuancat, po të duam t’i japim situatës një sfond piktorial). A është, vallë, nënqeshje, buzëqeshje, thjesht qeshje, gajasje, kakarisje, ngërdheshje, zgërdheshje, përqeshje…?
Filologu
Mos ma merr për keq, i dashur, mik i vjetër dhe, tashmë, bashkudhëtar i ndeshtrashave të mia filologjike. Fjalën që më kërkove do të ta them, por pak më vonë. Po ty të lumtë! E ke kapur. Fjala kyç në këtë mesele horaciane është pikërisht cunnus. Fjalë që nuk e përmban fjalori. Fjalori namusqar i akademikëve të mykur (por a ka, vallë, akademikë të pamykur?). Po ti lermë njëherë të të parashtroj, qoftë edhe për të gjetur ngushëllim, “hallet” që më kanë zënë me këtë frazë.
Marangozi
Jam sy e veshë. Me vete: Mjaft të mos jetë “përrua i ndërgjegjes”.
Filologu
Le t’i marrin një çikë gjërat me radhë. Emri Helenam, që e kishe merak edhe vetë: natyrisht është i gjinisë femërore, njëjës. Kurse sa i përket rasës, që thua ti, është i rasës kallëzore (Helenă, Helenae, Helenae, Helenăm, Helenă, Helenā). Kurse fjala (e famshme) cunnus është në emërore. Dhe gjinia mashkullore. Po ta them, që ta mbash mend, meqë të intereson veçanërisht (me të drejtë, do të thosha). Do të kthehemi më vonë tek ajo. Kurse belli është rasa gjinore. Kurse causa është rasa emërore. Përndryshe, prapë me “a” fundore mbaron edhe rasa rrjedhore. Por, në atë rast, “a”-ja fundore do të ishte e gjatë. Ndaj causa nuk mund të jetë në rrjedhore, por vetëm në emërore. Merr frymë thellë: E kupton pse t’i përmend rasat e këtyre emrave?
Marangozi
në siklet: Jo!
Filologu
Që të krijosh një ide se kush mund të jetë kryefjala e fjalisë. Se kryefjala është gjithnjë në emërore (po qe se nuk mungon, por nuk më duket ky rasti).
Marangozi
Hm! E kuptova! Me kaq shumë emra sa ka kjo fjali, e sigurt që e ka kryefjalën.
Filologu
E drejtë; fjalia ka shumë togfjalësha emërorë.
Marangozi
Pra, Helena, nuk është kryefjala e fjalisë?
Filologu
Eh, jo! Është në rasën gjinore. Dale, mos më fol pak, se më ngatërron. Vë duart në tëmtha: Pra, belli përcaktor i causa. Pra, më mjafton causa. Bellum në latinisht do të thotë “luftë”. “De bello Gallico” i Jul Cezarit, e ke parasysh?
Marangozi
Hm! Jo, nuk e kam.
Filologu
S’ka rëndësi. E thashë si shembull. Pra, belli përcakton causa: “shkak i luftës”, përkthehet.
Marangozi
Ok! Më lër pak kohë sa t’i depozitoj edhe unë gjërat. Hesht. Merr frymë thellë. Po ma kthjellon mendjen, i dashur. Fillova ta kuptoj shumë mirë fjalinë. Madje edhe nga ana gramatikore.
Filologu
Pa hë!
Marangozi
Cunnus-i i Helenës është shkaku i luftës. Ekuacion më të thjeshtë se ky, nuk e besoj se ka. Ti më thuaj ç’është cunnus dhe… mbaroi muhabeti.
Filologu
E mirë, de! Prit! Do të ta them shumë shpejt, por t’i analizojmë gjërat një e nga një edhe nga ana gramatikore.
Marangozi
Më vdiqe me këto analizat. A nuk mund t’u shkojmë gjërave në thelb? Hesht pak dhe mendohet: Hajt, se nuk po ta prish. Por ma lër një çikë mua kreun e sulmit, të lutem. Taeterrima, ja, pa analizojmë pak fjalën taeterrima. Ngjan si mbiemër. I ç’rase, pa? Them se lidhet me cunnus. Ndaj i bie që edhe taeterrima të jetë emërore.
Filologu
Hm!
Marangozi
Çfarë ka?
Filologu
Nuk dua të ta ndërpres arsyetimin: vazhdo, vazhdo.
Marangozi
Unë mendoj që “ante Helenam” plotëson “cunnus taeterrima”. Ndaj, po ta vendosim renditjen e fjalisë alla albanezçe, do të jetë: Cunnus taeterrima ante Helenam. Se unë jam i bindur që cunnus është strumbullari i fjalisë, kryefjala; i bie: “cunnus causa fuit…”.
Filologu
Ok, ok, o uragan! Shumë mirë po arsyeton. Në përgjithësi. Por jo për detajet, ama. Le të fillojmë të vëmë pak rregull. Do të thosha që “ante Helenam” plotëson gjithë fjalinë jo vetëm “cunnus taeterrima”.
Marangozi
Nuk po të ndjek dot…
Filologu
Ta shpjegoj me një shembull më mirë. Ja, ta zëmë, kemi fjalinë: “Paridi e rrëmbeu Helenën para luftës”. Këtu kryefjala është “Paridi”, kurse “Helenën” është kundrinor (i drejtë). Ok?
Marangozi
Ok!
Filologu
Kurse togfjalëshi “para luftës” nuk plotëson veç kryefjalën ose kundrinorin, por tërë pjesën e parë të fjalisë, si rrethanor, kohe, në këtë rast. Kësisoj duhet parë edhe “ante Helenam”, që plotëson krejt pjesën tjetër të fjalisë. Edhe këtë “cunnus taeterrima”, pa ta shohim pak. A s’të thashë që cunnus është i gjinisë mashkullore? Kurse taeterrima është e gjinisë femërore. Vetëm dy fjalë të tjera në këtë fjali janë të gjinisë femërore: Helenam, natyrisht, që thamë është në kallëzore, dhe causa, në emërore.
Marangozi
E kuptova. S’mund të shkojë taeterrima me cunnus, pra. Taeterrima, për habinë time të madhe, shkoka me causa (sikurse edhe belli shkon me causa).
Filologu
Yep! Të fillojmë tani t’ia hapim petët lakrorit. Taeterrimă, taeterrimae, taeterrimae, taeterrimăm, taeterrimă, taeterrimă. Ja që ta lakova taeterrima, që është, pra, kësisoj shkalla sipërore, gjinia femërore njëjës e mbiemrit taeter (m.), taetra (f.), taetrum (as.) = “i/e shëmtuar, i/e tmerrsh(ë)m(e), i/e përbindsh(ë)m(e), i/e pështirë”. Dhe vijmë tani te thelbi i gjithë bisedës sonë, i dashur. Te fjala që ti, me intuitën tënde të hollë, e përcaktove si fjalë-kyçe dhe… pate të drejtë. Për të ta shpjeguar edhe më mirë do të bëj një digresion; diku. Cunnus, pra! Fjala e lavdishme cunnus. Gjinia mashkullore. Ok! Mund të ngjajë kundërsens, por nuk është. Madje edhe në shqip të gjinisë mashkullore e kemi. Cunnus = “p*dh”.
Marangozi
i ndrisin sytë: Hahaha! Sikur ta dija. E kisha këtë parandjenjë. E pra, tani kuptimi i fjalisë është qelibar.
Filologu
Ok, ok! Por le të rrimë me këmbë në tokë. Unë jam shkencëtar i fjalës. Edhe ti, me arsyetimet e tua të sakta, të deritanishme, si një shkencëtar i fjalës po sillesh e jo si një rrugaç sidokudo. Po thoshim?
Marangozi
P*dh.
Filologu
Aman! Ule pak entuziazmin. Për arsye etike, ne nuk e shqiptojmë dot këtë fjalë kështu… tullë.
Marangozi
Kurse në latinisht mund ta themi sa të duam. Vë dy pëllëmbët në trajtë hinke rreth gojës dhe bërtet: Cunnus!
Filologu
Shëëët!
Marangozi
vazhdon ulërimën: Hee-ej! Cunnus, ore-hej!
Filologu
Ule, ore, zërin, se do të na dëgjojnë!
Marangozi
Çfarë “shëëët”. S’ka “shëëët”. E pastaj? Askush nuk e kupton, veç unë e ti. Periudha e gjatë enveriane ua ka trashur trutë të gjithëve. Po e shqiptojmë në gjuhën e lartë të kulturës. Ndaj mund ta bërtasim sa të duam: cunnus, cunni, cunno, cunnum cunno, cunne. Gjinia mashkullore, lakimi i dytë. Hahaha! Ose, në shumës: cunni, cunnōrum, cunnis, cunnos, cunnis, cunni.
Filologu
Ore, ti! Kur u bëre kaq esnaf në këto punë. E lakove shkëlqyeshëm. Të lumtë, more djalë!
Marangozi
Ishte një frymëzim i momentit! Më ndodh me këtë fjalë. Kam frikë se nuk do të përsëritet prapë.
Filologu
Shumë mirë, pra, po tani qetësohu pak. Po thoshim? Ah, po! Po thosha që kjo fjalë në latinisht është e gjinisë mashkullore, sikurse edhe në shqip, xhanëm. Tani, meqë jemi në mjedisin kulturor e filologjik më të lartë të mundshëm, do të të recitoj do vargje të tjera (latine), në fakt shumë më të vonshme se vargu i Horacit. Fillon recitimin, me një impostim retorik të zërit e gjithë pompozitet:
Discite grammatici cur mascula nomina cunnus
Et cur femineum mentula nomen habet.
Marangozi
Mos! Më duken të ngatërruara. Por atë fjalën bukurtingëlluese në fund të vargut të parë, atë e kapa.
Filologu
Mos u tremb. Do të t’i përkthej sakaq. Atëherë, ta kam llafin… Përqendrohet, prapë me duart në tëmtha: Kemi të bëjmë me një distik, njëri nga të shumtët, që u recitohej me shpoti njerëzve që nuk dinin (më) latinisht. Jemi tashmë në shekullin e tetëmbëdhjetë dhe, në këtë rast, ndodhemi në Venedik. Vargjet, pra, duan të thonë (e ul fare zërin, gati pëshpërit):
Sqaronani, o gramatikanë, si qenka mashkullor emri p*dh
dhe emri k*r[1] në femërore.
Marangozi
me vete: Aman, more, sa namus…
Filologu
e ngre zërin: Këtë gjëzë, rrëfen historia se ia shtrojnë për zgjidhje një fëmije me emrin Giacomo Casanova, dashnori dhe libertini i famshëm i krejt atij shekulli. Por jemi në vitin 1736; Casanova, është vetëm njëmbëdhjetë vjeç asi kohe. Dhe, megjithatë, për çudi e për lavdi, ky çun përgjigjet me një varg po në latinisht, varg që i ka rezistuar kohëve:
Disce quod a domino nomina servus habet.
Marangozi
Që do të thotë?
Filologu
Që do të thotë (pak a shumë):
Se gjithmonë skllavi mban emrin e të zot.
Marangozi
Hahaha!
Filologu
E bukur, ëëë! Ra fjala pa ta rrëfeva… A kthehemi prapë tek ato çështjet tona gramatikore/sintaksore tani?
Marangozi
Po, more: patjetër. Dhe me krahë të lehtë, madje. Ku ishim? Ah, po: “m’i tmerrshmi shkak i luftës”. Hm! Në përkthimin shqip po e kthej në mashkullore, se fjala “shkak” në shqip është mashkullore. Tingëllon më mirë kështu, në fakt, se të flasësh për “p*dh”, hm!… “p*dh të tmerrshëm të Helenës”. Por akoma më mirë tingëllon, të paktën për shqipen flas, sikur të mos thuhej “taeterrima causa”, por “taeterrima belli”; “shkak i luftës së tmerrshme”, pra.
Filologu
Belli taeterrimi, sa për të ta ndrequr pak gramatikën; kështu duhet të ish.
Marangozi
Ok, Mjeshtër: ti e di.
Filologu
Megjithatë, ty të lumtë!
Marangozi
e sheh me habi.
Filologu
E them se ky zëvendësim që ti e vure re, që e bën me qëllim edhe autori ynë, është një figurë retorike (madje figurë tejet “e lartë”) që quhet “hipalazh”. Ka edhe një figurë tjetër, të ngjashme, që quhet “enalazh”
Marangozi
Jo, jo, mos më ngatërro tani. Më tingëllojnë si fjala “aliazh”. Atë di unë.
Filologu
E mirë, de; s’po ta rokanis shumë kokën. Po sa për të të dhënë një shembull hipalazhi, thotë Dantja te “Parajsa”, Kënga XXVII, vargjet 82-83:
… Io vedea di là da Gade il varco
folle d’Ulisse… etj., etj.
Mbiemri folle, i referohet këtu fjalës varco, por, në fakt, është udhëtimi i Uliksit që është i çmendur dhe jo “il varco”. Ja, pra, një hipalazh. Më fal, o mik, që e mora shembullin nga origjinali italisht, gjuhë që ti, gjithsesi, e mbllaçit, se, mjerisht, në përkthimin e tij Pashko Gjeçi tregohet më i drejtpërdrejtë dhe e bjerr figurën.
… tej Gadës shihja shtekun
e Uliksit t’çmendun… etj., etj.
Marangozi
Shumë e qartë! Ama, kësaj radhës së fjalëve që përdor Horaci, nuk i jap dot dum gjallë në botë. Them se është në shpirtin vetë të një poeti rebel që ta epojë e ta dhunojë gjuhën. Dhe e bën enkas, për të theksuar absurditetin e situatës: një diçka kaq tragjike sa lufta, e kurdisur as më shumë e as më pak se nga një gjë aq banale sa organi intim i Helenës. Më duket se kemi një tjetër figurë retorike këtu; apo jo? Metaforë?
Filologu
Më saktë, kemi të bëjmë me sinekdokë. Të kujtohet nga shkolla? Kemi sinekdokë kur, në ligjërim, përdorim pjesën për të tërën (për shembull: “kam shtatë gojë për të ushqyer”, ku fjala “gojë” rri për “fëmijë”), ose kur përdorim mbajtësin për përmbajtjen (“pi një gotë”, ku nënkuptojmë që, natyrisht, pimë verën apo diçka tjetër që e përmban gota), ose kur përdorim lëndën për objektin (“zjarr e hekur”, ku hekuri nënkupton “shpatën”, që është një armë e hekurt), etj.
Marangozi
Tamam! Dhe në këtë rast kemi pjesën:“p*dhin”, në vend të të tërës: “Helenës”. Hahaha!
Filologu
Yep! Merr frymë thellë. Duket tejet i kënaqur. E sheh sesa mund (por edhe sa gëzim e mendje të lehtë e fluturake) na u desh për t’i dalë (disi) mbanë këtij vargu? Edhe ankohet pastaj polemi që akademikët tanë nuk bëjnë asgjë: o burra t’i bëjmë vetë; edhe mbijnë turbo-albanologët pastaj, gjoja për ta bërë ata punën e akademikëve. Në një kohë kur akademikëve tanë u bie bretku, more, bretku duke u marrë me hollësira të këtilla. Po nejse. Edhe një gjë të fundit kam. Nuk dua të humbim (ose të fitojmë?) kohë prapë, se duhet të merresh me bibliotekën time, përndryshe librat do të na zënë poshtë dhe… na rroftë dituria. Ndaj, shpejt e shpejt, po të them që nam përkthehet: “se qysh”. Apo do të na zërë nata me të tjera e të stërthella analiza?
Marangozi
Jo, or jo! Më mjaftojnë ato që dëgjova (dhe që mësova).
Filologu
Në rregull! Pra, i bie që vargu ynë, një herë e mirë, të përkthehet:
Se qysh para Helenës pi*i qe m’i tmerrshmi shkak i luftës.
Marangozi
Yep!
(Perdja)
(c) 2024 Arben Dedja. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
[1] Mentula, fjala latinisht për organin seksual mashkullor, është e gjinisë femërore.