YJET – SI I KEMI RRËFYER

Më e spikatura e yjësive, për soditësit e qiellit, është Orioni – që në hemisferën veriore mund të shihet mirë gjatë dimrit. Shtatë yjet e tij më të ndritshme formojnë një klepsidër (sahat me rërë), ku bie në sy brezi i ngushtë prej tre yjesh, Alnitak, Alnilam dhe Mintaka. Nga yjet e tjerë, duan përmendur Betelgeuse (Alfa Orionis), një supergjigand i kuq, dhe Rigel (Beta Orionis), një supergjigand i kaltër. Yjësia përmban edhe të mirënjohurën Mjegullnajë të Orionit e cila mund të shihet me sy të lirë, dhe një numër mjegullnajash të tjera.

Orionin e kanë shquar kultura të ndryshme – nga ajo e Babilonisë, që e quante “Bariu i qiellit”, tek ajo e Egjiptit të lashtë, që e konsideronte si perëndia Sah; përmendet edhe në Bibël. Për mitologjinë greke, Orioni ishte një gjahtar gjigand, biri i një gorgone dhe i Poseidonit; Rigveda e quan Mriga (“Dreri”).[1]

Si çdo yjësi tjetër, edhe Orioni është një kombinim yjesh pa lidhje intrinseke mes tyre, që syri i njeriut i lexon si “të projektuara” mbi kupën e qiellit. Që konfigurimi nuk ndryshon formë dhe duket gjithnjë njëlloj, aq sa të merret për objekt natyror, kjo i detyrohet distancës relativisht shumë të madhe të yjeve nga vendi ku i shohim, sipërfaqja e Tokës.[2]

Natyrisht, secili yll i Orionit ekziston si yll individual; por kombinimi i tyre, në një figurë që ne e imagjinojmë si të një gjahtari mitologjik, nuk është real, njëlloj siç është real secili yll. Këtë e ilustron imazhi më poshtë, ku numrat përbri çdo emri ylli tregojnë distancën e tij nga Toka, në vite dritë. Të vërehet si tre yjet e brezit të Orionit, Aniltak, Mintaka dhe Alnilam nuk janë afër njëri-tjetrit, në realitet.

Nga pikëvështrimi ynë fiks, qielli ka formën e një (gjysmë)sfere të shtypur, në sipërfaqen e së cilës zhvendosen Hëna, Dielli dhe planetet, mbi sfondin e palëvizshëm të yjeve. Sfera me gjithë objektet që “përmban” merr pjesë në rrotullime të ndryshme – Orioni, si të gjitha yjësitë, rrotullohet afërsisht çdo 24 orë rreth yllit polar; por njëkohësisht merr pjesë edhe në një lëvizje tjetër, që e bën të padukshëm natën, për shembull, gjatë muajve të verës – kjo ndodh sepse në verë Orioni ndodhet në qiellin e ditës (çfarë do të thotë se mund të shihet gjatë një eklipsi të Diellit).

Yjet e Orionit marrin pjesë, në këto lëvizje dhe rrotullime, si një grup fiks, pa ndryshuar pozicion ndaj njëri-tjetrit; dhe kjo, ngaqë janë në distancë të madhe nga Toka dhe nga vetë sistemi diellor. Kjo vlen për të gjitha yjësitë – të cilat mund të shihen në vende të ndryshme të qiellit dhe në orë të ndryshme, por pa ndryshuar konfigurim.

Sot njihen 88 yjësi, prej të cilave më të njohurat janë Arusha e Madhe, Arusha e Vogël dhe yjësitë e Zodiakut; sistemi që ne ndjekim, për t’i njohur dhe hartëzuar, i përket në thelb trashëgimisë greko-romake, të paktën për ato të hemisferës veriore. Kulturat e lashtësisë u dhanë yjësive emra qeniesh hyjnore, mitologjike dhe përrallore, përfshi emra kafshësh gjithfarë. Sot mund të gjesh harta yjesh ku yjësitë paraqiten edhe të vizatuara a të pikturuara, duke e bërë qiellin t’i ngjajë një afresku gjigand, në tavanin dhe muret e një katedraleje.

Është mendja që përpiqet të gjejë, në kaosin e yjeve individuale të shpërndara në kupën qiellore, ngjashmëri me sende dhe qenie të njohura – nëpërmjet atij procesi perceptiv që njihet si pareidolia; ashtu, një grumbullim i rastësishëm yjesh afër njëri-tjetrit interpretohet si të ishte imazh (ikonë, në kuptimin semiotik), që i ngjan një mjellme, një shqiponje, kokës së një demi ose një akrepi. Kulturat që i vendosin këto ngjashmëri e bëjnë këtë nëpërmjet analogjisë, që ndihmon vetë perceptimin. Nuk ka asgjë prej akrepit si gjallesë, te yjësia e Akrepit, përveç një ngjashmërie ikonike të zbehtë, të cilën e projektojmë subjektivisht ne si vrojtues; por emërtimi me analogji i përket një rrafshi semiotik tjetër, nga ai i identifikimit të yjësisë si të tillë (të ndryshme nga yjësitë e tjera). Tek e fundit, njerëzit anembanë Tokës shohin të njëjtin qiell dhe të njëjtat projeksione yjore (konfigurime), por gjejnë atje ngjashmëri të ndryshme. Shembull tipik është ai i Arushës së madhe, të cilën kultura të ndryshme e kanë quajtur Tenxherja, Karroca, Plugu dhe – amerikanët dhe kanadezët – Garuzhda e madhe (The Big Dipper)[3]. Për qytetërimin Maja, yjësia ishte një lloj papagalli mitik; hindi-t e lashtë e quanin “Shtatë të Urtët”; ndërsa kinezët e konsideronin një lloj karroce të posaçme për Perandorin e Qiellit. Latinët i njihnin shtatë yjet e këtij formacioni si “shtatë qetë e zgjedhës” (septem triōnēs, khs. italishten settentrionale).

Yjësitë që janë përbri njëra-tjetrës, në qiell, kanë mes tyre edhe marrëdhënie “narrative” – në mitologjinë greke të lashtë, Orioni shpesh paraqitet duke ndjekur Plejadat, që konsideroheshin si pëllumba ose virgjëresha, dhe ashtu përballet me Demin. Poshtë “këmbëve” të Orionit është yjësia e Lepurit, pré e gjahtarit. Orionin e shoqërojnë dy yjësitë e rëndësishme të qiellit të Jugut: Qeni i madh dhe Qeni i vogël – i pari përmban yllin më të shndritshëm të qiellit, Siriusin.

Edhe pse origjina e emrit Orion nuk dihet mirë, atë e kanë gjykuar si variant të Adonisit, të importuar nga Lindja; dhe Homeri e quan “burrin më shtatlartë dhe të hijshëm”, çfarë e konfirmon këtë hipotezë. Ka një marrëdhënie mitologjike mes Orionit dhe Akrepit: këtë të fundit thuhet se e dërguan perënditë për ta pickuar gjahtarin, në ndëshkim të kryelartësisë së tij. Sipas një legjende tjetër, Orioni ishte i dashuri i Meropit, bijës së Enopios, mbretit të Kios. Mbreti, që nuk e miratonte këtë lidhje, e trullosi Orionin me verë dhe pastaj e verboi dhe e lëshoi të vetëm në breg të detit. Orioni atje dëgjoi zhurmën e një çekani dhe, duke e ndjekur, arriti te farka e Efestit, që i kërkoi një Qiklopi ta merrte Orionin në kurriz dhe ta çonte në majë të malit: atje, me të lindur dielli, gjahtarit iu kthye edhe drita e syve.

Natyrisht, Orioni i dorëzohet lehtë përpjekjes për ta organizuar në një konfigurim specifik – por shumë yjësi të tjera janë pak a shumë arbitrare, dhe ndryshojnë nga një qytetërim në tjetrin. Astronomia kineze shquan në qiell Dragoin e kaltër, Zogun e kuq, Breshkën e zezë dhe Tigrin e bardhë; këto yjësi hyjnë në marrëdhënie me anët e horizontit dhe stinët. Inkasit, nga ana e tyre, u jepnin domethënie jo konfigurimeve të yjeve, por hapësirave të errëta mes tyre.

Yjet marrin pjesë në disa sisteme emërtimi njëherazi: janë pjesë të yjësive, siç e tregojnë edhe emrat e llojit Alfa Orionis (ku shkronjat e alfabetit grek, të ndjekura nga emri i konstelacionit, shënjojnë edhe një renditje sipas rëndësisë dhe madhësisë së dukshme); kanë emrat e tyre, të pavarur nga yjësia së cilës i përkasin – p.sh. Rigel dhe Betelgeuze. Shumë emra yjesh individuale të hemisferës veriore vijnë nga arabishtja.

Nëse yjësitë e qiellit verior përcjellin mitologjinë dhe kulturën klasike greko-romake, vështirë ta thuash të njëjtën gjë për emrat e yjeve – përveç disa më të ndritshmëve, si Antaresi, Arkturusi, Kanopusi, Procioni dhe Siriusi, emrat e yjeve të tjera ose i kanë vënë arabët, ose kultura të tjera më të vona, përfshi atë të katalogimit astronomik, që përdor shkronjat (të tipit Alfa e Centaurit). Çuditërisht, grekët e lashtë u vunë emra edhe shtatë yjeve të vogla të Plejadës (Sterope, Merope, Maia, Electra, Taygeta, Calaeno, Alcyone), por përndryshe i identifikonin yjet nëpërmjet yjësisë ku këta ndodheshin. Për shembull, yllin që sot e njohim si Aldebaran, ose Alfën e Demit, Ptolemeu e quante kështu: “ai i kuqërremi, te syri jugor”; ndërsa një yll tjetër, në yjësinë e Argos, e quante: “më veriori nga dy yjet afër njëri-tjetrit mbi shqytin e vogël te pupa”. Me gjasë, për botëvështrimin klasik greko-romak, yjet nuk ishin veçse pjesë përbërëse të yjësive, pa identitet të tyrin “vetjak” – me përjashtim të atyre më të ndritshmit: Siriusi pothuajse përmendet tek Iliada dhe pastaj, me emër, te Punët dhe Ditët e Hesiodit. Përkundrazi, arabët i konsideronin yjet individuale si shenja njerëzish dhe kafshësh. E megjithatë, në disa raste edhe arabët ruajtën emrat e Ptolemeut, duke i përkthyer në gjuhën e tyre – ashtu, ylli Fomalhaut, në konstelacionin e Peshkut të Jugut (Piscis Austrinus), vjen nga arabishtja fam al-ḥūt (al-janūbī), “goja e peshkut” (literalisht “goja e balenës”), që është mënyra si e kish quajtur Ptolemeu. Në fakt, sistemi i sotëm i identifikimit të yjësive vjen nga Greqia e lashtë, edhe pse emrat e vetë yjësive janë latine në pjesën më të madhe, ndërsa emrat e yjeve arabisht, ngaqë vepra e Ptolemeut u trashëgua në Perëndim falë përkthimit nga arabët[4]; edhe vetë titulli me të cilin mbijetoi, Almagest, vjen nga arabishtja (al-majisṭī, që është refleks i përçudnuar i fjalës greke megístē (μεγίστη), “më i madhi”). Nomenklatura yjore pasqyron, në mënyrën e vet, dinamikën e kulturave në shekuj, të paktën sa i përket Perëndimit.[5]

Nga ana tjetër, të gjithë planetët e sistemit diellor kanë emra (greko) latinë; sepse ndryshe nga yjet, planetët kishin që në krye relevancë astrologjike, falë zhvendosjes së tyre në qiell gjatë vitit (greqishtja ἀστήρ πλανήτης (astēr planētēs), do të thotë “yje bredhëse”). Falë rëndësisë së tyre simbolike dhe praktike, planetët u pagëzuan me emra perëndish. Natyrisht, Mërkuri, Venusi, Marsi, Jupiteri dhe Saturni janë të panteonit latin; por Urani, Neptuni dhe Plutoni kanë emra grekë, me të cilët janë pagëzuar në kohë të reja (Urani u zbulua – aksidentalisht – në 13 mars 1781, ndërsa Neptuni dhe Plutoni shumë më pas). Vrojtuesit e rregullt të qiellit i dallojnë lehtë planetët, sepse këta ndërrojnë pozicion gjatë vitit, në raport me yjësitë “mbi” të cilat zhvendosen. Megjithatë, grekët e vjetër fillimisht gabuan me Afërditën, e cila shfaqet periodikisht në lindje dhe në perëndim të diellit, duke ia bashkëlidhur dy hyjnive: Hesperus ishte për ta “ylli i mbrëmjes” ndërsa “Phosphorus”[6] (ndonjëherë si “Eosphorus”) ylli i mëngjesit: thuhet se Pitagora ishte nga të parët, që e kuptoi se bëhej fjalë për të njëjtin planet. Emërtimi i dyfishtë i planetit, bashkë me iluzionin që bëhej fjalë për dy entitete të ndryshme, i shërbeu filozofit dhe logjicienit Gottlob Frege për një teori influenciale rreth kuptimit dhe referencës së emrave të përveçëm. Implikimet, në rastin e grekëve të lashtë që kishin dy emra për Venusin, sepse e kujtonin si dy planetë të ndryshëm, ndryshojnë nga ato në rastin e emrave të ndryshëm, në kultura të ndryshme, për të njëjtat yjësi. Gjithsesi, mund të spekulohet se qielli për grekët e lashtë dhe romakët ishte një kombinim yjësish dhe planetësh, ku yjet individuale vinin në vështrim vetëm kur tejet të ndritshme.

A janë reale yjësitë? Ose më mirë, sa janë reale? Edhe pse yjet ekzistojnë vërtet, si yje, kombinimet e tyre në yjësi i detyrohen pikëvështrimit tonë dhe varen prej tij. Sikur të mund të transportoheshim në sistemin planetar të një ylli të themi 400 vjet dritë larg sistemit tonë, do të shihnim një qiell krejt tjetër – edhe pse ndonjë galaktikë sërish do të mund ta njihnim: p.sh. Andromedën, që është 2.5 milion vite dritë larg tonës; ose Retë e Magelanit. Përndryshe yjësitë, kështu siç na duken nga Toka, janë iluzione optike, ose “objekte” që i sintetizon vështrimi; në thelb vizatime në sipërfaqen e një sfere të imagjinuar, e cila “rrotullohet” rreth Tokës, gjithë duke marrë pjesë në rrotullime dhe zhvendosje të tjera.[7]

Yjësitë janë dyfish artificiale: ngaqë syri dhe pastaj kultura trajtojnë së bashku një grumbull yjesh që i bashkon vetëm projeksioni i tyre në një sferë imagjinare; dhe pastaj, ngaqë kultura dhe tradita u vë këtyre konfigurimeve emra dhe i interpreton si ikona (në kuptimin semiotik) heronjsh, kafshësh, perëndish dhe gjithfarë qeniesh dhe sendesh të tjera.

Hartëzimi i qiellit u ndihmon jo vetëm detarëve dhe udhëtarëve, për t’u orientuar natën, por edhe bujqve dhe blegtorëve, të cilët i lajmëron për lloje të motit dhe ngjarje të tjera ciklike; astrologëve dhe astronomëve u shërben, nga ana tjetër, si një sistem koordinatash relative, për të ndjekur lëvizjet e trupave qiellorë më të afërt, si Hëna, Dielli dhe planetet. Mund ta përfytyrojmë hartëzimin si një lloj ngastrimi të qiellit, të tillë që t’ia mbulojë krejt sipërfaqen; kur një astrolog thotë, për dikë se e ka “Hënën te Luani”, kjo do të thotë se, në orën dhe në datën kur ka lindur dikush, Hëna ka qenë në yjësinë e Luanit; kur një astronom thotë se Jupiteri në këtë moment gjendet në yjësinë e Gaforres, kjo do të thotë se tek ajo ngastër e qiellit duhet ta kërkojmë me sy a me teleskop. Në këtë rast, konfigurimi specifik që marrin yjet në yjësi nuk luan ndonjë rol – rëndësi ka vetëm hapësira që “kap” yjësia në sipërfaqen e sferës qiellore (kësaj hapësire mund t’i matet saktë sipërfaqja në gradë katrore).

Nga pozicioni që ka Toka brenda sistemit diellor, ky lloj hartëzimi i qiellit është më i dobishmi, sa kohë që i përgjigjet një realiteti empirik, ose pamjes që na del para syve çdo natë; edhe pse nuk ndihmon shumë, për të kuptuar realitetin kozmik. Deri vonë, njeriu nuk ka qenë në gjendje të matë distancën “reale” të yjeve nga Toka (teknikisht, nga rrafshi i ekliptikës) – dhe kjo distancë nuk i është dashur për asgjë. Njëlloj edhe nuk i është dashur t’i dallojë yjet për nga ngjyra, edhe pse syri ia mundëson këtë.

Yjet që duken me sy të lirë nuk janë të shpërndarë, në ekranin e qiellit, në mënyrë kaotike (random); pjesa më e madhe e tyre gjenden të përqendruar te Rruga e Qumështit, e cila nuk është veçse një pamje anash, e galaktikës ku bën pjesë edhe Dielli. Teknikisht, edhe yjet që shfaqen larg nga Rruga e Qumështit, i përkasin galaktikës sonë; dhe gjasat janë që pikërisht këto yje të jenë edhe relativisht më afër sistemit tonë.

Yjet megjithatë i duken syrit si të shpërndara kuturu, kokrra orizi të derdhura nga një qese e shpuar. Prandaj edhe syri, i kushtëzuar që të gjejë kudo rregullsi (patterns) ka filluar të shquajë yjësitë, në një përpjekje për ta sistemuar njëfarësoj qiellin. Yjësitë përfaqësojnë, kështu, orvatjen tonë, si njerëz, për t’i dhënë qiellit kuptim, duke “shkruar” atje personazhet dhe historitë tona mitologjike.

Po të lexosh sot ndonjë faqe nga almanakët online, që përshkruajnë “qiellin për sonte”, në Chicago në Romë a në Buenos Aires, do të vësh re se përshkrimi nuk është veçse një orientues për syrin – të cilit i tregohet si të udhëtojë. Objektet më interesante në qiell janë zakonisht planetet, prandaj edhe faqe të tilla të thonë se ku mund ta gjesh Marsin, Jupiterin, Saturnin – zakonisht më të vështira për t’u gjurmuar, se planetet e brendshme, Venusi dhe Mërkuri, që i gjen gjithnjë afër vendit ku ka perënduar ose ku do të lindë dielli.

Pozicionet e planetit jepen zakonisht sipas yllësisë që ai po “përshkon” – na thuhet se Marsi është në yllësinë e Demit, ndërsa Jupiteri në atë të Shigjetarit: kjo presupozon që ti, ndjekësi i këtyre këshillave, t’i njohësh paraprakisht yllësitë. Rrallë e tek qëllon që në qiell të shfaqet ndonjë kometë – arsye ngazëllimi për të gjithë star gazers, të cilët pamja e kometës i nxjerr nga rutina e vrojtimit monoton të së njëjtës kupe qiellore. Më shpesh sheh “yje që këputen”, dhe që janë meteoritë duke u djegur në atmosferë. Në qiejt e mugët të metropoleve nuk numërohen aeroplanët e pasagjerëve; por mes tyre mund të dallosh edhe ndonjë satelit, i cili çan mes për mes, jo pa një farë alarmi. Një natë, në bregun e Jonit, na qëlloi të shohim diçka befasisht të re: karvanin e satelitëve StarLink.

Por karakteristika e qiellit me yje, është se nuk ndryshon kurrë; njëlloj si malet në horizont ose si deti. Na pëlqen ta shohim, por jo sepse mund të mësojmë që andej diçka të re. Ata që i njohin yjësitë dhe ua dinë emrat yjeve më të ndritshëm sepse i kanë mësuar në libra, u ngjajnë pak atyre që e njohin solfezhin dhe harmoninë, dhe janë në gjendje të dallojnë një dominante septima të zmadhuar, nga një subdominante: kjo aftësi teknike sikur të pengon, që ta shijosh muzikën në mënyrë mistike.

Njeriu sot nuk e ka të lehtë të vendosë kontakt të pandërmjetëm me qiellin yjor – për shkak të ndriçimit artificial të mjedisit, sidomos afër qyteteve të mëdha; por edhe smogut dhe ndotjes në përgjithësi, yjet na shfaqen prapa një velloje që ua heq shkëlqimin, madje edhe vetë praninë. Ato pak yje që mbeten të dukshme, në qiellin e natës mbi një metropol, nuk arrijnë të vendosin lidhje mes tyre dhe të përftojnë yjësitë. Shumë fëmijë qytetesh dëgjojnë për yjësitë nëpërmjet letërsisë dhe teksteve, por nuk i kanë parë kurrë, në madhështinë e tyre; njëlloj ndodh edhe me Rrugën e Qumështit. Ironikisht, teksa e kemi zgjeruar fushëpamjen në kozmos, nëpërmjet teleskopëve dhe teknologjive të ngjashme, duke arritur të shohim deri edhe trupa qiellorë miliarda vjet dritë larg nesh, syrit të lirë i është tkurrur horizonti dhe nuk arrin ta shquajë më qiellin si dikur.

Raportin tonë me qiellin yjor e ndryshoi rrënjësisht teleskopi – një instrument optik, që mundësoi një lloj të ri vështrimi, nëpërmjet zmadhimit; duke na lejuar ta harrojmë qoftë edhe për një çast pyllin, për t’u fokusuar te drurët. Teleskopi e mënjanon vizionin periferik, duke e ngushtuar pamjen në zona të vogla të qiellit – ai nga njëra anë afron, por nga tjetra largon; atje ku me sy të lirë lexojmë fjali, teleskopi na bën të shquajmë vetëm fjalë; atje ku syri e përjeton qiellin si simfoni, teleskopi e shfleton si fjalor. Që nga shekulli XVI, njeriu filloi të shohë në qiell, përveç Diellit dhe Hënës, edhe sfera të tjera: planetët dhe pastaj satelitët e tyre. Por yjet edhe në teleskop mbetën yje, gjilpëra drite, pika pa sipërfaqe.

Natyrisht, ka ende vende, në Tokë, ku mund të soditet lirisht kupa e qiellit dhe të përjetohet ajo ndjenjë e frikës së përzier me madhështi, që do të ketë qenë e zakonshme për njeriun e hershëm. Ne tani kemi, pak a shumë, një vizion racional, shkencor për kozmosin, dhe arrijmë t’i “deshifrojmë” konfigurimet e dritës në qiell si gjurmë yjesh dhe planetësh; por me siguri kemi humbur diçka, nga perceptimi intuitiv i qiellit nga njeriu i mijëra vjetëve më parë. Këtij qielli i natës i dukej si tavan i botës, i stolisur me shenja që mund të ishin figura ikonike, siç mund të ishin edhe një lloj shkrimi për t’u lexuar. Qielli i transmetonte njeriut ritmin e përsëritjes dhe të cikleve – që nga rotacioni i ditës dhe i natës, te rotacioni i yjeve dhe i Hënës rreth Tokës, dhe më tej vetë zhvendosja e Diellit gjatë një viti, dukja dhe zhdukja e disa yjeve dhe yllësive, ngritja dhe ulja e disa të tjerave, rrotullimi i sferës yjore rreth një aksi të drejtuar nga Ylli Polar, fazat dhe lëvizjet e Hënës, zhvendosjet misterioze të planetëve… Pamja e kupës qiellore kombinonte në vetvete tablonë statike, me idenë e lëvizjes së pandërprerë.

Në rininë time, qielli mbi Tiranë ishte shumë më i kthjellët se sot, por veç Arushës së madhe dhe Yllit Polar unë – dhe shumë të tjerë si unë – nuk ishim në gjendje t’i dallonim yjësitë, se nuk na i kish treguar kush. Në atë kohë hartat yjore nuk gjendeshin lehtë; dhe në librin e Astronomisë, nëse nuk gaboj, informacione të tilla mungonin. Mbaj mend që një ditë – dikur nga mesi i viteve 1970 – u pat lajmëruar, në Radio Rai, që në mbrëmje do t’u vinte në studio një astronom, për të shkoqitur qiellin mbi Romë; ashtu edhe u bëra gati, me një radio transistor, që ta ndiqja emisionin përjashta, në oborr të shtëpisë. E para yjësi që më tregoi, ai astronomi, ishte Virgjëresha (për mua, diku sipër Tiranës së Re), dhe i pari yll që ia mora vesh emrin ishte Spika, alfa i Virgjëreshës. Pastaj mësova për trekëndëshin veror: Vega në yjësinë e Lirës, Denebi në yjësinë e Mjelmës, dhe Altair në yjësinë e Shqiponjës. Ishte njëlloj sikur po më mësonin shkronjat. Më shoqëronte motra e vogël, që merrte pjesë me entuziazëm në këto eksplorime të çuditshme. Nëse nuk gaboj, tek ai emision treguan edhe ku në qiell gjendej Jupiteri – agresivisht i ndritshëm. Aq mjaftoi, për të më ngacmuar që të njihja edhe yje dhe yjësi të tjera. Kishim në shtëpi një enciklopedi për fëmijë, botim rusisht i viteve 1970, që im atë nuk di nga e kish blerë; atje gjendej edhe një hartë e qiellit në hemisferën veriore. Unë nuk dija rusisht, por alfabetin e njihja që prej viteve kur merresha me shah; prandaj fillova të dal natën në oborr, me enciklopedinë gati, dhe motrën që më mbante dritën; në kërkim të yjësive. Hap pas hapi zbuluam Kasiopenë dhe Cefeun, Shigjetarin dhe Herkulin, Loparin (Bootes) dhe Akrepin, bashkë me yjet e tyre alfa. I erdhi radha Demit dhe Plejadës, pastaj me radhë Qerrtarit, Perseut dhe Binjakëve. Prisja të shihja Orionin dhe dy qentë e tij të përbindshëm: Procionin dhe Siriusin, ky i fundit, ylli më i ndritshëm në qiell; e kisha parë kaq herë në të kaluarën, por pa e ditur kush ishte; duhej durim, sepse Siriusi vetëm në dimër e nxjerr kryet mbi Dajt. Shumë muaj më pas e pashë edhe yjësinë “time” – Luanin (Leo), i denjë për ngastrën e madhe që kapte, në qiellin mbi Dajt. Planetët natyrisht nuk i gjeja dot me anë të hartës – ai tipi i RAI-t kish ndihmuar për Jupiterin dhe Saturnin, të cilët pastaj do t’i gjurmoja çdo natë; Afërditën e kisha kollaj, sepse shfaqej gjithnjë afër Diellit. Problematik mbetej Marsi – mendoja se do ta gjeja, ngaqë ishte i kuq, dhe relativisht “i madh”, por nuk kujtoj kur e kam shquar për herë të parë. Gjithsesi, ato net deshifrimi të qiellit i kujtoj me mall; ndonjëherë shoh edhe në ëndërr sikur më përhihet, në qiellin e Jugut, një yjësi e re, e panjohur dhe e komplikuar, ngritur pezull si kandil deti mbi horizont. Nëse do të shkoj ndonjëherë në hemisferën australe për qejf, arsyeja kryesore do të jenë yjet e reja.

Duke vështruar qiellin, por në pamundësi për të ndërvepruar me të në ndonjë farë mënyre, njeriu u mësua të soditë, dhe duke soditur të filozofojë: çfarë jemi? Ku jemi? Çfarë është kjo botë? Dhe bashkë me këtë filozofi, vinte edhe dyshimi mos qielli ndikonte në ndonjë farë mënyre ndaj nesh, duke na diktuar fatin; një dyshim që me kohë përftoi astrologjinë. Në latinishten e hershme, considerare vinte nga sidus, sidĕris, “astër, trup qiellor”, dhe kishte kuptimin “vrojtoj qiellin për të lexuar të ardhmen”; e ardhmja ishte e shkruar në qiell njëlloj siç do të shkruhej më pas në mëlçinë a në shpatullën e kafshës së vrarë a të sakrifikuar, në fundin e filxhanit të kafesë, ose në çdo manifestim tjetër sipërfaqësor të kaosit (në të njëjtën mënyrë, latinishtja auspicium vinte nga auspex, “ai që vrojton fluturimin e zogjve”, për të parashikuar të ardhmen).

Astrologjia themelohej – dhe vazhdon të themelohet sot e kësaj dite – mbi bindjen se bota, si sistem kompleks, ushtron ndikimin e vet në çdo aspekt të jetës edhe të një individi, dhe se vrojtimi i kozmosit mund të ndihmojë për të parashikuar çfarë do të ndodhë: me kombet dhe shtetet, me fiset dhe popujt, por edhe me individin vetë. Si formë e dijes, mbahet e diskredituar nga shkenca: deri më sot nuk është gjetur dhe as përfytyruar dot se në ç’mënyrë e me ç’rrugë mund të ndikojë në fatin e një njeriu pozicioni që kish dielli, hëna, planetët dhe yjet në momentin kur ky erdhi në botë.

E veçantë për astrologjinë është se ajo u ka mbijetuar edhe revolucioneve të mëdha në përfytyrimin tonë për kozmosin – duke filluar nga kalimi nga gjeocentrizmi në heliocentrizëm; dhe se, në mijëra vjet praktikë, nuk ka arritur dot të provojë asnjë nga premisat dhe metodat e saj – gjithë duke dhënë astrologët me vrojtimet dhe tabelat e tyre, të paktën deri me zbulimin e teleskopit, kontribute të mëdha në astronomi. Me gjasë, bindja e njeriut se imazhet kaotike që i hedh përpara bota mund të shërbejnë si mesazhe nga e ardhmja nuk i ka dhe as mund t’i ketë rrënjët në arsye.

Përkundrazi, i kohëve të vona është dyshimi i kundërt, se njeriu – me thjesht ekzistencën e vet – mund të ushtrojë një ndikim në kozmos, që shkon tejet përtej ndikimit në ekologjinë e djepit të vet, Tokës. Ky dyshim i detyrohet “efektit të vrojtuesit” në fizikën kuantike, sipas të cilit realiteti nuk ekziston në ndonjë gjendje definitive, të pavarur nga vrojtimi – jo ngaqë vrojtimi e sjell realitetin në ekzistencë, por ngaqë vrojtimi zbulon një version të realitetit që është unik për vrojtuesin. Në vija shumë të trasha, kjo do të thotë se edhe akti i thjeshtë i vrojtimit me sy ose i matjes, ia ndryshon statusin objektit të vrojtuar, p.sh. një elektroni.

Koncepti vetë është aq i vështirë për t’u rrokur, sa unë nuk do të shkoj më tutje; ata që dëshirojnë, mund të gjejnë material të bollshëm online. Këtu mjafton të kemi parasysh se për fizikën kuantike vrojtimi dhe matja shkaktojnë ndryshime të tilla, që të prekin ndonjëherë edhe thelbin e objektit të vrojtuar. Këtë e ilustron më së miri ai që njihet edhe si double-slit experiment, në versionet e veta të ndryshme. Natyrisht, “efektin e vrojtuesit” e kanë njohur prej kohësh plakat e mëhallave tona, që nuk lodheshin së foluri dhe së denoncuari syrin e keq.[8]

Por të kthehemi në temë: çfarë efekti mund të ketë syri ndaj kozmosit? Përgjigjen e ka eksploruar, mes të tjerësh, Greg Egan në romanin Quarantine, ngjarjet e të cilit zhvillohen në të ardhmen e afërt, kur Sistemin Diellor rezulton i inkapsuluar – me gjasë prej një qytetërimi jashtëtokësor – brenda një membrane opake të padepërtueshme, e cila nuk e lejon dritën të hyjë nga jashtë; si rezultat, yjet janë tani të padukshme. Siç e shpjegon një nga personazhet e romanit, kjo membranë tani nuk lejon që njeriu, me aftësinë e vet për të ndikuar në mënyrë kuantike te botët që vrojton (duke “kolapsuar funksionin e valës”, një koncept i njohur për fizikanët kuantikë dhe që ilustrohet, mes të tjerash, me parabolën e maces së Schrödinger-it), po shkatërronte civilizime të tëra jashtëtokësore, pa e kuptuar. Me fjalë të tjera, kozmosi e gjeti një mënyrë për të mos lejuar më që vështrimi i njeriut, i ngjashëm me atë të Gorgonës, t’ua thithte limfën e jetës qytetërimeve, për t’i kthyer në gur. Efektin – ashtu siç shfaqet brenda caqeve të romanit – mund ta ilustroj edhe me atë që ndodh, kur dikush ndez dritën në një dhomë ku zhvillohen lastra filmi fotografik. Në faqen ueb të lart-cituar, Egan-i – që është nga më seriozët shkrimtarë të fantashkencës sot në botë – shpjegon se ai vetë nuk beson që “efekti i vrojtuesit” mund të shfaqet ashtu si në roman; dhe se e ka përdorur si një narrative device, me implikime tejet sugjestive, por gjithnjë fantashkencore.[9]

Njerëzimi, në romanin Quarantine, nuk e shpjegon dot zhdukjen e yjeve nga qielli – një teori e parapëlqyer nga mediat, është se sistemi diellor ka përfunduar i gëlltitur nga një Vrimë e Zezë; një teori tjetër është se jashtëtokësorët e kanë ndërtuar barrierën, për të dekurajuar pushtimin e Kozmosit nga njeriu. Të tjerë mendojnë se barriera ka funksione mbrojtëse dhe synon ta mbrojë tokën nga një katastrofë galaktike ose më keq. Të tjerë akoma thonë se ndërtuesit e barrierës duan ta ruajnë njerëzimin nga efektet shkatërrimtare të kontaktit me qytetërime të tjera më të zhvilluara. “Ndoshta Sistemi Diellor është shpallur një Zonë e Trashëgimisë Galaktike”, përsiat rrëfimtari i romanit. Nga ana tjetër, zhdukja e yjeve u dha energji të reja të gjithë fundamentalistëve, që e interpretuan si shenjë se fundi i botës ish afër.[10] Tek e fundit, asnjë përgjigje nuk mbërrin, dhe me kalimin e kohës enigma normalizohet. “Sa për yjet, nuk është se ishin tonat, që t’i humbisnim,” thotë rrëfimtari. “E vetmja gjë që humbëm, ishte iluzioni i afërsisë së tyre.”

Por gradualisht një nga personazhet në roman fillon t’i afrohet së vërtetës – dhe pikërisht që barriera, membrana, muri që tani ndan njerëzimin nga kozmosi nuk është veçse një masë mbrojtëse, e universit, ndaj aftësisë së njeriut për ta shkatërruar universin, në përpjekje për ta njohur atë. “Ne nuk jemi thjesht bota që njeh vetveten,” thotë ajo. “Ne jemi universi që e dhjeton vetveten, gjatë vetë aktit të njohjes së vetvetes.”

 

© 2023-2024, Ardian Vehbiu & Peizazhe të fjalës. Disa imazhe janë krijuar me AI.

Kjo ese nisi si pjesë e një projekti tjetër – tek e fundit, unë nuk jam madje as astronom amator, por vetëm njeri i apasionuar pas hapësirës qiellore. Pjesa astronomike e tekstit thjesht rimerr gjëra që për shumë lexues do të jenë të njohura; kontributi im, nëse mund ta quaj kështu, ka të bëjë me interpretimin e identifikimit dhe të emërtimit të yjësive, yjeve dhe planetëve, kryesisht nga kultura Perëndimore (përfshi këtu edhe trashëgiminë arabe), si instanca të procesit të emërtimit.

---

[1] Të dhënat për historinë e mitologjisë së qiellit gjenden lirisht; mua më ka shërbyer veçanërisht Star Lore, nga William Tyler Olcott (Dover Publications, 2004) dhe Star Names, nga Richard H. Allen (Dover, 1963). Shumë nga të dhënat që përmend te kjo ese gjenden edhe në linket që kam vendosur; disa prej të cilave thjesht për komoditetin e lexuesit kureshtar.

[2] Distancën e një ylli nga Toka e matin me metodën e paralaksit, duke qenë paralaksi yjor ndryshimi në pozicion i një ylli relativisht të afërt, kundrejt një sfondi yjesh të largëta. Arsyeja në mbështetje të kësaj metode është se, kur Toka në rrotullimin e vet orbital kalon nga njëra anë e Diellit te tjetra, gjatë gjashtë muajve, yjet në afërsi duket sikur ndërrojnë pozicion, kundrejt objekteve më të largëta. Duke e njohur madhësinë e orbitës së Tokës rreth Diellit dhe këndin e zhvendosjes, mund të matet distanca me një formulë të thjeshtë trigonometrike. Teorikisht, kjo do të thotë edhe se, për të matur distancën e yjeve të afërta, kemi nevojë për yje të cilat janë aq larg prej nesh, sa të mos u matet dot paralaksi. Me kohë, astronomët kanë përpunuar metoda të tjera, jo trigonometrike, për të llogaritur distancën e yjeve të largëta.

[3] Teknikisht, Garuzhda e madhe nuk është yjësi, por asterizëm; një formacion yjesh pjesë e një yjësie. Sipas këtij dallimi, yjësitë u referohen thjesht ngastrave të qiellit, ku gjenden asterizmat. Por ka edhe asterizma si “trekëndëshi veror”, me yje prej tre yjësish të ndryshme: Lirës, Mjelmës dhe Shqiponjës.

[4] Kopjet në greqishte dolën në dritë dikur nga shekulli i 15-të.

[5] Disa të dhëna historike te ky seksion i kam nxjerrë nga kjo faqe online.

[6] Emri latin për Phosphorus-in ishte Lucifer.

[7] Konfigurimi i yjësive që njohim është specifik për sistemin diellor; në një sistem yjor tjetër, qielli do të duket ndryshe. Te romani The Mote in God’s Eye, nga Larry Niven dhe Jerry Pournelle, udhëtarët ndëryjorë analizojnë qiellin sipër planetit ku janë ulur, për të gjetur se ku gjenden.

[8] Lidhur me temën, e ftoj lexuesin në këto dy ese të miat: SYRI I GJARPRIT dhe FORMULAT E BUKËS, botuar në Peizazhe të fjalës.

[9] Yjet zhduken edhe në romanin Spin të Robert Charles Wilson, për një arsye të ngjashme; edhe atje jashtëtokësorët, që përndryshe nuk shfaqen gjëkundi, e rrethojnë Tokën me një membranë; por kjo membranë nuk i ngjan nga funksioni asaj të romanit të Greg Eganit, pse ka efekte dhe synime të tjera. Të dy romanet janë të shkëlqyera, edhe pse Egan-i është më “shkencor”, ndërsa R.A. Wilson-i i mëshon anës mirëfilli humane të ngjarjeve.

[10][10] Te romani Spin, i R.A. Wilson-it, zhdukja e beftë e yjeve ka efekte më të buta, më shumë në rrafshin psikologjik. “Humbëm diçka më delikate, se disa pak drita në qiell,” thotë rrëfimtari. “Humbëm një ndjesi të besueshme vendi.”