Do të ketë qenë viti 2017 ose 2018, kur një mik i familjes sonë i tha sime mëje se do të donte të shkruante diçka, një artikull përkujtimor a diçka të ngjashme, për tim atë Ulvi Vehbiun, të vdekur në 2010. Nëna u prek shumë nga ky propozim dhe më kërkoi që t’i vihesha mikut në dispozicion, me ndonjë informacion ose sugjerim, siç edhe e bëra. Madje kur isha në Tiranë, e takova atë person për një kafe dhe biseduam gjerë e gjatë. Njeri i ndjeshëm e me admirim edhe profesional për tim atë, ai nuk m’u duk, megjithatë, se ish autori i përshtatshëm për një profil biografik të denjë.
I dërgova pastaj një mesazh relativisht të gjatë, ku i rrëfeja konceptin tim për profilin e tim eti. I cili profil – gjithnjë sipas meje – duhej të nisej nga drama e një brezi të tërë që kish kryer studimet në Lindje dhe pastaj ishte kthyer për të ndërtuar shtetin dhe institucionet në Shqipëri, edhe pse në kushte të një armiqësie politike të dyfishtë: anti-intelektualizmit spontan të klikës hoxhiste dhe paranojës, po aq hoxhiste, ndaj të gjithë atyre që kishin studiuar në Lindjen e viteve 1950.
Si një nga psikiatrit e hershëm në famëkeqin Pavion 17, im atë u përpoq të, të paktën në fillim, të modernizonte aq sa mundte trajtimin e të sëmurëve mendorë; që deri në fund të viteve 1950 nuk ndryshonte aq nga ai i kafshëve të egra në një zoo province. Psikiatria sovjetike nuk është se ishte në avant-garde, por disa arritje edhe i kishte. Për më tepër, në Shqipëri psikiatrit i duhej të ndeshej edhe me një mendësi që e konsideronte sëmundjen mendore si tabu, aq më tepër në vajzat dhe gratë.
Por im atë, ngase ishte ambicioz, por edhe i përkushtuar në misionin si mjek, pati fatin që të drejtonte – në Shqipëri – dy përmbysje të mëdha psikiatrike: futjen e barnave të reja, në mjekimin e skizofrenisë, të depresionit dhe të neurozave (nga klorpromazina dhe haloperidoli te triciklikët, litiumi dhe benzodiazepinat) dhe fillimet e psikoterapisë. Veçanërisht barnat e reja i lejuan të sëmurët të dilnin nga spitalet dhe të ktheheshin në komunitet, një pjesë madje të rikuperuar tërësisht.
Në fillim të viteve 1970 tim eti iu dha shansi unik për një specializim gjashtëmujor në Paris, të fokusuar te psikoterapia; dhe ku pati mundësinë të ndiqte leksione nga figura të rëndësishme të psikiatrisë frënge, përfshi edhe Lacan-in. Megjithatë, ai u specializua në një lloj psikoterapie të njohur si Trajnimi autogjenik i Schultz-it, e ngjashme me teknika të tjera të relaksimit dhe të sugjestionit, dhe që jep rezultate me neurozat, veçanërisht në ankth, ataket e panikut, fobitë, neurozën obsesive dhe çrregullime të tilla si të marrët e gojës ose lemza kronike. Me t’u kthyer në Tiranë, ai nguli këmbë për krijimin e një kabineti të psikoterapisë dhe filloi t’i trajtonte disa të sëmurë me metodën autogjenike.
Në vitin 1974, për shkak edhe të klimës që ish krijuar nga Plenumi IV dhe lufta kundër “ndikimeve të huaja”, e goditën haptazi për lëshime ndaj ideologjisë borgjeze në psikiatri dhe veçanërisht frojdizmit – edhe pse psikoterapia e praktikuar prej tij nuk i përkiste psikanalizës. Ashtu edhe ia mbyllën kabinetin (në mos gabohem) dhe ai u detyrua të mos i vazhdojë më seancat psiko-terapeutike, përveçse në shtëpi, me pak të sëmurë që i dukeshin se mund të përfitonin më shumë nga ky lloj trajtimi.
Ndërkohë edhe me përpjekjet e tij ishte hapur spitali i ri neuro-psikiatrik (“pesa”), që ofronte kushte më të mira për të sëmurët mendorë. I tronditur nga akuzat për frojdizëm, im atë u mjaftua atëherë në përmirësimin e trajtimit psikiatrik me barna, duke krijuar protokolle të hollësishme dhe të diferencuara, që dhanë rezultate. Veç kësaj, e vazhdoi po aq intensivisht trajtimin në shtëpi të shumë rasteve delikate, sidomos të sëmurëve që, për arsye të ndryshme, nuk dëshironin që halli i tyre t’u merrej vesh publikisht.
Historia e tim eti, derisa e nxorën forcërisht në pension – në kulmin e aftësive të tij profesionale dhe morale – në fillim të viteve 1990, është ajo e një mjeku të përkushtuar që, duke punuar në një fushë relativisht të ngushtë si psikiatria, dhe me implikime politike më të forta se çdo fushë tjetër e mjekësisë, bëri të pamundurën për të përmirësuar, me themel, kushtet e trajtimit të të sëmurëve, duke realizuar, së bashku me pak kolegë të tjerë, kalimin nga Mesjeta në bashkëkohësi, brenda një tridhjetëvjeçari.
Kur ai filloi punën, mjek i ri i sapokthyer nga Moska, të sëmurët – ose të marrët, siç i quanin – i mbanin të lidhur në hekura ose të mbyllur në dhoma izolimi, i trajtonin me koma insulinike dhe me banja me ujë të ftohtë, i vinin në gjumë për t’ua ulur agresivitetin; por mjekim të mirëfilltë ende nuk kishte. Familjet me ndikim më të madh dhe më të privilegjiuara, i çonin të prekurit nga këto sëmundje te neurologu, ndonjëherë edhe te kardiologu; psikiatria mbetej tabu. Një pjesë e përpjekjeve të tim eti, në tridhjetë e kusur vite punë, ishte edhe që ta zbuste këtë tabu, duke e bërë sëmundjen mendore më të pranueshme për opinionin publik; dhe kjo, gjithashtu në kontekstin e përmirësimit të trajtimit të këtyre të sëmurëve.
Nuk po flas më tutje, për punën e tij si pedagog dhe organizator i arsimit mjekësor pasuniversitar dhe botues i Buletinit të shkencave mjekësore – sepse e njoh më pak, dhe gjithsesi shumë më pak se studentët dhe kolegët e tij. Por mendoj se, çdo profil biografik i një mjeku si ai, duhet të marrë parasysh kontradiktën mes formimit të tij, në klimën e bashkëpunimit ndërkombëtar në Lindje dhe izolimit ku përfundoi mjekësia shqiptare në vitet 1960 e këtej; dhe kontradiktën tjetër, mes dëshirës së tij për ta modernizuar psikiatrinë në Shqipëri, dhe censurën politike kundër frojdizmit dhe çdo forme të psikologjisë së thellë, që refuzohej nga regjimi Hoxha. Kjo do të ishte, në një mënyrë, edhe historia e një brezi, dhe pikërisht e atij brezi që u përpoq të ndërtojë diçka, në kushtet e një regjimi që veç shkatërronte.
Psikiatria merret me patologjitë e mendjes; dhe mendja mund t’i ketë rrënjët në biologji, por realizohet në kontekstin social. Dhe nëse është kështu, psikiatri e sheh shoqërinë e kohës lakuriq, me të gjitha mangësitë dhe shëmtitë e saj, gjë që një regjimi totalitar nuk i pëlqen. Tabloja klinike e sëmundjeve mendore, në Shqipëri, nuk kuptohet dot pa marrë parasysh edhe traditën fshatare, supersticioze dhe patriarkale mes shqiptarëve; edhe frikën nga autoriteti. Për shumë të sëmurë, sidomos vajza dhe gra, deri vonë në vitet 1980, sëmundja mendore ishte edhe një detyrim për sekret total; ndoshta edhe kjo e shpjegon shpeshtësinë e çfarë atëherë diagnostikohej si histeri e konversionit, ose edhe të disa somatizimeve të ankthit, si krizat (ataket) e panikut ose fobitë.
Nga ana tjetër, mbase duhet mbajtur parasysh se e njëjta tablo klinike varet edhe nga vizioni që sjellin me vete mjekët; dhe psikiatria shqiptare, që deri në fund të viteve 1930 ende i kish themelet mbi “psikoterapinë” primitive të hoxhëve dhe të xherahëve dhe të dervishëve dhe të plakave yshtëse, u ri-orientua, pas Luftës, nëpërmjet reformës që erdhi nga Lindja; duke qenë brezi i ri i mjekëve i formuar nga universitetet sovjetike dhe të vendeve të tjera të bllokut socialist. Një histori e psikiatrisë sovjetike mbase mund të ndihmojë edhe për të kuptuar zhvillimet në psikiatrinë shqiptare – im atë, tek e fundit, ishte produkt tipik i universitetit që kish ndjekur në Moskë. Pa qenë në gjendje të thellohem shumë në këtë pikë do të thoja se, nëpërmjet sovjetikëve, erdhën tek ne edhe disa rudimente të qasjes gjermane ndaj patologjive mendore – ku, në analizë të fundit, mjeku vishte jo vetëm rrobat e magjistarit, por edhe ato të alkimistit. Shto pastaj edhe që, simbolikisht, psikiatrit sovjetik (dhe atij shqiptar) do t’i trokiste në derë gjithnjë një i sëmurë nga fshati ose, edhe më tipikisht, babai i një vajze “të luajtur mendsh”, ose me shtatzëni imagjinare. Nëse janë ruajtur gjëkundi kartelat e të sëmurëve të Pavijonit të famshëm 17, mund të shkruhet një antropologji e tërë e fantazmagorive të pacientëve të pavijonit – me xhinde, lugetër dhe kukudhë. Për fat të keq, psikiatria sovjetike nuk e përfillte shumë këtë fillesë etnologjike të sëmundjes mendore – pavarësisht nga lloji i xhindit, mjekimi nuk do të ndryshonte; edhe pse ekzorcizmit tradicional do t’ia zinte vendin elektroshoku dhe shoku insulinik, për t’i hapur pastaj rrugën farmakoterapisë masive.
E veçantë e tim eti dhe e pak kolegëve moshatarë të tij ishte që dëshmuan, me sytë e tyre, një lloj revolucioni në trajtimin klinik të patologjive mendore; dhe vetëdija e këtij roli kaq human u dha të gjithëve një lloj fisnikërie shtesë. I njëjti revolucion që kish ndodhur në Europë duke filluar nga gati një shekull më parë, tani u realizua edhe në Shqipëri. Nëse në vitet 1950 metodat e mjekimit ishin ende të parafinuara, çfarë sollën të re mjekët e brezit të tim eti ishte bindja se këto metoda ishin në përmirësim të vazhdueshëm, dhe se çfarë përdorej sot, do të dilte nga përdorimi nesër, për t’u zëvendësuar nga diçka më e mirë. Kjo, e kombinuar me bindjen tjetër se ky përmirësim do të realizohej nëpërmjet kontaktit të mjekëve me botën. Nëse psikoterapia haste gjithnjë në vështirësi ideologjike, farmakoterapia kish gjithnjë fushë të lirë përdorimi, me kusht që të siguroheshin barnat e duhura; dhe bashkë me barnat, u arrit edhe një humanizim i mëtejshëm i trajtimit të pacientëve. Në Shqipëri, megjithatë, barnat patën një efekt të papritur – sepse, për shkak të stigmës që shoqëronte sëmundjen mendore, mundësuan kthimin e shtëpive (familjare) në mikro-klinika; sa kohë që të sëmurëve mund t’u jepej mjekimi mbajtës në shtëpi. Farmakoterapia, veçanërisht për gratë, pati efekt çlirues, sepse i mbajti larg spitalit (ku familjet shpesh do të refuzonin që t’i shpinin); por me koston e lartë që këto të mësoheshin me idenë se sëmundja ish pjesë e identitetit të tyre brenda mureve të shtëpisë.
Të gjitha këto ia pata shkruar mikut tonë, i cili, pas disa muajsh, ma dërgoi artikullin e vet për t’i hedhur një sy – por ai tekst ishte si ca tekste të tjera që ia kisha parë: një kombinim i hagjiografisë me kujtime aksidentale, diçka midis CV-së a listës së botimeve me eulogjinë, a fjalën që mbahet në varrim. Ishte shkruar me zemër, por mbetej shumë larg asaj çfarë unë mendoja se duhej thënë. I kërkova falje atij njeriu fisnik dhe i thashë se nuk doja të isha më pjesë e këtij projekti – krejt i dyzuar nëse duhej t’i shprehja mirënjohje, apo t’i kërkoja që ta linte fare këtë punë. Sikur kjo të mos mjaftonte, më përndiqte edhe tërbimi i sime mëje, që donte ta shihte atë shkrim të botuar me çdo kusht. Siç edhe ndodhi.
Shkrime si ai sot i gjen kudo – madje me pak ndryshime mund t’ia përshtatësh personit që dëshiron, duke ndërruar emrin dhe duke shtuar ndonjë histori personale. Nëse u ula dhe i nxiva këto radhë vetëm tani që kanë kaluar disa vjet, e bëra sepse shoh si Shqipërisë i iku një brez i tërë, i jashtëzakonshëm, pa e rrëfyer dot kush mirë; sepse me gjithë vullnetin dhe dashurinë, ka munguar vështrimi kritik, që me kritikën nuk ka të bëjë, por që do t’i vendoste figurat për të cilat flitet në kontekstin historik, si e vetmja mënyrë për të fiksuar me fjalë trajektoret e tyre individuale.
Ma merr mendja edhe se analiza të tilla figurash që, dashur pa dashur, kanë qenë udhërrëfyese në fushën e tyre për periudha të caktuara, janë të domosdoshme edhe për të siguruar vijueshmërinë e punës cilësore brenda fushës: në rastin konkret, psikiatrisë në Shqipëri, e cila sot më duket në vështirësi, të paktën nga sa dëgjoj poshtë e lart. Dhe nëse im atë dhe kolegët e tij ishin të penguar edhe profesionalisht edhe ideologjikisht, që të bënin përpara në punë, sot pengesat janë të një natyre tjetër. Ndërkohë, bashkë me rendin shoqëror, ka ndryshuar edhe natyra e sëmundjeve mendore, çfarë kërkon një qasje tjetër ndaj pacientit. Mjekët e mirë dhe të përkushtuar nuk mungojnë, por ndoshta mungon përpjekja e organizuar për ekscelencë, krahas me vetëdijen profesionale të grupit.
Për fat të keq, sukseset profesionale të një psikiatri, edhe atij më të mirit, do të mbeten në hije: tabuja e sëmundjes mendore ua bën të vështirë, në mos të pamundur, pacientëve tashmë të shëruar që ta zënë në gojë dhe t’ia njohin meritën publikisht. Këtë e shoh të ketë ndodhur edhe me ish-pacientë të tim eti, sot e kësaj dite pjesë e elitës kombëtare dhe të përkëdhelur të mediave, që dikur vinin dhe trokisnin në derën tonë, për t’u mjekuar – në fshehtësi dhe në mirëbesim (që e kanë edhe sot). Sa herë që i shoh të shkëlqejnë, ndiej edhe unë mirënjohje, për punën e heshtur të tim eti, që merr edhe ai sot njëfarësoj pjesë në suksesin dhe reputacionin e tyre. Kjo më bën ta vlerësoj edhe më fort mjekun e mirë, i cili lë gjurmë të pashlyeshme në jetët e të gjithë atyre, që kanë pasur nevojë për të – siç edhe më bën ta kujtoj tim atë në mënyrë tjetër, edhe me sytë e atyre që marrëdhënien me të e kishin punë jete a vdekjeje.
Rrezikojmë të katandisemi në një kulturë të gjymtë, që nuk di të rrëfejë veten në kohë dhe që kujton se e shlyen detyrimin ndaj së kaluarës nëpërmjet hagjiografisë. Kjo që ndodhi me babanë tim nuk është veçse simptoma e një të keqeje të madhe, e cila po na thjeshton të gjithëve në figura dy-përmasore, prej filmi vizatimor. Dhe nuk ka rrugëdalje nga ky errësim kolektiv, përveçse nëpërmjet reflektimit.
© 2023 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.