Një kumtesë e Ilir Baçit me temë “Përkthimi në kushtet e një gjuhe dhe tregu të vogël” (lexojeni këtu), e mbajtur në një seminar me temë “Ripërkthimin e klasikëve”, më bëri të mendoj për një përkufizim të përkthimit të keq – ose, anasjellas, të përkthimit të mirë.
Duket sikur, mes kritereve kryesore që kushtëzojnë këtë gjykim vlere, besnikëria ndaj tekstit origjinal do të ishte e para; krahas njohjes së gjuhës burim dhe të gjuhës pritëse, aftësisë për të përcjellë tonin dhe stilin e kështu me radhë. Megjithatë, përgjigjja ndërlikohet, nëse pyesim se kush do ta japë këtë gjykim vlere: kritiku, studiuesi apo lexuesi.
Sikurse ndërlikohet, po të mbajmë parasysh se ka një mori mënyrash si mund të përkthehet qoftë edhe një fjali e vetme – dhe se saktësia kuptimore, gramatikore, stilistike ose pragmatike nuk mjafton për ta mbyllur gjykimin.
Para ca vjetësh më qëlloi të tundohesha dhe të blija një libër në Tiranë, të përkthyer nga një emër i shquar i fushës; por që kur fillova ta lexoj më ngeci dhe nuk arrita ta vazhdoj. M’u duk i përkthyer keq. Dhe po të më pyesnin se çfarë pikërisht e bënte, për mua, të përkthyer keq, do të thoja se ishte një lloj ndjesie e bezdisë, që më ngërtheu kur e lexoja; një lloj ngathtësie a lemze sintaksore; një mungesë e rrjedhshmërisë dhe një përshtypje se fjalët nuk ishin në vendet e duhura.
Meqë për të arritur në atë përfundim – aq subjektiv – nuk është se u vura ta krahasoj tekstin e përkthimit me origjinalin, duket sikur e bazova gjykimin tim në vlerësimin e cilësisë së një teksti (pavarësisht se çfarë do të quaja “cilësi”) por JO të cilësisë së një përkthimi, meqë përkthimi është më shumë proces i shndërrimit të një teksti në një tekst tjetër, se ç’është rezultat i këtij shndërrimi.
Objeksioni mund të formulohet edhe kështu: ai tekst nuk do të më kish pëlqyer edhe sikur të kish qenë vepër origjinale, jo produkt i një transformimi tekstual; prandaj do të ishte më korrekte të flisja për tekst të keq, se për përkthim të keq.
E marr tani të njëjtin roman në dorë[1] dhe kërkoj një nga fjalitë që “ngecin”; e gjej menjëherë (në citim e kam zëvendësuar emrin e personazhit me XXX për të penguar identifikimin e tekstit):
Unë u tremba, por e dija se nuk duhej të trembesha. XXX vepronte në interes të familjes mbretërore, së cilës i përkisja edhe unë, kur për hir të një gruaje të huaj, rastësisht motër e mbretit, i uronte vdekjen të atit.
Fjalia e parë duket sikur përmban një mendim të palogjikshëm – ajo por mbase duhej të kish qenë një ndonëse, ose edhe pse. Në fjalinë tjetër, pjesa vepronte në interes të familjes mbretërore është tepër librore, tepër e thatë për një monolog të brendshëm në shqip; fjalia lidhore së cilës i përkisja edhe unë tingëllon e futur keq; sidomos kur pasohet nga një fjali kohore (“kur për hir”) nëpërmjet pranëvënies së vështirë të një lidhëseje kohore (“kur”) dhe një parafjale të shkakut (“për hir të”); këtë kombinim e rëndon edhe më ndërkallja “rastësisht motër e mbretit”, e cila në shqip nuk ka shumë kuptim; dhe përmbyllja “i uronte vdekjen të atit”, ku gjendet edhe kallëzuesi i fjalisë kryesore, është tepër larg kryefjalës XXX.
Po sjell tani edhe origjinalin gjermanisht, për ata që mund të krahasojnë:
Ich erschrak und wußte, daß ich nicht erschrecken durfte: XXX handelte im Sinn des Königshauses, dem ich angehörte, wenn er um einer fremden Frau willen, die zufällig des Königs Schwester war, seinem Vater den Tod wünschte.
Përkthimi shqip duket kuptimisht i saktë, edhe pse stilistikisht lë disi për të dëshiruar; nga ana tjetër rendi i gjymtyrëve në fjalinë shqipe ngec, sepse i mbetet tejet besnik strukturës sintaksore të fjalisë në gjermanishte; gjë që përkthyesi mund ta kish shmangur, sepse distanca mes gjermanishtes dhe shqipes, në lëmë të sintaksës, është tejet e madhe për t’u shpërfillur.
Pra, mua lexuesit teksti m’u duk i keq, dhe bashkë me tekstin edhe përkthimi, madje që pa e parë origjinalin gjermanisht; në fakt nuk e kam zakon që, kur më zhgënjen një tekst i përkthyer, të vete ta krahasoj me burimin. Por mund të them tani, edhe më me siguri se ç’pata dyshuar atëherë, se problemet me tekstin shqip të përkthimit i kanë rrënjët te sintaksa e origjinalit, të cilën sintaksë përkthyesi nuk e ka mbajtur mjaftueshëm në gojë, për “ta zbutur”. Natyrisht, jam në gjendje ta konstatoj këtë sepse kam njëfarë ekspertize në lëmë të gjuhësisë dhe veçanërisht të sintaksës; por refuzimin e tekstit do ta përjetoja edhe sikur të mos e shpjegoja dot, sepse refuzimi është diçka viscerale, dhe tekste të tilla të tingëllojnë keq edhe kur nuk e shpjegon dot pse të tingëllojnë keq.
Kjo do të ishte edhe një nga ato instanca, kur një përkthim mund të quhet i keq, edhe pa u krahasuar teksti mbërritës me tekstin origjinal; sepse lexuesit i mjafton intuita gjuhësore për ta perceptuar ngecjen e ligjërimit. Pastaj mund të shkohet më tej dhe të konstatohet se kjo ngecje vjen për shkak të ndikimit të tepruar të sintaksës së origjinalit – gjë që mund ta bëjë një specialist; vetëm se ky hap i dytë nuk është i nevojshëm.
Para ca kohësh, Bujar Hudhri pat provuar, nëpërmjet një numri të madh krahasimesh, se përkthimi në shqip i romanit Njëqind vjet vetmi të Gabriel García Márquez-it nga Robert Shvarci, linte mjaft për të dëshiruar, për shkak të pasaktësive dhe gabimeve të shumta. Atë shkrim të Hudhrit mund ta lexoni këtu (Përse duhej përkthyer përsëri në shqip romani “Njëqind vjet vetmi”), ndërsa disa komente të miat rreth atij krahasimi këtu (Dy përkthime një katastrofë).
Le të supozojmë, për hir të argumentit, se versioni i Shvarcit lexohej rrjedhshëm në shqip, pavarësisht gabimeve në përkthim (këtë e patën vënë në dukje disa komentues atëherë); ashtu, do të nxirrnim përfundimin se teksti i përkthyer do të gjykohej si “i mirë” nga lexuesi, por përkthimi do të rezultonte megjithatë “i keq”, po të kontrollohej duke u krahasuar me origjinalin. Si rregull, këtë krahasim duhej ta kish bërë redaktori, por kam frikë se shumë shtëpi botuese sot në Shqipëri nuk janë në gjendje të sigurojnë të tilla kontrolle të përkthimit, dhe aq më pak në ato raste kur përkthimi është bërë nga një gjuhë jo tmerrësisht e njohur. Ma do mendja se në raste të tilla redaktori – nëse e lexon tekstin e përkthyer vërtet – mjaftohet me konstatimin e rrjedhshmërisë në lexim dhe mbështetet në reputacionin e përkthyesit, i cili përdoret lirisht si kredencial.
Unë i përkas një brezi që jo vetëm ka lexuar shumë, por edhe ka lexuar shumë letërsi të përkthyer – mijëra e mijëra faqe nga Balzaku, Stendali, Hygoi, Zhyl Verni, Tolstoi, Turgenjevi, Dikensi. Përkthyesit e atyre klasikëve sot mbahen edhe këta si klasikë të lëvrimit të shqipes; emrat e tyre janë gdhendur në panteonin e lëvruesve të shquar të kësaj gjuhe dhe përkthimet e tyre sot e kësaj dite konsiderohen si të mira (madje të shkëlqyera), edhe pse zakonisht jo ngaqë është verifikuar besnikëria e tyre ndaj origjinalit. Tek e fundit, cilësia e një përkthimi nuk mund të reduktohet në një çështje etike, si besnikëria. Përtej zotimit për ta dhënë saktë e drejt veprën në një gjuhë tjetër, përkthyesi duhet edhe ta derdhë atë në një formë të re, duke krijuar në fakt një vepër të re, suksesi i së cilës me lexuesin kurrë nuk mund të arsyetohet deri në fund me argumente. Lexuesi e pranon ose nuk e pranon; e pëlqen ose nuk e pëlqen; dhe teksti atij lexuesi “i rrëshqet” ose “i ngec” (dy metafora që i referohen gëlltitjes dhe krahasimit implicit të leximit me të ngrënët).
Të gjitha këto më lejojnë të arrij në një përfundim sado të përkohshëm – dhe pikërisht, që pranueshmëria e tekstit të ri nga lexuesi duhet konsideruar, edhe ajo, si kriter i vlerësimit të një përkthimi, edhe sikur të mos ndërmerret asnjë krahasim me origjinalin; sepse shpesh – paçka se jo gjithnjë –teksti që përfton përkthyesi e ruan, për mirë dhe për keq, gjurmën a hijen e origjinalit.
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Lexuesi mund ta gjejë lehtë se për cilin roman bëhet fjalë, madje edhe për cilin përkthyes; unë nuk po i përmend, për hir të korrektesës profesionale, dhe pikërisht ngaqë nuk kam bërë ndonjë krahasim shterues të tekstit shqip me origjinalin dhe as ndonjë analizë të tekstit shqip; dhe një përshtypje, sado e rëndësishme të ketë qenë për mua, nuk mjafton për të treguar me gisht.