I mërguar në Argjentinë prej shumë vitesh, shkrimtari polak Witold Gombrowicz ishte nga të rrallët vëzhgues të shekullit XX, që mund të krahasonte mes tyre, nga një këndvështrim i privilegjiuar, dy kultura dhe dy kombëtarizma njëlloj periferikë, por aq të ndryshëm mes tyre: polakun dhe argjentinasin. Nëse të dyja kombet rreken të maten me hijen e mëngjesit – ose duke u krahasuar orë e çast me kombet e mëdha të Perëndimit – ndryshimet në mënyrën si e përjetojnë ato provincializmin dhe format që u merr paranoja janë ndoshta më domethënëse se edhe trajtat që u merr kombëtarizmi mirëfilli.
Po sjell më poshtë, herë të përkthyera lirshëm herë të përshtatura, ca pasazhe nga Ditari i Witold Gombrowicz-it, shkrimtarit polak të mërguar në Argjentinë pak para se të fillonte Lufta II Botërore që ndihmojnë për t’i ndriçuar qëndrimet e tij antikonformiste ndaj kombëtarizmit kulturor.
Një të enjte të vitit 1953, Gombrowicz-i e nis ditarin me një citat nga një ditar tjetër: ai i Galeazzo Ciano-s:
Krakow. Statuja dhe pallate, që këtyre u duken madhështore, por që neve, italianëve, na duken pa ndonjë vlerë të madhe.
“Këtyre” u referohet vendësve në Krakow, të cilët kushedi ç’i kanë përrallisur Ciano-s për lavdinë kulturore të nahijes së tyre.
Arsyeja e këtij citati? Gombrowicz-i, i cili jeton tani në Argjentinë, ka lexuar një artikull për letërsinë polake, ku shqyrtohet mundësia që “poetët tanë” të jenë po aq të lartë sa Dante-ja, Racine-i dhe Shekspiri.
Arsyetimi në atë artikull nuk e bind. Të krahasosh Mickiewicz-in me Danten ose Shekspirin, thotë ai, është si të krahasosh frutat me reçelin, një produkt natyror me një të përpunuar; një fushë a një lëndina a një fshat, me një katedrale a një qytet… A ishte Mickiewicz-i më pak i madh se Dante-ja? Le të themi, shkruan Gombrowicz-i, se ai e shihte botën nga shpatet e buta të Polonisë, ndërsa Danteja gjendej në majat e një mali hijerëndë (prej njerëzish) nga ku merrte akses në perspektiva të tjera.
Por kjo pak rëndësi ka. Gombrowicz-i irritohet kur autori i artikullit përmend, me krenari, që Lautréamont-i “ka cituar Mickiewicz-in” … dhe kujton herë të tjera kur autorë të ngjashëm i kanë provuar botës mbarë se ne nuk jemi fillestarë, ngaqë “Thomas Mann-i e konsideronte “Komedinë johyjnore” vepër të madhe, apo ngaqë “Quo Vadis është përkthyer në të gjitha gjuhët e mëdha të botës”.
Ja me këto sheqerka ushqehemi, thotë.
Pastaj Gombrowicz-it i kujtohet kur është gjendur dikur në një takim tjetër polakësh në mërgim dhe ku – pas folk-ritualeve dëfryese kombëtare – të gjithë u ulën të dëgjojnë njërin që u vu të lëvdonte kombin, meqë “ne i kemi dhënë botës Chopin-in”, “ne kemi Marie Curie-n, Mickiewicz-in dhe ne kemi shërbyer si mur mbrojtës i Krishterimit…”
Ky tipi i shpjegoi vetes dhe publikut të vet se jemi komb i madh, gjë që mbase nuk e ndez më entuziazmin e dëgjuesve (që ishin të familjarizuar me këtë ritual dhe merrnin pjesë në të si në një meshë, ku askush nuk pret surpriza), por që megjithatë përcillet me një farë kënaqësie, sa kohë që të gjithë e kryejnë detyrën e vet patriotike.
Por mua m’u duk, shkruan Gombrowicz-i, sikur ky ritual i tanishëm ish ngjizur në ferr, dhe kjo meshë kombëtariste ish shndërruar në një ngërdheshje satanike, ligësisht groteske. Sepse ata, duke ngritur lart Mickiewicz-i, po ulnin veten dhe me lëvdatat që nuk ia kursenin Chopin-it, tregonin se ende nuk ishin pjekur aq sa ta vlerësonin vërtet; dhe se duke u zhgërryer në kulturën e tyre, thjesht sa po ekspozonin primitivizmin e tyre.
Gjenijtë! Djalli i marrtë këta gjenij! Më erdhi t’u them të pranishëmve, shkruan Gombrowicz-i: Po kujt i plasi për Mickiewicz-in? Ju jeni më të rëndësishëm për mua se Mickiewicz-i! Dhe as unë, as njeri tjetër, nuk do ta gjykojmë kombin polak në bazë të Mickiewicz-it, ose të Chopin-it, por përkundrazi, sipas ngjarjeve që ndodhin dhe gjërave që thuhen pikërisht këtu mes nesh! Ju mund t’i përkisni një kombi kaq pak madhështor, sa artisti juaj më i madh të jetë një Tetmajer apo një Konopnicka, e megjithatë, nëse ju flisni për këta me shpengimin e njerëzve shpirtërisht të çliruar, me masën dhe përkorën e një populli të pjekur… edhe Tetmajer-i mund të jetë arsye për krenari.
Por siç janë punët, Chopin-i dhe Mickiewicz-i shërbejnë vetëm për të vënë në pah mendjengushtësinë tuaj, sepse – me naivitet fëmijësh – ju tërhuzeni me polkat tuaja në sytë e një publiku të huaj të mërzitur, në mënyrë që të forconi ndjesinë e dëmtuar të vlerës suaj dhe t’i jepni vetes kuptim. Jeni si ai gjynahqari që mburret se një ungj i tiji kish kaq e kaq çifligje dhe kish vajtur gjer në Paris.
Por kish edhe më keq. Më e tmerrshmja e këtij rituali ishte se jeta dhe mendjet moderne po u bëheshin fli të vdekurve. Sepse kjo ceremoni mund të përshkruhej si një topitje e ndërsjelltë polakësh, në emër të Mickiewicz-it…. dhe askush nga të pranishmit nuk ishte aq i pamençur sa vetë ky takim i tyre, që përftonte dhe gromësinte një frazeologji të dobët, pretencioze dhe të rreme.
Recitonin. Në një takim të sunduar nga inhibicioni, artificialiteti dhe rrena, sepse në këtë takim po merrte pjesë Polonia, dhe një polak nuk di si të sillet me Poloninë, që e pështjellon dhe i shpif manierizma. Polonia e pengon polakun deri në atë shkallë, sa… ta futë në ngërç: ai dëshiron shumë ta ndihmojë, kërkon shumë ta ngrejë lart… Vini re, thotë Gombrowicz-i, që polakët sillen normalisht dhe në mënyrë korrekte ndaj Zotit (në kishë), por përballë Polonisë e humbin toruan. Kjo tregon se ka diçka në këtë mes, me të cilën nuk ndihen mirë.
Më kujtohet, vazhdon Gombrowicz-i, kur kishim shkuar për çaj te ca miq argjentinas dhe një i njohuri im, bashkatdhetar, filloi të flasë për Poloninë. Sërish dhe natyrshëm, Mickiewicz-i dhe Kosciuszko, së bashku me Sobieski-n dhe Rrethimin e Vjenës na kalëruan në tryezë. Të huajt i dëgjuan me mirësjellje këto opinione të ndezura dhe morën vesh që “Nietzsche-ja dhe Dostojevski ishin me prejardhje polake” dhe se “ne kemi dy çmime Nobel në letërsi.” Më shkoi mendja që, sikur ndonjëri të fillonte të lëvdonte veten ose familjen e vet kësisoj, kjo do të konsiderohej si mungesë takti. Mendova se ky ankand me kombe të tjera, për gjenij dhe heronj, për merita dhe arritje kulturore, ishte në fakt krejt i ngathët, nga pikëpamja e propagandës, meqë me Chopin-in tonë gjysmë-francez dhe Kopernikun jo tërësisht vendës, ne nuk konkurrojmë dot me italianët, francezët, gjermanët, anglezët ose rusët. Prandaj është pikërisht kjo qasje që na dënon me inferioritet.
Të huajt, thotë Gombrowicz-i, vazhduan të na dëgjojnë me durim, siç i dëgjojnë ata që, duke pretenduar se janë aristokratë, na kujtojnë vend e pa vend se stër-stërgjyshi i tyre ishte zot i një kështjelle.
E megjithatë, situata ime aty, si shkrimtar polak, vëren Gombrowicz-i, po bëhej gjithnjë e më e vështirë. Unë nuk është se kam ndonjë dëshirë për të përfaqësuar gjë, përtej vetes sime – e megjithatë, bota na i imponon këto funksione përfaqësimi kundër vullnetit tonË dhe nuk është faji im, që për këta argjentinas, unë përfaqësoja letërsinë polake moderne.
Çfarë thashë unë, atëherë? – pyet Gombrowicz-i. E kisha kuptuar se vetëm një ndryshim radikal i tonit mund të më çlironte. Provova pra… të filloj të flas si dikush që nuk u jep rëndësi të madhe arritjeve të kombit, të cilit e kaluara i vlen shumë më pak se e ardhmja… Duke vënë në dukje elementin e huaj te këta Chopin-ë, Mickiewicz-ë, Kopernik-ë, thashë se metafora që “ne polakët ia dhamë botës këta njerëz” nuk duhet marrë shumë seriozisht. Çfarë ka të përbashkët z. Kowalski me Chopin-in? Mos baladat që ka kompozuar Chopin-i ia rritin peshën specifike këtij Kowalski-it edhe me një miligram të vetëm? A mund t’i japë lavdi, zotit Ziebicki nga Radomi, Rrethimi i Vjenës? Jo. Ne nuk jemi, u thashë, trashëgimtarët e drejtpërdrejtë të madhështisë së të shkuarës, dhe as të kotësisë, inteligjencës ose budallallëkut, virtytit ose mëkatit të së shkuarës; çdokush është i përgjegjshëm për veten.
Por këtu m’u duk se nuk po shkoja aq thellë sa ç’duhej, vazhdon Gombrowicz-i, dhe pranova se disa virtyte specifike… vërtet shfaqen në arritjet e mëdha të një kombi, në veprat e artistëve të tij. Por duke shtuar pastaj se një komb që vërtet ka arritur pjekurinë dhe që ka gjallëri mirëfilli, duhet të mësohet që t’i shpërfillë këto…
Dhe vetëm nga fundi i filipikës sime, thotë Gombrowicz-i, e kuptova se ku doja të dilja dhe pikërisht: që asgjë vërtet jotja nuk mund të të impresionojë. Nëse ndodh, pra, që madhështia e së kaluarës sonë të na impresionojë, kjo provon se ajo ende nuk na ka hyrë në gjak.
“Ne”-ja autodidaktike, e quan këtë vetë të parë shumës autori. Ne polakët jemi kështu dhe ashtu. Kjo dhe ajo na kanë ndodhur neve, polakëve. Dobësia jonë është kjo dhe ajo. Ky stil është i lodhshëm sepse është provincial, e megjithatë, cili prej nesh nuk i ka predikuar popullit kështu? Është një nga ato kurthet stilistike që i kanoset në pritë kujtdo që shkruan dhe që, po të gjykoj nga eksperienca ime, është tejet i vështirë për t’u shmangur.
Si gjithnjë, kjo “lajthitje” stilistike, vazhdon Gombrowitz-i, është simptomë e një sëmundjeje më serioze. Të metën e saj e zbulon aforizmi medice cura te ipsum. Dhe natyrisht, kjo “ne” vjen si një shërbim, si një kortezi për lexuesin, sepse këtu autori – thotë Gombrowitz-i – flet si edukator, si ai që na ballafaqon me Europën dhe vë në dukje ato mangësi që i dhembin edhe atij. Prapa një vërejtjeje të tillë që duket kaq e thjeshtë, fshihet një mendjemadhësi e begatë, për të mos përmendur se pedagogjia e rëndë e këtyre formulimeve është nga ato që i gjen me çmim fare të ulët, që të bien në dorë fare kollaj, si diçka që kushdo mund t’i thotë, edhe vetëm duke u hequr si “europian”. E megjithatë, rrënjët kryesore dhe themelore të këtij gabimi shkojnë kaq thellë brenda nesh, sa nuk do t’i shkulim dot kaq lehtë, përfundon Gombrowitz-i.
Pse nuk kemi letërsi të madhe? Pse nuk arrijmë dot të nxjerrim gjenij? Muzika jonë është anemike, filozofia jonë anemike, artet vizuale gjithashtu; na mungojnë edhe idetë edhe njerëzit. Pse vallë?
Gombrowicz-i ua merr këto pyetje nga goja argjentinasve gjysmë të imagjinuar prej tij. Argjentinasve u duhen gjenijtë, shkruan ai në Ditar, njëlloj siç u duhet një kombëtare futbolli: për të fituar ndeshjet me kombëtare shtetesh të tjera. Çfarë ua zhbën mendjen është pikërisht kjo dëshirë për t’i treguar botës, për të mos mbetur mbrapa.
Meraku i parë i këtyre krijuesve, vazhdon shkrimtari polak, duke iu referuar elitës kulturore në Argjentinë, nuk është të shprehin pasionet e tyre dhe ndërtojnë një botë të tyren, por të shkruajnë një roman “të nivelit europian”, në mënyrë që Argjentina dhe krejt Amerika e Jugut të ketë një vepër të prezantueshme.
E trajtojnë artin si kampionat sportiv ndërkombëtar dhe shqetësohen pse ekipi argjentinas nuk po bën gola.
Pse ka, pra, kaq pak gola? Gombrowicz-i mendon se përgjigjja gjendet pikërisht te fjalëza “ne”… Sa kohë që një argjentinas flet në vetën e parë njëjës, ai është njerëzor, i lakueshëm, real… dhe ndoshta deri edhe i epërm ndaj europianit. Sa më i vogël ballasti, aq më e vogël barra e trashëgimisë, aq më pak rëndon historia, tradita, zakoni dhe prandaj aq më shumë ka hapsirë për lëvizje dhe mundësi për zgjedhje.
Për fat të keq, vazhdon shkrimtari polak, kjo “unë” e vetës së parë njëjës funksionon vetëm në shkallaret më të poshtme të ekzistencës lokale dhe ata, argjentinasit, nuk dinë si ta ngrenë në një shkallare më të lartë – si në kulturë, në art, në fe, në moral dhe në filozofi – pse këtu ata gjithnjë kalojnë në regjistrin “ne”.
Dhe këtu argjentinasi nis të predikojë se si “ne” kemi nevojë për histori, sepse përndryshe nuk ua dalim dot vendeve “më të pasura historikisht” dhe me dëshirë fillon të sendërtojë histori vetë, duke u ngritur monumente gjithfarë “heronjsh kombëtarë” në çdo cep rruge; duke kremtuar një përvjetor të ri çdo javë; dhe duke iu referuar me fjalë një të shkuare të lavdishme.
Në Amerikën e Jugut, shpjegon Gombrowicz-i, fabrikimi i historisë është një sipërmarrje që konsumon sasi të përbindshme kohe (të shpërdoruar).
Autori sugjeron edhe si mund të dilet nga ky kolektivitet në thelb qesharak – edhe pse ai beson se zgjidhja do të vijë në vetën e parë njëjës. Mirëpo asnjë argjentinas, ankohet ai, nuk kujtohet të pyesë ndonjëherë: “Pse vallë nuk jam unë krijues?”; pyetja e tyre vjen gjithnjë kështu: “Pse vallë nuk jemi ne krijues?”. Dhe gjithçka përfundon e tretur në këtë “ne”.
Meraku i këtyre që identifikohen si ne është niveli – Niveli! Prandaj edhe harxhojnë aq mund për t’ua ngritur nivelin banaliteteve dhe për t’i komplikuar truizmat, siç ndodh sa herë që dikush nuk ka ndonjë gjë të madhe për të thënë. Kjo letërsi… është gjithnjë mistifikim. Secila palë kërkon të shkruajë një nivel më lart. Provincat bëjnë atë që munden, për t’u barazuar me kryeqytetin. Më e keqja është kur edhe ata që gjenden në majë duan t’u tregojnë të tjerëve se ç’janë – dhe ashtu fjalitë e tyre të fryra dhe të spërdredhura bëhen të padurueshme dhe të pakuptueshme…
Si edhe gjetiu në Ditar, Gombrowicz-i gjen në Argjentinë mishërimin e provincës që rreket të matet me dhe të arrijë kryeqytetin. Këtu, thotë ai, kushdo që ka arritur të shquhet, ia lejon vetes shndërrimin e padhimbshëm në “mjeshtër” (maestro). Dhe meqë askush nuk dëshiron të shkruajë për vete, por vetëm për kombin (ose lexuesit), shkrimtari është edhe lexues, edhe mësues, edhe udhëheqës, edhe ndriçues – në vija të përgjithshme, vëren Gombrowicz-i – kjo kulturë është çuditërisht skolastike… aq sa të krijohet përshtypja se kombit argjentinas i kanë dhënë formë “zyshat” (schoolmarms).
Dhe me pak vullnet të mirë, “mjeshtri” i ekspozohet metamorfozës tjetër, duke u bërë parathënës, profet, ndonjëherë edhe martir ose hero i Amerikës.
E çuditshme, përfundon Gombrowicz-i, se si në një komb kaq pafajësisht modest, ka kaq shumë pompozitet në shtresat e larta, një vetë-fryrje prej fëmije.
© 2022 Peizazhe të fjalës.™ Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Zgjedhur, përshtatur dhe përkthyer prej meje (AV) nga anglishtja: Witold Gombrowicz, Diary, translated by Lillian Vallee, Yale University Press, 2012.