nga Sait Saiti
Marr shkas me shkrue këto radhë prej statusit FB-or të një mikeje nga mendja përherë vigjilente, e cila shkurtimisht i ra kresë një teme për të cilën mendoj që nuk trajtohet mjaftueshëm: mbi raportimin të shqiptarit me veten dhe tjetrin. Vuni në dukje shprehjen mesatare shqiptare për me marrë pjesë sadopak në diskutim përmes një argumentimi sa ma të amulltë tue nisë fjalinë me “për shembull te huajt…”. Simbas «historisë së mendimit shqiptar» – si e përdori prof. Demiraj pak ditë ma parë – e kam të vështirë me çanësue pikënisjen e asaj që asht mirëfilli mendim dhe mirëfilli shqiptare, pa dashtë me i vu doganë mundësisë që ka shqiptarja me ekstrapolue nga baulet e të kaluemes së vet. P.sh. Barletius si spatial identity vetëperceptohej scodrensis, epirotus dhe e shumta suddito della Serenissima, u pajis me pashaportë shqiptare këtë 1 shekull e pak, por nuk e dimë nëse do të mundena me e pa tue u riba evropian, pavarësisht pamundësisë sonë me e pyetë nëse don me u riba. Në vobektësinë teme Konicën di për të parin që shqetësohet dhe stërhollohet mbi marrëdhaniet e shqiptarit me veten dhe tjetrin, shqetësim të cilin e artikulon ndër të tjera edhe me cilësorin levantin.
Levantin si fjalë njoftohet se udhëtoi nga gjuhët romance mesjetare për atë çka ishte në lindje të çizmes italike, dhe përmes konicjotit tonë ia behi në publicistikën e hershme shqiptare. Mirëpo levantini konicjan asht vetëm konotacioni pexhorativ mes disa konotacioneve që fjala kishte atë shekull kur vetë FK u lind, u kultivue dhe shkoi të rinjtë e vet. Ama kumti parësor që gëzonte kjo fjalë në gjuhët ku u lind, levantini jokonicjan shekullin në fjalë përdorej për të krishtenët me prejardhje franko-italiane që jetonin qyteteve bregdetare të davletit.[1] Në një kuptim ma të ngushtë, prej levantinëve dilnin edhe interlokutorë si në kambë të terxhumanit,[2] meqë natyrshëm dinin së paku dy prej aq hiseve që kishte zhargoni i limaneve që sot njihet si sabir apo frankochiotika, aliazhe sashekullore mesdhetare me zhvillimet e mëveçme të vetat sidomos në mjedisin stambulliot. Gjasat janë që edhe kumti pexhorativ, ngaqë edhe Konica e len me kuptue pak a shumë kur e përshkruen “levantinin”, se lindi prej imitimit,[3] as ma pak as ma shumë se të berberëve të lagjes (që njihej si) Pera apo Bejoll. Arsyeja se pse FK zgjodhi këtë grup mëhallash me qenë ground zero se ku u lind simulakra, asht e mujtun se në Galata-Beyoğlu(=Pera) banonin pikërisht levantinët klasikë dhe punonjësit e ambasadave, ishte distrikti gati ekskluziv i tyne. Beu i Konicës edhe sikur ta ketë pasë vetëm për me e zehërlisë këtë fenomen që tejbartëm në mënyrë të pashmangshme dhe të shpengueme nga para- në mbaspavarësi, duket sikur jep me kuptue që bahçevani, kalldrëmxhiu, salepxhiu a bozaxhiu shqiptar shijen e melting pot-it kryeqytetas kishte me e marrë prej berberhaneve. Atë realitet e përshkruen De Amicis te Kostandinopoja e vet.[4] Berberi ka qenë njeri me autoritet për referencat e (jo vetëm) shqiptarit mesatar të kohës, ku përveçse të qitte në dritë me zanatin e vet, një pjesë jo e vogël e popullatës adresohej tek ai (ndër të tjera, edhe për) rrethpremjen ritualore.[5] E nëse mundqari arnaut nga Karadagu i Shkupit a Kolonja berberin e shifte vetëm kur binte në shehër për arsyet e mbrendashkrueme të kontekstit të kohës, frekuentimi i tij në Stambollë mund të ketë qenë jo vetëm ma i dendun, por edhe mundësia me përthithë përmes këtij ‘agjenti’ të melting potit, shtohej. Shtohej ma shumë edhe prej faktit se në Tophané dhe mbrapa në Gallatë ishin molot kryesore që përdoreshin nga diplomatët dhe dinjitarët për me shkue në Topkapë. Një mënyrë tjetër kjo se si urbaniteti i ka vu në kontakt me tjetrën. Prej ku buron edhe bezdia e Konicës për mosorigjinalitetin asht se tjetra levantine në vetvete ndjellte konfuzion për hartat konjiktive post-iluministe, e paklasifikueshme meqë kishin qëndrue në shmang të zhvillimeve ideore post-revolucionit frang, kishin qëndrue po ashtu në shmang të zhvillimit të ndërgjegjeve kombëtare mbrenda bashkësisë së tyne, të kredhun në mezen e Qytetit[6] ishin perëndimorë nga vetëdija e prejardhjes etnike pa qenë perëndimizue “mjaftueshëm” sa për të pasë ndërgjegje kombëtare, flitnin ma shumë se një gjuhë përnjëherit, celebronin një perëndim para shteteve kombëtare, tejnacionalist, aq diskronike për kë e dëshmonte, saqë tue mos ia pasë ma askush referencat dukej thjesht si imitim. Titulli krejt i hijshëm i Çabejt “… mes Lindjes dhe Perëndimit” në përpjekje për të na lokalizue asht i paaplikueshëm për atë realitet që ishte, si i thonë turçe “hem Batılı hem Doğulu”, hem perëndimor e hem lindor. “Anomali” të këtilla që vatani u luhatej mes konkretes dhe mbamendjes, si dhe në një tjetër pamje në gurbet të vazhdueshëm, sigurisht nuk e patën të gjatë me t’ia behë realiteti i mbasluftës së madhe, i shteteve kombëtare.
Puna shumë e vyeme që një turkolog i joni, tue e shpëtue dorëshkrimin e njenit prej shairëve të letërsisë së tabanit islam, mundet që të na ndihmojnë me nxitë kureshtjen e nevojshme për me hedhë dritë mbi urbanen dhe urbanitetin osman si prodhues modelesh kulturore dhe në rastin e shairit beratas, modelesh poetike. Sadoqë (rrejshmërisht) sprovuese për disa paradigma, hibridizimi dhe pluraliteti i identiteteve që prodhoi ai realitet asht i trajtuem, i hulumtuem. Përmasë kjo që qëndron për arsye diturore,[7] por edhe joditurore, mënjanë vëmendjes së specializueme tek ne pavarësisht se ka punë të tjera që mundësojnë me e eksplorue atë shtresëzim që e çmoj asgja ma pak se thelbësor për mbrujtjen tonë identitare. P.sh. prej qëmtimit të vëmendshëm që i asht ba Molla Hysejn Dobraçit,[8] nuk kalohet pa vu re se shairi shkodran i shekullit 18 quen gërbet (kurbet) Vlonën dhe Beratin (!). Institucioni i gurbetit asht një tjetër përmasë ku mundet me u vu re raportimin me tjetrën në para- dhe mbaspavarësi.[9]
Shqiptari i diktaturës, i dalun nga një kronotopi që i duhet njoftë merita për kodifikimin e shumëçkaje, por edhe ma shumë i duhen njoftë ndikimi dhe pasojat që ka lanë përmes hiperkontrollit të vet dhe infantilizimit masiv si pasojë, “shfaqet e huaja” i pati si moment celebrimi të një vetjeje tjetër nga ajo parafabrikatja që predikonte regjimi. Konica ka mundësi që do të ishte përçudë dhe ma vonë do t’i kishte ardhë mirë po ta dinte se deri edhe të burgosunit nga regjimi, përmes ndonjë tjetër “shfaqeje të huaj” si mësimi i gjuhës, folja e saj për ta ushtrue (që ai e cilësonte me shpoti si levantine) dhe përkthimit në kushte burgimi t’i kishin mjete me ruejtë «dinjitetin tragjik» që e kishte aq merak, jo vetëm rezistence psikologjike,[10] por edhe mirëmbajtjeje shëndeti mendor, alternative ndaj riedukimit me literaturën zyrtare. E pikërisht tek ai epiteti i togfjalëshit “shfaqe e huaj”, tek e huaja mendoj se gjendet referenca leksikore për tanë ky oreks që kena me ambalazhue, përligjë dhe ripropozue mendim ndryshe. E huaja ndonëse u zhvesh nga gjeografia e saj ma parë e njoftun (Misiri, Shami, Frengjistani, Moskovi, Njemçja; Amerika, Ingilterra, Franca, Italia) dhe u tkurr në vetvete prej mobilitetit të kufizuem nga diktatura, vazhdon edhe sot me prodhue referenca (dhe/ose ngushëllim apo eskapizma) me iu qasë identitetit tonë, ose në një mënyrë ma të reduktueme, mundësi për t’iu qasë një teme, edhe mbas 30 vjetëve që me të huajën mund të duket se u (ri?)mësuem.
© 2022 Sait Saiti. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet riprodhimi pa lejen e autorit.
[1] Ayşe Hür (26 shtator 2010), Tophane kabadayısı, Beyoğlu beyefendisi (shq. Kapadai Tophane, bejefendi Bejolluje; me e përshtatë Danoç në Kombinat, zotëri në Bllok);
[2] Bernard Lewis (2004), From Babel to Dragomans: Interpreting the Middle East (shq. Prej Babelit tek terxhumanët: të interpretosh Lindjen e Mesme). Ka punime që janë thellue ma tej, si i O. J. Schmitt (2005), Levantiner: Lebenswelten und Identitäten einer ethnokonfessionellen Gruppe im osmanischen Reich im “langen 19. Jahrhundert”; ose ma shkurtimisht eseja e Claude Liauzu (1997-98), Éloge du Levantin;
[3] Konica vetë imiton trendet emërtuese të rinisë së tij dhe sjell në shqipe vetëm pexhorativin ndër kumte, se kishte dëshmue ndoshta edhe në vetë të parë se si kishin fillue me u pa me sy të keq levantinët mbas Tanzimatit – si na ftillon edhe Ayşe Hür.
[4] Edhe De Amicisit i kanë ba përshtypje si turqit mahniteshin mbas berberhaneve aty pari ([…] I turchi si fermano ad ammirare le teste di cera delle botteghe dei barbieri…); turku i De Amicisit mundet me pasë qenë krejt mirë edhe ndonjë mundqar arnaut, i veshun allaturka, përkundër frakut që ndoshta vetë levantinët e Perës e prezantuen në Stambollë para se me marrë dhenë prej Mahmudit II.
[5] Hormoz Ebrahimnejad (2009), The Development of Modern Medicine in Non-Western Countries: Historical Perspectives. Shënimi 35, fq. 102.
[6] Për këtë mënyrë se si vazhdojnë t’i drejtohen Stambollit si qyteti me Q të madhe, të paktën grekët dhe armenët, tuj i thanë në gjuhët e tyne pikërisht he Poli(s) a Boli. Nuk mundem me e rekomandue mjaftueshëm filmin Politiki kouzina që e përçon krypën (dhe temjanin) e ambiencës në fjalë.
[7] Gëzim Selaci (6 maj 2022), Dy modelet e kombit dhe nacionalizmit: etnik dhe qytetar.
[8] Edmir Ballgjati (2019), Mbi krijimtarinë e Molla Hysen Dobraçit. Antropologji. 2 (1): 83. E falënderoj l’egregio dottore për orientimin se ku me e gjetë shkrimin.
[9] Petko Hristov (2015), The Balkan Gurbet: Traditional Patterns and New Trends, Migration in the Southern Balkans.
[10] Maksim Rakipaj (2014), Gjallë pas mbytjes së anijes, ku përmendet se si Sherif Merdani kur “erdhi nga Burreli në Qafë Bari” mori me vedi poezi n’anglisht. Tanush Kaso tek vëllimi i pestë i vëllimeve Zërat e kujtesës (Tiranë, ISKK 2020) kumton si Pjetër Arbnori flitte rusisht në burg; Ndrekë Bazhdari tek vëllimi i dytë (2016) kumton si nxuni italishten dhe frangjishten prej Kel Çobës. Vetë em atë ka hy me njohje mbi tri gjuhë të hueja dhe ka dalë mbasi nxuni dy tjera, tuj shtue edhe faktin që hynte në aradhën e atyne që përkthyen në burgje, tue u përqëndrue tek Dostojevski – si Islam Spahiu e Luan Myftiu. Eno Koço në një intervistë kumton se si e ama në fëmininë e vet në Faijum flitte arabisht në shtëpi, kushedi nëse këtë tjetër e morën me vete përveçse si forma mentis mbasi u kthyen n’atdhe: si gjuhë shtëpie.