Historikisht, italianët që kanë ardhur në Shqipëri që pas Luftës II Botërore, por ndoshta edhe më herët, nuk kanë reshtur së habituri me shqiptarët që flasin italisht: “qui parlano tutti italiano!” Kjo u bënte sidomos përshtypje atyre që e vizitonin Shqipërinë në vitet e mbylljes totale, dhe që nuk arrinin dot të pajtonin përshtypjen e një vendi në antipodet e kulturës dhe të politikës, me faktin tjetër sa të thjeshtë aq edhe enigmatik, që banorët e këtij vendi kaq “alien” e flisnin italishten lirisht. Dhe e flisnin lirisht jo vetëm ata që kishin dhënë e kishin marrë me Italinë dhe italianët para Luftës, por edhe ata të tjerët, që Italinë nuk e kishin shkelur kurrë, as kishin pasur ndonjëherë të bënin me italianët. Disa breza në Shqipëri u rritën me radion dhe televizionin italian dhe “e kapën” gjuhën me vesh; edhe pse tek ne nuk pati deri vonë një katedër të italishtes në Universitet dhe as u mësua italishtja në shkollat.
Për këtë është shkruar dhe folur gjerësisht, por po e përmend vetëm si hyrje të çfarë do të shkruaj në vijim. Italianët që binin në kontakt me vendësit, jo vetëm që flisnin me ta në gjuhën italiane, por edhe ndiheshin të rrethuar nga një kontekst kulturor i Italisë, dhe jo detyrimisht pop: në vijën bregdetare, si në Tiranë, Shkodër, Durrës e Vlorë, njerëzit ndiqnin jetën politike dhe kulturore të brigjeve të Adriatikut përbri, dëgjonin muzikë, njihnin personazhet televizive, këngëtarët, aktorët, shihnin filmat italianë. Dhe kjo mund të shfaqej si sfidë e pakapërcyeshme, për ata italianë që kërkonin të mësonin diçka për Shqipërinë, aq të largët por edhe aq të afërt me Italinë. Dukej sikur çdo italian që vinte këtu mbështillej sakaq me një cipë hermetike, herë kontrolli dhe herë simpatie, e cila e lejonte të shihte dhe të dëgjonte vetëm jehona të Italisë, por – si ndonjë space suit – ia pengonte kontaktin me shqiptarinë autentike.
Herë-herë shqiptarët që caktoheshin si shoqërues të mysafirëve thyheshin më dysh, për t’u treguar se “dinin” edhe ata, se e njihnin vendin fqinjë, e ndiqnin jetën e atjeshme, ishin të familjarizuar me kodet kulturore të përtejdetit. Edhe mua më ka ndodhur që, kur kam shkuar për herë të parë në Itali, jam munduar të tregohem “konversant” me jetën italiane, aq sa njëherë, një mik, më pat thënë se këto që po i rrëfeja unë as ai që ishte italian nuk i dinte. Unë, dhe të gjithë ne të brezit tonë, e artikulonim enciklopedinë e kulturës pop italiane si të ishte një lloj mitologjie sekrete, a një praktikë kulti që na e bënte mbylljen e Shqipërisë të përballueshme. Kjo edhe sepse një italian nuk kish nevojë “ta mësonte” përditshmërinë italiane dhe as të dinte se çfarë e dallonte Peppino di Capri-n nga Peppino Gagliardi-n. Ndërsa për ne ky ishte një instinkt që na e aktivizonte edhe kompleksi i inferioritetit: qasja prej snobi ndaj Italisë na bënte të ndiheshim më të mirë se “vulgu”, por kjo përkthehej sakaq në inferioritet, kur ishim përballë italianit.
Të gjitha këto i dimë. Por sërish nuk na shkon mendja te sfida që i del italianit kur ky vjen në Shqipëri për të mësuar për shqiptarët – dhe e kupton se objekti i kërshërisë së tij, njëlloj si ai sendi në vetvete (Ding an sich) i Kantit, gjendet përtej caqeve të perceptimit, ose i fshehur pas një muri pasqyrash. Unë shqiptari, duke dashur të tregohem i afërt me ty italianin, e kamufloj shqiptarinë time, duke e bërë për ty të paarritshme. Kjo nuk është aq punë mikpritjeje (tradicionale, etj.), sa përkujdesje terapeutike, për t’u treguar ti shqiptari “njëlloj” me italianin – efekt i vetëdijes së inferioritetit, të prapambetjes shqiptare, të mbylljes, të izolimit, të varfërisë… Dhe ai që vinte për të njohur Shqipërinë, me qëllime të mira a të pamira, nuk e depërtonte dot këtë mur pasqyrash që i dilte gjithnjë përpara.
Përveç rastesh fare të rralla, italianët që vinin e që madje punonin në Shqipëri – si diplomatë, por jo vetëm (kishte edhe specialistë që punonin në industri) – nuk e mësonin dot shqipen; çfarë nuk i faturohet dot vetëm nënvlerësimit a ndonjë ndjesie superioriteti, as përçmimit, dhe as faktit të njohur që italianët si kulturë janë pak refraktarë ndaj gjuhëve të huaja. Jo, nuk e mësonin, edhe sepse nuk e ndienin nevojën; kaq ngulnin këmbë tanët në vullnetin e tyre për të folur gjuhën e Tjetrit, sa detyronin deri dhe arbëreshët e “gjakut të shprishur” që të flisnin italisht me ta. Më ka qëlluar, në Itali, të rri gjatë me arbëreshë, por kur kam filluar të flas shqip me dikë nga Shqipëria, në prani të arbëreshit, shqipja ime bisedore befas më ka tingëlluar si gjuhë sekrete, zhargon, jo vetëm e pakapshme dhe e padeshifrueshme nga Tjetri, por edhe e destinuar për kësi lloj përdorimesh; më shumë se gjuhë, si armë mbrojtëse, zhguall si i breshkës, që na mbulon.
Ndryshimi me italishten është dramatik. Kur shëtis në qytete poshtë e lart Europës, turistët italianë zakonisht i pikas menjëherë që larg, nga mënyra si flasin; ligjërimi i tyre, edhe ai bisedor, gjithnjë parakupton një të tretë, që të dëgjojë pa u faktorizuar drejtpërdrejt në komunikim[1]; kontakti i tyre, edhe ai privat, gjithnjë shtjellohet sipas një përmase teatrale, dhe të folurit e tyre sipas një përmase skenike (e njëjta gjë më ndodh me një italian që banon afër meje, në Brooklyn, dhe që kur del të pijë cigare te trotuari poshtë pallatit gjithë duke folur njëkohësisht në celular, i dëgjohet monologu deri në East River). Çfarë kontrasti me shqipen dhe me instinktin tonë, të trashëguar nga historia, për të mos rënë në sy; dhe që vitet e regjimit totalitar na detyruam ta rafinojmë për ta kthyer në art – paralelisht me pëshpërimat, ventrilokuizmin dhe të folurit “me sy”; edhe ky i fundit, në kontrast me gjestet karakteristike të italianëve, të cilëve – siç e thotë edhe një anekdotë – u duhen tri duar për të folur në celular: një për të mbajtur telefonin, dhe dy “për të folur”.
Prandaj edhe ajo italishtja e shqiptarit, në kontakt interkulturor me italianin, është e recituar; teatër; një lloj tonaliteti komunikimi ku mund të shprehet vetja ashtu siç nuk është dhe ku deri edhe gënjeshtra tolerohet ndryshe. Kjo e bën pastaj edhe më të pranueshme gënjeshtrën tjetër, që nuk e shmang dot, në komunikim me të huajin, dhe gjepurat e ndryshme që janë thënë dhe, deri diku, thuhen edhe sot e kësaj dite: “noi albanesi…”. Natyrisht, italianët që vinin në Shqipëri në vitet e totalitarizmit nuk do të komunikonin dot me ne edhe sikur të flisnin shqipen më të kulluar; dupliciteti në publik ishte adoptuar tashmë nga çdo qytetar i Shqipërisë “me mend në kokë”; të gjithë e dinin se me të huajt “nuk duhej folur”, përveçse kur këtë ta kërkonte shteti; dhe të gjithë e kishin një ide të tyren, se çfarë u duhej thënë të huajve, çfarë u duhej treguar dhe pse; ku sikurse edhe për gjërat që duheshin mbajtur të fshehta. Një përzierje unike e instinktit të vetëmbrojtjes me dëshirën madje imperativin për të mos e ulur veten para Tjetrit; mburrjet për Shqipërinë, arritjet e saj dhe historinë e lavdishme të shqiptarëve ishin pjesë e gramatikës së komunikimit; të huajt e dinin që ne po i gënjenim ngaqë nuk kishim zgjidhje tjetër, por edhe ne e dinim që të huajt e dinin. Çdo lloj kontakti duhej menduar si i konsumuar para publikut të padukshëm, por të gjithëfuqishëm, të organeve të Sigurimit.
Në këto rrethana, një i huaj duhej të kishte aq takt, sa të mos hapte me mikpritësit e vet muhabetin e Stalinit; dhe nuk i lejohej zhgënjimi as indinjata, kur shqiptari – i terrorizuar nga ndonjë mikrofon i fshehur gjëkundi, qoftë edhe imagjinar – do t’i thoshte se “Stalini ka qenë…” E gjithë kjo farsë nuk duhej menduar veçse si një teknikë për ta mbajtur realitetin gjithnjë përtej; çfarë e shndërronte edhe mikpritjen (tradicionale shqiptare, etj.) në teknikë neutralizimi. Ose edhe një skenar tjetër: mysafiri nga Perëndimi që vihet të fotografojë një repart ushtarak anës xhadesë, dhe shoqëruesi i tij shqiptar, që i thotë se kjo nuk lejohet: e gjitha teatër, sa kohë që mysafiri duhet të kish treguar aq takt, sa të mos e ekspozonte shoqëruesin e vet ndaj këtij skenari “agjenturor” klishe; dhe shqiptari nuk kish rrugë tjetër, veçse t’i tregonte të huajit virtytin e vigjilencës.
Rituale të tilla ktheheshin në torturë për të gjithë; dhe një turist a vizitor tjetër që argëtohej duke e testuar digën totalitare shqiptare për të çara nuk meritonte as mikpritjen, as sinqeritetin që lypte. Dhe, në këto rrethana, i huaji që fliste shqip do të perceptohej si edhe më i dyshimtë se ai tjetri, që nga shqipja nuk shkrepte; i huaji që fliste shqip sillte me vete, në bisedë, një skenar të gatshëm spiunazhi. Paradoksalisht, ky skenar e bënte shqiptarin të ndihej i rëndësishëm dhe të angazhohej automatikisht në mbrojtje “të kombit”, si për të kryer një detyrë qytetare. Në fakt, frika vinte ngase, tek i huaji që ia fliste rrjedhshëm gjuhën, shqiptari gjente veten në pasqyrë dhe ndihej i tradhtuar.
© 2021, Peizazhe të fjalës. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Një gjë më ndodh, që nuk e shpjegoj dot mirë: italianëve gjithnjë kam dëshirë t’u flas, kudo që “i dëgjoj” (i identifikoj nëpërmjet gjuhës). Për krahasim, nuk e provoj ndonjë dëshirë të tillë, kur dëgjoj amerikanë, dhe aq më pak anglezë.