nga Ridolfo Mazzucconi
Drini nr. 4, viti IV, 15 prill 1943
përktheu Aida Baro
Mbërritja në një qytet të panjohur të fal gjithnjë një ndjesi magjike: emri i një simboli gjeografik kthehet në një realitet shtëpish, udhësh, sheshesh dhe plot njerëz të panjohur që gëlojnë e jetojnë aty brenda.
Kur gjendesh në Tiranë, të pret një tjetër befasi: mund të shohësh me sytë e tu lindjen e një qyteti.
Më mirë të thosha, lindjen e një kryeqyteti. Në të vërtetë, qyteti ka lindur prej tre shekuj e gjysmë, kurse kryeqytet u bë më 1923, dhe vetëm prej dy vjetësh po merr trajtën dhe autoritetin e një syreshi. Në krye të ekzistencës së re, ai kishte 20 mijë banorë, ndërsa sot me gjasë ka arritur në rreth 40 mijë; mbase, pas dhjetë a njëzet vjetësh, kur të ngrihet në shkallën e një metropoli ballkanik, do të ketë rreth 200 mijë e ca banorë.
Qyteti i vjetër nuk është cenuar
Kufizuar nga rrugë të gjera dhe bulevarde plot pemë, ka mbetur mënjanë si në një ishull të qetë. Rrjedha e zhurmshme e trafikut që, në orë të caktuara të ditës e detyron udhëtarin t’i bëjë sytë katër para sinjaleve të rojës qytetëse, nuk e kapërcen sërën e shtëpive, pas së cilave gjarpëron labirinti i udhëve dhe rrugicave, që ndërpritet aty këtu nga ndonjë log. Ai sipar është një paravan mjaft i mirë, që u jep mundësinë këtyre dy botëve, aq të ndryshme, të jetojnë pa e trazuar sho-shoqen, secila pas zakoneve të veta.
Para se të shkoja të shihja lindjen e Tiranës së madhe, që rrobaqepësi arkitekt tashmë e ka prerë, me ca lëvizje të guximshme gërshëre, në një cohë të gjelbër fushe që do të mbushet me gurë e çimento, me katrorë të mëdhenj gjeometrikë, që lidhen tok përmes ildisjes së shëtitoreve të gjata e të gjeta dhe shesheve plot hapësirë; para se të ndalesha para ndërtesave të ngritura rishtas të qendrës së re administrative, ma pati ënda, aherë kur shkela për herë të parë këtu, të endesha gjatë në lagjen e vjetër, ose më mirë të them në Tiranën e vjetër.
Në mes të lagjes, gjendet një shesh, tregu, ku mblidhen ca buharë gjarpërues, që nga ana e tyre degëzohen në të tjerë buharë edhe më të ngushtë; por lagjja pritet për së gjati edhe nga rrugë mjaft të gjera, me kthesa e tatëpjeta.
Topografia është kaq e rrëmujshme, saqë pasi u enda lart e poshtë, për disa ditë me radhë, në një zonë jo fort të madhe, shpesh më ndodhi që të humbisja drejtimin, të kthehesha në pikën e nisjes, të harrohesha në të papriturën. Është e këndshme të harrohesh këtyre udhëve.
Me një keqardhje paraprake, mendoja se duke ardhur vazhdimisht në atë vend, siç bëja thuajse përditë, do të arrija të ecja me hap të shpejtë, pa i hedhur sytë ndonjë pike referimi që do të më bënte të dilja nga rruga ime, dhe do të më shuhej një pjesë e madhe e atij interesi fillestar; do të më davaritej shija për ekzotikën orientale; notat e ngrohta të atyre shëtitjeve, që kishin një ngjyrim të lehtë romantik, do të përfundonin mes xhingërrimave të sendeve të rrëgjuara nga zakoni.
Ndoshta mbamendja e herës së parë do të mbetej e fortë. Seç ka gjithnjë një atmosferë të ethshme zbulimi në takimet e para me njerëzit, qytetet dhe vendet. Mandej, shpeshtësia e takimeve, mbështetur dhe nga logjika, dalëngadalë i përpunon imazhet në një rrjetë idesh e u jep atyre konkretësi e peshë, por në të njëjtën kohë, përdorimi i shtrembëron e i zvetënon; ama, është e qartë si drita e diellit, se ajo rreze dashamirësie njerëzore që depërton në thellësi të takimit të parë, mbetet përjetësisht në shpirtin tonë.
Kryeqyteti kërthi i kësaj mbretërie të re, që ngre ndërtesat kah diellit, ka marrë trajtë në mendjen e një arkitekti, i cili ka skicuar portretin e tij imagjinar, në hartë, në letër milimetrike. Mëhalla e lashtë, themeluar në fillim të shekullit XVII nga turku Sulejman Pasha, së cilës ai i vendosi emrin madhështor “Teheran” (shndërruar më pas në Tiranë), si kujtim të një fushate të mbarë në Persi, mbiu ditë pas dite, pa një plan, sipas rastit dhe rrethanave.
Shtëpizat, të gjitha të vogla, u gjendën më këmbë, bri njëra-tjetrës, në gjurmën e ndonjë shtegu mes fushave; dhe mbahen sup më sup për të mos u rrëzuar.
Aty-këtu, muret krijojnë xhepa e të dala, bëjnë teka e trille pa fund. Shtëpitë s’prapësohen për t’i lënë vend trafikut; bëjnë ç’t’u teket, i shkojnë para hundës shtëpisë përballë, kthehen me turp apo pa hir nga njëra anë a në tjetrën, strehohen në fund të një udhe pa krye. Barqet i kanë të errëta e të zymta, por fytyrën përherë të freskët e të pudrosur, si një grua e saposhkëputur nga pasqyra: ligji i Muhametit parashikon që në kohën e Ramazanit, të gjitha fasadat e shtëpive duhet të jenë të lyera.
Rrugët janë me plloça të mëdha, të lidhura keqas, në të cilat pelat që shkojnë e vijnë, ngarkuar me dru e thasë, hedhin një valle të shtruar mes rrëshqitjeve dhe pengimeve. Lagjja vjen e varur dhe kur bie shi (stuhi me rrebeshe tipike në Shqipëri), kalldrëmi shndërrohet në sfrat. Nuk është e vështirë të hasësh mes këtyre rrugicave ndonjë pemë, e mbetur peng brenda shtëpive si kujtim i fushës së dikurshme përzënë nga muret, apo të mbirë më vonë mes gurëve të kalldrëmit.
Një rrugë, në të cilën mbin një pemë, që rritet dhe kalon mbi çatinë e shtëpive fqinje, mund të krijojë idenë e një bote, ku koha dhe hapësira nuk kanë rëndësi.
Por mos pandehni se këtu, në këtë mëhallë, ku edhe jeta moderne është e lashtë, gjithçka rrjedh me ritmin e ngadalësisë soditëse, të pakuptueshëm për ne. Shtëpitë koten, tregjet tymosin dhe shkoqin tespihet; gjindja e ardhur nga vende të largëta malore, ashtu kruspullosur në një qoshe, mbi një shkallë, nën një hark apo çati, pret me durim orën për t’u kthyer në shtëpi. Kurse brenda punishteve, që vjellin jashtë mureve mallra dhe mjete pune, e shpesh pengojnë kalimin, punojnë në një truall skëterre, brenda një hapësirë tej mase të ngushtë, zejtarë të heshtur.
Në mot të mirë, zënë e u rrahin çekanëve mu në mes të udhës. Sa këndellëse është t’i shohësh në punë e sipër, të prekësh befasisht plot të fshehta të vogla të zejes së tyre. Aty, gjen endës që prodhojnë cohëra të papërpunuara me ngjyra të ndezura, bakërpunues që rreshtojnë në trotuar qypa, pjata bakri, mullinj të vegjël dhe xhezve për të gatitur kafenë turke; poçarë, me vargun e kusive, tiganëve dhe pjatave prej balte; zdrukthëtarë, farkëtarë, këpucarë dhe rrobaqepës. Furrtari e shet bukën përmes një dritareje të vogël, hapur në xhamtinën e dyqanit; dhe pas tij, shegertët gjysmë gollomesh, ngjeshin brumin, përziejnë, fusin e nxjerrin bukë nga furra; ca më tej, fërgues e gjellëtarë vijnë rrotull kusive e fultereve duke gatitur gjellë e ngjërata të mistershme.
Jashtë pazarit, Tirana rritet dhe modernizohet; me të drejtë e me mend, kazma shkatërruese e ka mbajtur dorën e s’ka kafshuar atë ishullth lagjeje ballkanike. Do të vijë dita që t’i kthehet sërish, por do ta bëjë me shumë kujdes e respekt. Nga çdo anë, një shteg të nxjerr befasisht në një prej udhëve të gjera të qytetit modern, i cili, në sytë e atij që mbërrin nga Durrësi apo nga Elbasani, shfaqet me hijeshinë e këndshme të qytezave perëndimore, apo me shtrirjen ende të paarrirë të metropoleve europiane. Zona e dikastereve, me ndërtesa e veta, ka vërtet pamjen e kryeqytetit të një vendi, para të cilit shtrihet një e ardhme e ndritur. Në boshtin e tre shëtitoreve të mëdha që çelen si krahë erashke në drejtimin perëndim dhe jug-perëndim, duke zbritur për në bregdet, qyteti përparon drejt fushës së zbrazët; në të dyja anët e shëtitoreve, shpejt do të zgjerohen lagje të reja banimi. Por një qytet i tërë, të cilit i është vënë emri Tirana e Re, ka lindur tashmë në anët e “Shëtitores perandorake” dhe shtrihet deri te kodrat që rrethojnë fushëgropën e këndshme të Tiranës në lindje. Rreth e qark Tiranës, ka shumë hapësirë. Vargmalet dhe kodrat që e rrethojnë, shumë pranë saj në veri dhe në lindje, e mbrojnë nga rrymat e ftohta që zbresin mbi Ballkan e gjer në Adriatik nga zonat veriore të Europës. Ana jugore është larg dhe përfshin një krahinë të gjerë fushash të gjelbëruara. Këtu, kryeqyteti i Shqipërisë do të gjejë jo vetëm një zonë të përshtatshme dhe lehtësinë për t’u zgjeruar, por në një të ardhme të largët, edhe një burim të bollshëm rezervash e furnizimesh, kur terrenet aktualisht të pabanuara dhe të lëna djerrë do të punohen e kultivohen.
Dy fjalë për autorin
Ridolfo Mazzucconi (1889 – 1959) ka qenë gazetar e shkrimtar italian. Ai jep një pasqyrë të një qyteti që ishte projektuar të shndërrohej në një metropol europian.
Ai është autor i më se tridhjetë veprave. Më 1937, pas luftës së Etiopisë, botoi librin “Historia e pushtimit të Afrikës”, në 4 vëllime. Shkroi romane dhe novela të botuara me seri në gazetën La Nazione, dhe lëvroi në rrugë antiakademike dhe divulgative, edhe historinë e artit, duke botuar disa biografi të letrarizuara.
Bashkëpunëtor dhe redaktor në periodikë të ndryshëm dhe nga maji në dhjetor 1944 ishte drejtor i revistës letrare Nuova Antologia. Më 1960, botoi një vëllim me poezi me një parathënie të Ardengo Soffici-t.
Artikulli i mësipërm është risjellë për publikun nga Rovena Sakja, arkiviste paleografe. Ajo ka ndjekur disa projekte për sistemimin e fondeve arkivore pranë Instituteve të ndryshme arkivore dhe hartimin e inventarëve përkatës. Është Doktore e Shkencave në fushën e librit dhe dokumentit, diplomuar në universitetin La Sapienza të Romës. https://www.albanianews.it/cultura/storia/tirana-nascita-metropoli
Fotot janë nga Fondi Tagliarini
